کشت و برداشت در دنیا و آخرت
بسم الله الرحمن الرحیم
دنیا کشتزار آخرت است؛ هر کسی اینجا هر چه بکارد در آخرت درو می کند؛ زیرا «گندم از گندم بروید، جو ز جو» پس کسی که در دنیا جو می کارد در آخرت گندم درو نمی کند. بسیاری از مردم «باد می کارند و توفان درو می کنند»؛ چرا که کشتزار دنیا را بر اساس هواهای نفسانی کشت می کنند، و در آخرت از بادهای هواهای نفسانی جز توفان خشم و غضب الهی نمی توانند درو کنند؛ این گونه است که دست خالی به درون آتش دوزخ می روند و در درکات آن قرار می گیرند.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مهم ترین سرمایه انسان در دنیا، همین عمری است که برایش تقدیر شده و به عنوان «اجل» تعریف تعیین شده است. انسان می بایست دوروزه دنیا را به گونه ای زندگی کند که ابدیت او همراه با سعادت و زندگی در بهشت رضایت الهی باشد؛ اما هواهای نفسانی نمی گذارد و بسیاری از انسان ها چنان غرق دنیا می شوند و تخم هوای نفسانی در زمین دنیا می کارند که در آخرت جز زمهریر و آتش نصیب آنان نمی شود.
ابدیت اخروی در سایه اعمال دنیوی
از نظر قرآن، زندگی دنیوی برای انسان چیزی جز «عصر» نیست. برای حقیقت عصر بطونی است. از جمله مراد و منظور از عصر، هنگامه پس از زوال و نزدیک به غروب خورشید است. این بدان معناست که زندگی انسان در دنیا، از نظر کوتاهی تا این اندازه محدود است و می بایست بیشترین و بهترین بهره را در این مدت کوتاه برد.
البته می تواند منظور از آن عصر جهان کنونی باشد؛ زیرا جهان کنونی از نظر زمانی بسیار طولانی است و انسان در عصر جهان کنونی به زمین هبوط کرده و در آن مستقر شده تا از متاع زندگی دنیوی برای آخرت استفاده کند؛ در حقیقت خلقت جهان کنونی زمانی دراز داشته و هبوط در زمان عصر این خلقت کنونی اتفاق افتاده است.
شاید مراد از عصر، همان دوره آخرالزمانی باشد که پس از بعثت پیامبر(ص) شروع شده و با امامت و ولایت امام العصر(عج) پایان می یابد. البته شاید مراد از عصر، دوره فشرده و کوتاهی است که در آن انسان حقیقت خویش را بروز و ظهور می دهد و چکیده و عصاره او به نشئه و عالم دیگر منتقل می یابد؛ پس مدتی که هر انسانی در دنیا زندگی می کند، در مراحل زیست او در هستی، بخش عصر و عصاره گیری اوست که حقیقت او در این دوره زمانی مشخص و معین شده و سرنوشت ابدی او از سعادت و شقاوت رقم می خورد.
با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن و روایات تبیینی از معصومان(ع) همه این احتمالات به عنوان بطون عصر مطرح و صحیح و درست است.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر کسی در این «عصر» به هر معنا از معانی پیش گفته، در خسران و زیان از سرمایه ای است که خدا برایش در این «عصر» فراهم آورده است؛ پس اگر به چهار عمل اصلی بپردازد که شخصی و اجتماعی است، می توان خودش را نجات داده و از خسران برهد و سرمایه اصلی را صیانت کرده و به سود سرمایه نیز برسد. از نظر قرآن، چهار عمل ایمان و عمل صالح و تواصی به حق و تواصی به صبر تنها عامل رهایی از خسران است.(عصر، آیات 1 تا 3)
بنابراین، اگر کسی به این چهار عمل اصلی نپردازد و نسبت به هر یک از آنها کوتاهی کرده یا رفتاری متضاد با آن در پیش گیرد، گرفتار خسران از سرمایه وجودی خویش است که در این زمان قبل از غروب زندگی خویش، یا قبل از غروب جهان کنونی قبل از قیامت برایش فراهم آمده است؛ زیرا سیر تنزلی انسان از «انا لله» در عوالم و نشئات تنزلی از جمله عالم برزخ نزول تا عالم دنیا که عصر این تنزلات و بازگشت به مدار «الیه راجعون» پس از آن است، مقطع و زمانی حساس و بسیار مهم دارد که همین عصر است.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر چند که از نظر مدت زمانی حضور انسان در این نشئه عالم دنیوی و زندگی در زمین بسیار کوتاه است، اما مهم ترین و اساسی ترین بخش از زندگی انسان را تشکیل می دهد؛ زیرا انسان در این مدت کوتاه ابدیت خویش را رقم می زند. پس اگر به چهار عمل اصلی بپردازد، سعادت ابدی را با حضور در بهشت برای خویش رقم می زند و اگر به هر یک از این چهار عمل نپردازد، گرفتار عیب و نقص خواهد بود و می بایست فراقی سخت را در دوزخ تجربه کند که همراه با شقاوت است. البته بسیاری از افراد ممکن است از دوزخ فراق پس از تصفیه و صاف شدن و خلوص یابی خارج شوند، و تنها اهل شقاوت ابدی جاودان در آن بمانند، اما همین دوره ای که دوزخ قرارمی گیرند تا تصفیه شوند خیلی سخت و از نظر زمانی بس طولانی خواهد بود؛ زیرا آن زمان نسبت به ابدیت سنجیده می شود.
