گرایش و گریزش های اساسی انسان

بسم الله الرحمن الرحیم

فرصت محدود و اندک عمر که در ساختار «اجل مسمی» ساماندهی شده، اگر به درستی ازآن استفاده نشود، موجب خسران، زیان و شقاوت ابدی می شود. دراین مدت کوتاه عمر که در بسیاری از انسان ها حتی به صد نمی رسد، تا چه رسد که «صد و بیست ساله» شود، انسان با لحظات آن می تواند سعادت و شقاوت ابدی خویش را رقم زند و در حقیقت ابدیت را در همین آنات و لحظات عمر کوتاه دنیوی خویش بسازد؛ زیرا از نظر قرآن، ابدیت هر کسی در رهن همین زندگی کوتاه دنیوی وانتخاب هایش است که در دو انتخاب اساسی «شکر و کفران» یا همان «کفر و ایمان» سامان می یابد. با هر یک از این انتخاب ها انسان شقاوت یا سعادت ابدی را برای خویش رقم می زند.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، بسیاری از مردم شقاوت ابدی را با انتخاب کفر به خدا، آخرت، حسابرسی اخروی و کتب آسمانی پیامبران رقم می زنند و تنها گروهی اندک هستند که با پذیرش عالم غیب غیر از عالم شهادت و ایمان به خدا، آخرت و قیامت و هدایت های وحیانی پیامبران، سعادت ابدی را برای خویش رقم می زنند.

از آن جایی که فرصت عمر انسان محدود و اندک است، انسان می بایست آسان ترین، کوتاه ترین، برترین، بهترین، محبوب ترین و مقبول ترین اعمال را انتخاب کند تا بتواند به سعادت اخروی برسد و خود را از خسران و زیان و شقاوت ابدی برهاند.

در آموزه های وحیانی قرآن، از این مساله به عنوان «اخذ به احسنها» یاد شده است. بنابراین، شناخت احسن اعمال در پیشگاه خدا می تواند کمک شایانی برای انجام آن ها بکند. در روایات متواتر و معتبر از معصومان(ع) نیز به این «احسنها» اشاره شده است. البته با توجه به شرایط و امکانات افراد این «احسنها» فرق می کند، هر چند که در کلیت مثل  وهمانند هم هستند. بنابراین، می توان به مجموعه ای از اعمال صالح اشاره کرد که همگی آنها «احسنها» هستند.

جهت گیری اصلی زندگی

از نظر آموزه های وحیانی قران، آن چیزی که می بایست در مدت کوتاه عمر بدان اندیشید و برنامه ریزی دقیقی داشت، جهت گیری های اساسی و اصلی در زندگی دنیوی نسبت به زندگی اخروی است. به این معنا که انسان می بایست جهت گیری همه اعمالش رضای الهی و کسب مقبولیت اعمال و رفتار در پیشگاه خدا باشد. بنابراین، می بایست هماره خدا را به یاد داشته باشد و ذکر الله از دل و زبان و روان و رفتارش جدا نشود؛ زیرا وقتی انسان ذکر الله داشته باشد، به اطمینان می رسد(رعد، آیه 28) و اعمالی را با اطمینان انجام می دهد که رضایت خود و خدا در آن است؛ یعنی به مقام «راضیه مرضیه» می رسد.(فجر، آیات 27 و 28)

ذکر الله دایمی موجب می شود تا هرگز در هیچ حالی از حضور خدا و از محضر خدا دور نباشد و خدا را در همه حال حاضر و ناظر ببیند و عبادت الهی را خالصانه برای رضای او انجام دهد؛ زیرا چنین حالتی ازنظر قرآن، همان حقیقت «احسان» است؛ زیرا اگر برای «محسن» دو شاخصه اصلی باشد، شاخصه اولی آن حضور در محضر خدا و حضور خدا در دل اوست به طوری که هماره دایم در «عبادت» است؛ یعنی کاری را انجام نمی دهد که در آن بندگی خدا نباشد. از همین روست که محسنین حتی از خواب شبانه خویش می زنند و کم می خوابند و سحرگاهان به استغفار مشغول می شوند.(ذاریات، آیات 16 تا 18) در روز دراندیشه تولید سرمایه و ثروت برای بهره مندی توده مردم به ویژه فقیران و سائلان هستند؛ یعنی هم خود از نعمت ها بهره مند شوند و هم دیگران.(ذاریات، آیات 16 و 19)

بنابراین، دو شاخصه اصلی در احسان از نظر قرآن، بندگی خدا با عناصری عبادت مالی و غیر مالی است؛ زیرا محسنین هماره در حال بندگی و عبودیت و عبادت هستند، خواه مالی یا غیر مالی. درحقیقت تزکیه دایمی آنان در قالب تزکیه نفس با انواع عبادت ازنماز و روزه و استغفار و مانند آنها و عبادت مالی «تزکیه مال» است.(اللیل، آیات 17 و 18؛ بقره، آیات 2 تا 5)

بنابراین، جهت گیری اصلی زندگی مومنانه همان زندگی در محور و مدار بندگی وعبودیت است تا در مقام «راضیه مرضیه» به عنوان نفس مطمئن درآید؛ واین جز با احسان و رسیدن به مقام محسنین به دست نمی آید.

از نظر قرآن، محسنین کسانی هستند که زندگی خویش را در سایه محاسن اخلاقی و عبادی انجام می دهد که شامل احسان عفو و احسان اکرام است؛ بنابراین، آنان گاه با عفو و گذشت در مقام بندگی ظاهر می شوند و گاه با ایثار و اکرام بندگی را به اوج می رسانند.(بقره، آیه 237؛ حشر، آیه 9)

پس محسنین هماره در حال «اخذ به احسنها» از هر چیزی هستند و به کم تر از آن قناعت نمی کنند؛ زیرا می دانند که اگر بخواهد بیش ترین بهره را از کم ترین زمان عمر ببرند، می بایست به «احسنها» تمسک جویند و آن را برگیرند.

گرایش ها و گریزش های اساسی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر نفس انسانی دارای یک نرم افزار هدایت سرشت باطنی است(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 و8) که او را بر اساس امکانات و اهداف هدایت و راهنمایی می کند. این نرم افزار با دو کارکرد اصلی شناختی و گرایشی مهم ترین ابزار در نفس انسانی است که به او توانایی شناخت حق و مصادیق آن و باطل و مصادیق آن را می دهد و بلکه حتی فراتر از این شناخت جهت گیری های اصلی او را به سوی گرایش به حق  ومصادیق آن و گریزش از باطل و مصادیق آن را می دهد. بر همین اساس هر انسانی به طور فطری وهدایت الهی الهامی عدالت و صداقت و امانت و وفا و شکر را می شناسد وبدان گرایش دارد و ظلم و کذب و خیانت و بی وفایی را نیز می شناسد و از آنها گریزش دارد. در حقیقت تقوا بر اساس این نرم افزار باطنی در هر نفسی تحقق می یابد و شخص به تزکیه و فلاح و رستگاری ابدی می رسد و سعادت ابدی را به دست می آورد.(شمس، آیات 7 تا 10)

البته از آن جایی که برخی از صفات درانسان وجود دارد که گرایش به ظلم و خروج از مدار و محور عدالت دارد، لازم است تا این صفات که از آن به شهوت وغضب یاد می شود، تحت مهار و مدیریت عقل فطری قرارگیرد؛ زیرا اگر چنین نشود، شهوت و غضب طغیان کرده و بستر را برای فجور نفس فراهم می آورند. این گونه است که نفس با هواهای نفسانی از شهوت و غضب، حدود الهی را می درد و با فجور و عبور از آنها، به ظلم گرایش می یابد. وقتی ظلم ایجاد شود به تبع آن نیز کذب و خیانت و بی وفایی و بد عهدی و کفران می آید و انسان به جای رستگاری گرفتار شقاوت ابدی در آتش دوزخ می شود.(شمس، آیات 7 تا 10)

از نظر قرآن، گرایش های اساسی انسان به سوی حق و مصادیق آن است؛ چنان که گریزش های اساسی انسان نسبت به باطل و مصادیق آن است. این تا زمانی است که نفس بر حالت استوا و اعتدال خویش بماند؛ اما اگر با فجور و دریدگی مرزها و حدود الهی وهدایت های وحیانی و الهامی این نفس و فطرت الهی دفن و دسیسه شود، دیگر چنین گرایش و گریزشی نیست، بلکه چون نفس و قلب به سفاهت و جهالت می رود، توان شناختی و گرایشی خود را از دست می دهد و گرفتار وارونگی در تشخیص و گرایش می شود. پس به جای گرایش به حق و مصادیق آن به باطل گرایش می یابد و از حق گریزش.