از نظر قرآن، هر کسی ابدیت خویش را در دنیا می سازد؛ زیرا بهشت و دوزخ چیزی جز خروجی اعمال انسان نیست؛ از همین روست که خدا در قرآن بارها از حضور عمل در آخرت سخن به میان می آورد که بهشت و دوزخ انسان می شود؛ زیرا شاکله و شخصیت انسان با همین اعمال ساخته می شود که شامل اعمال باطنی چون ایمان و تقوا یا کفر و فجور و نیز اعمال بدنی و خارجی و ظاهری چون اعمال خوب و بد و صالح و طالح است. پس انسان هر کاری می کند، شاکله شخصیتی خویش را می سازد؛ چرا که فضایل یا رذایل همان ملکات و مقوماتی است که انسان با کارهایش می سازد. وقتی شاکله شخصیتی ساخته شد، اعمال نیز مبتنی بر آن خواهد بود (اسراء، آیه 84) و از آن جایی که بهشت و دوزخ چیزی جز اعمال دنیوی انسان نیست که انسان با عنوان شاکله با خویش با خود به آخرت می برد؛ چرا که خدا در هنگام مرگ، تنها نفس را توفی می کند و جسم وبدن در زمین و دنیا می ماند؛ و همین نفس انسان همان چیزی است که به آخرت منتقل می شود.(زمر، آیه 42) پس انسان در آخرت با همین نفس خویش نه تنها بدن اخروی خویش را می سازد، بلکه بهشت و دوزخ خویش را نیز می سازد.
پس وقتی سخن از حضور عمل در آخرت است(کهف، آیه 49؛ آل عمران،آیه 30)، به معنای همان چیزی است که شاکله شخصیت انسان را ساخته و به عنوان ملکات و مقومات نفس انسانی ، هویت وجودی او شده است. این انسان با چنین شاکله ای که در دنیا ساخته به آخرت می رود و بهشت و دوزخ خویش را می سازد، چنان که جسم اخروی خویش را می سازد.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، آخرت، سرای جاودانگی و ابدیت است؛ بنابراین، هر چیزی که انسان از دنیا به آخرت می برد، به معنای ابدیت است؛ در حقیقت در دنیا عصاره ای از خویش می سازد و به آخرت می برد که او را بهشت ساز یا دوزخ ساز می کند؛ زیرا دوزخ یا بهشت چیزی جز خود انسان نیست؛ از همین روست که درباره دوزخ این تعبیر می شود که دوزخ را می آورند: جیء یومئذ بجهنم؛ آن روز دوزخ را می آورند.(فجر، ایه 23) پس این انسان خودش دوزخ شده که او را می آورند. البته فضایی از دوزخ را نیز خود شخص با عمل می سازد؛ چنان که بهشتی نیز این گونه است؛ زیرا خود انسان به ویژه مقربان خودشان «روح و ریحان و جنت نعیم» یعنی خودشان روح و روح ساز و بهشت نعیم هستند.(واقعه، آیات 88 و 89)
به هر حال، انسان است که در عصر دنیا برای خویش ابدیت را می سازد که بهشت یا دوزخ یعنی سعادت ابدی یا شقاوت ابدی است. پس این نفس انسانی اگر در دنیا ایمان و عمل صالح و تواصی به حق و تواصی به صبر داشته باشد، خود بهشت و بهشت آفرین است، و گرنه دوزخ و دوزخ آفرین خواهد بود.
کشت و داشت از نظر امام عسکری(ع)
امام حسن عسکری(ع) در روایت به ابعاد این آموزه های وحیانی قرآن پرداخته و به تبیین تفسیری کشت در دنیا و برداشت در آخرت پرداخته است. ایشان می فرماید: انکم فی آجال منقوصه و ایام معدوده و الموت یاتی بغته. من یزرع خیرا یحصد غبطه و من یزرع شرا یحصد ندامه. لکل زارع ما زرع. لایسبق بطیء بحظه و لایدرک حریص ما لم یقدر علیه. من اعطی خیرا فالله اعطاه و من وقی شرا فالله وقاه؛ عمرهای شما رو به کاهش است. دوران شما محدود است. مرگ ناگهان می رسد. هر که نیکی بکارد، خوشی درو می کند؛ و هر کسی زشتی بکارد، پشیمانی درو می کند؛ هر کسی آن چه را کشت کند، درو خواهد. نه کند رو از بهره و نصیب خود عقب می ماند و نه حریص بیش از آن چه مقدر اوست به دست آورد؛ به هر کس خیری برسد از خداست؛ و هر کسی از شری حفظ شود، خدا او را حفظ کرده است.(تحف العقول، ص 489)
در این حدیث به فرصت عمر اشاره شده که تا چه اندازه معدود است و هر روزی که بر انسان می گذرد از آن کم می شود تا جایی که ناگهان مرگ می رسد؛ زیرا اجل هر کسی با اجل دیگری فرق دارد و تضمین نشده که همگان به سنین پیری برسند. این گونه که بسیاری در کودکی یا نوجوانی یا جوانی می میرند.