برترین ها از نظر امام سجاد(ع)

در سخنان امام سجاد(ع) «احسنها» که انسان مومن می بایست بدان گرایش یابد و از اضداد آنها گریزش داشته باشد، بیان شده است. به عنوان نمونه آن حضرت(ع) در دعای روز چهارشنبه چهار مصداق «احسنها» را این گونه بیان کرده است:

1. قوت و توان در طاعت: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همه همت و توان انسان می بایست مصروف اطاعت از خدا شود؛ زیرا بزرگ ترین سرمایه انسانی اطاعت از خدا است و هر کسی به جایی و مقامی رسیده، از اطاعت از خدا و پبامبر(ص) ومعصومان(ع) رسیده است.(نساء، آیه 69؛ آل عمران، آیات 31 و 32) از آن جایی که قوت و هر کمالی دیگری از کمال مطلق یعنی خدای سبحان سرچشمه می گیرد، شکر نعمت قوت و توانی که خدا به انسان داده آن است، از آن توان و قوت برای اطاعت و طاعت خدا بهره گیرد؛ زیرا شکر حقیقی هر نعمتی استفاده از هر نعمت در راه حقی است که خدا برای آن تعریف و مقدر کرده است؛ شکی نیست که بزرگ ترین بهره گیری از توان وقوت، بهره گیری ازآن در راه اطاعت حق تعالی است. این همان شکر حقیقی و تمام کمالی است که بنده ای می تواند نسبت به قوت انجام دهد.(نمل، آیه 40)
2. نشاط درعبادت: انسان با عبودیت آمیخته است و این عبودیت می بایست عبودیت خدا باشد که با عبادت تحقق می یابد.(ذاریات، آیه 56) انسان ها اگر بخواهند عبودیت و عبادت حق تعالی داشته باشند، می بایست با روحیه بندگی و عبادت کنند، نه با کسالت یا حتی خوف و طمع؛ زیرا برخی از بندگان حتی از اهل ایمان، وقتی بندگی خدا می کنند و درمقام عبادت ظاهر می شوند، با کسالت وارد می شوند و سهل انگاری در نماز و عبادت ها دارند(ماعون، آیات 4 و 5)، برخی دیگر نیز هم چون بازارگانان گویی به تجارت آمده و سود و زیان خویش می نگرند و عبادت می کنند؛ پس اگر سودی نبیند دست از عبادت می دارند و اگر در زندگی گرفتار مشکلات مالی و مصیبت های دیگر شوند، یا ترک عبادت کنند یا با سهل انگاری و بی حوصله گی وارد در نماز وعبادت های دیگر می شوند، و برخی دیگر نیز چون بردگان چون تازیانه عذاب و ترس و خوف از دوزخ و عذاب های دنیوی و اخروی دارند، به عبادت می پردازند و هرگاه به استغنا برسند و احساس بی نیازی کنند، طغیان می کنند تا در نماز و عبادات دیگر سهل ورزی دارند؛ چنین نوع عبادت هایی فاقد نشاط واقعی است که از مومنان واقعی بر می آید. البته عبادت طمعکارانه و خوفانه که عیبی ندارد، و حتی خدا به این افراد منت می گذارد و ازآنان می پذیرد، ولی این نماز کجا و نماز اهل احسان و محسنین کجا که نماز آنان از روی محبت و گرایش به کمال مطلق و خداست. در آیات قرآنی هر چند که هر سه نوع عبادت مورد تایید قرارگرفته و خدا پاداشی برای هر سه نوع قرار داده است، اما در میان عبادات ها همان عبادتی ارزش معنوی و حقیقی دارد که از روی محبت باشد(اعراف، آیه 56؛ سجده، آیات 16 و 17)؛ زیرا ایمان واقعی چیزی جز محبت به خدا و کراهت نسبت به غیر خدا نیست که اهل رشد و بلوغ عقلی تمام به آن عمل می کنند.(حجرات، آیه 7) مومن می بایست از خدا بخواهد تا نشاط در عبادت را به او تفضل کند؛ زیرا این نشاط در عبادت به معنای آن است که عبادت خدا را نه از روی طمع و خوف بلکه به عشق بندگی انجام می دهد و خدا را محبوب خویش قرار می دهد. البته این نشاط برای کسانی خواهد بود که خدا آنان را به عنوان مومن، محبوب خویش قرار داده است و چون خدا آنان را محبوب می دارد، آنان نیز خدا را محبوب خویش دارند و حقیقت «یحبهم و یحبونه»(مائده، آیه 54) در باره آنان معنا می یابد؛ زیرا ارتباط محبوبان با هم از روی نشاط و روحیه آن است. وقتی روحیه نشاط در عبادت حاصل می شود که انسان خدا را محبوب خویش بداند و عبادت خدا را نه از روی طمع و نه از روی خوف بلکه از روی محبت و عشق انجام دهد.
3. رغبت در ثواب: رغبت به معنای گرایش است؛ البته وقتی «رغب الیه» باشد، اما «رغب عنه» به معنای گریزش است.(بقره، آیه 130) از نظر قرآن، رغبت و گرایش باطنی انسان به ثواب هرگز به معنای معامله و تجارت درعبادت با خدا نیست؛ زیرا حقیقت ثواب به معنای تقرب به خدا است؛ زیرا کسی به خدا نزدیک می شود از ثواب بهره می شود. بنابراین، کسی به عبادت و طاعت گرایش دارد که در اندیشه تقرب به سوی خدا است.از نظر قرآن، گرایش انسان به سوی خدا و تقرب جویی نسبت به او زمانی شکل و معنای حقیقی می یابد که انسان با اطاعت و عبودیت و عبادت، صفات الهی و انوار صفات الهی را در خود تجلی می بخشد و شخص متاله شده و رنگ خدایی می گیرد و انوار صفات الهی دراو تجلی می یابد. پس هدف از عبادت و طاعت، تقرب جویی به خدا با خدایی شدن در سایه ظهور صفات الهی است؛ هر چه انوار صفات الهی با طاعت و عبودیت در چارچوب هدایت های فطری تکوینی و تشریعی وحیانی بیش تر شود و کمالات ظهور بیش تری یابد و به تمامیت خودش نزدیک شود، انسان به خدا تقرب بیش تر یافته است. از همین روست که فرمان داده می شود تا مثلا با سجده به سوی خدا تقرب جسته شود(علق، آیه 19) ؛ زیرا سجده نزدیک ترین حالت انسان به خدا است؛ در سجده است که دل همانند زمین می شود که گودی یافته و با ذلت آمادگی بهره مندی از انوار آب آسمانی تعلیم و تزکیه الهی را پیدا می کند وظرف وجودی خویش را پر می کند. پس رغبت مومن در ثواب به معنای تقرب جویی به خدا و کسب صفات و انوار صفات الهی و متاله شدن است. در چنین حالتی است که انسان متاله در مقام «مقربان» می گیرد و به عنوان «متاله» خدایی شده، «فروح و ریحان و جنت نعیم» خودش روح و روح ساز  وبهشت نعیم می شود.(واقعه، آیات 89 و 90) پس گرایش انسان می بایست به اموری چون طاعت و عبادت خدا و ثواب و تقرب به خدا باشد.
4. زهد در موجبات عقاب: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که گرایش انسان می بایست به این امور باشد، هم چنین می بایست نسبت به هر چیزی که او را از خدا دور می سازد و موجب دفن و دسیسه صفات الهی و بهره مندی از انوار آن صفات باشد، اجتناب کند و گریزش داشته باشد. پس زهد حقیقی چیزی جز دور شدن از عوامل فراق نیست، یعنی هر چیزی که وصال و متاله شدن و تقرب را مانع می شود، می بایست به عنوان مانع شناخته و از آن گریزش داشت؛ خواه دنیا و مادیات باشد و خواه امور اعتباری. زهد حقیقی دل کندن از هر چیزی است که انسان را از خدایی شدن دور می سازد و به عنوان تعلق انسان را از تعلق یابی به خدا باز می دارد؛ زیرا عقاب حقیقی در دنیا و آخرت چیزی جز فراق از صفات الهی و انوار آن نیست؛ زیرا چنین فراقی فرو رفتن در ظلمات است که به دلیل فقدان نور ایجاد می شود. کسی که به دنیا و مافیها و زینت های دنیوی تعلق خاطر دارد و بدان گرایش می یابد، به همان میزان از خدا و صفات و انوار آنها گریزش می یابد. این همان عقاب حقیقی است؛ پس مومن می بایست نسبت به این امور گریزش داشته و نسبت به آن زهد ورزد و تعلق خاطری به این امور نداشته باشد که موجبات دفن انوار صفات الهی در دل و فراق از آنها می شود. از نظر فجور چیزی جز دریدن مرزهای عبودیت و طاعت و عبادت الهی نیست، که موجب دفن و دسیسه انوار صفات و گرفتاری به فراق به جای قرب الهی است. پس می بایست از این امور گریزش داشت نه گرایش.(شمس، آیات 7 تا 10)