از سوی دیگر حضرت(ع) به این مطلب توجه می دهد که هر کسی هر چه بکار درو می کند. هم چنین در مساله رزق و روزی به این نکته توجه می دهد که روزی هر کسی مقسوم (زخرف، آیه 32) و تضمین شده است. پس تلاش و کوشش انسان دراین امر نقشی ندارد، پس اگر کسی کند رود محروم نمی ماند و کسی تندی کند به بیش تر از مستحق خویش نمی رسد. هر چه به کسی داده شود یا گرفته شود، همه براساس مقدراتی است که قبل از خلقت در ام الکتاب برای هر کسی نگارش و نوشته شده است.(حدید، آیات 22 و 23)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، وقتی روزی و رزق مقسوم (زخرف، آیه 32) و مقدّر است و بسط و قبض روزی نیز دست خدا است(بقره، آیه 245؛ رعد، آیه 26؛ اسراء، آیه 30)، دیگر معنا ندارد کسی گمان کند که به علم اقتصاد یا تلاش او به ثروت رسیده است؛ زیرا قبض و بسط و توسعه روزی در دست اوست.(قصص، آیه 78؛ زمر، آیه 49)
بنابراین از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان می بایست بیش تر از آن که دنبال رزق و روزی برود می بایست دنبال وظایف و تکالیف اصلی عبادی خویش باشد که مهم ترین آنها ذکر الله و بهره مندی از معارف قرآنی با قرائت و تدبر در آن است.(مزمل، آیه 20)
از نظر قرآن، البته برخی از مردم دنبال «فضل الهی» هستند که چیزی بیش تر از رزق مقسوم و مضمون است. از نظر قرآن، این بخش می بایست با تلاش و ابتغاء و جستجوی شخص تحقق یابد و بدون تلاش و تجارت و کار دست یافتنی نیست.(همان) اما این تلاش و کوشش نمی بایست برای کسب فضل الهی موجب شود تا شخص مشغول به دنیا شده و از واجبات دینی و آخرت خویش باز ماند.
به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رزق مضمون و مقسوم به شخص می رسد و در این بخش دنبال کردن معنایی ندارد؛ زیرا کسی که دنبال این امور باشد، خودش را از واجبات باز می دارد که همان تکالیف عبادی و خودسازی و کسب ره توشه آخرت است؛ زیرا برخی در این امر چنان تلاش می کنند که اصولا انجام تکالیف را به کنار می گذارند و شغل دنیوی آنان را از آغاز باز داشته و به خود مشغول می سازد.
امام حسن عسکری (ع) براساس آموزه های وحیانی قرآن می فرماید: لا یشغلک رزق مضمون عن عمل مفروض؛ مبادا روزی تضمین شده تو را از کارهای واجب بازدارد و مشغول به خود سازد.(تحف العقول، ص 489)
از امام صادق(ع) پرسیدند: علی ماذا بینت امرک؛ کار خویش را بر چه اساسی استوار ساختی؟ حضرت پاسخ داد: علی اربعه اشیاء: علمت ان عملی لا یعمله غیری فاجتهدت؛ و علمت ان الله عزو جل مطلع علی فاستحییت؛ و علمت ان رزقی لا یاکله غیری فاطماننت ؛ و علمت ان آخر امری الموت فاستعدت؛ کارم را بر چهار پایه و اساس بنیان کردم: دانسم که عمل مرا کسی دیگر انجام نمی دهد، پس خود دست به کار شدم؛ دانستم که خدا بر من آگاه است، پس حیا کردم؛ دانستم که روزی مرا دیگری نمی خورد، پس اطمینان یافتم؛ دانستم که پایان کارم مرگ است، پس آماده و مهیا شدم.(بحارالانوار، ج 87، ص 228، حدیث 100)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان می بایست از طیبات دنیا و حسنات آن به شرط حلیت بهره گیرید(بقره، آیه 167؛ مائده، آیه 88؛ نحل، آیه 114)، اما این را بداند که این ها اصالت ندارد و آن چه می بایست بجوید حسنات و طییبات آخرت است که «خیر و ابقی» است.(شوری، آیه 36) بنابراین، مومنان می بایست نسبت به دنیا و حسنات آن با ورع و زهد بهره مند شوند. پس کم تر از لذات آن بهره مند شده و به آن گرایش یابند. از همین روست که حضرت امام صادق(ع) در خطاب خویش به یکی از یاران می فرماید: یا حفص ما منزله الدنیا من نفسی الا بمنزله المیته اذا اضطررت الیها اکلت منها؛ ای حفص موقعیت دنیا در نزد من همانند مرداری است که چون ناچار و مضطرّ شوم، از آن استفاده کنم.(وسایل الشیعه، ج 16، ص 312، حدیث 6)
