راه های افزایش ثروت از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسب ثروت و مال هدف نیست، بلکه ابزاری است تا انسان آخرت خویش را بسازد و باقیات صالحاتی از خود به جا گذارد؛ زیرا مال و ثروت، متاع قلیل دنیا و زینت زندگی دنیوی است؛ بنابراین، اگر در راستای اهداف تعیین شده الهی به کار گرفته نشود، نه تنها فتنه و کوره داغ آزمون الهی است، بلکه بلای جان آدمی خواهد شد که آخرت او را نیز تباه می سازد.

البته از نظر قرآن، کسب ثروت و مال و افزایش آن از طریق حلال نه تنها منفی نیست، بلکه به عنوان یک هدف مثبت میانی مورد تایید قرار گرفته است؛ زیرا کمک به نیازمندان و مسکینان از طریق انفاقات مالی، زمانی شدنی است که انسان به تولید ثروت پرداخته و آن را افزایش دهد تا خود و دیگران از آن بهره مند شوند. بر این اساس، خدا راهکارهایی را برای کسب و افزایش مال و ثروت بیان کرده که در این نوشتار به آنها پرداخته می شود.

ارزش و اهمیت مال از نظر قرآن

از نظر کافران، مال و ثروت از ارزش بسیاری برخوردار است؛ زیرا از نظر کافرانی که اعتقادی به آخرت و عالم غیب ندارند و تنها به عالم شهادت و محسوس باور دارند که از طریق حواس انسانی شناسایی می شود، هیچ چیزی ارزشمندتر از مال و ثروت نیست که تامین کننده قدرت و ارزش اجتماعی آنان است؛ از همین روست که آنان مال را نشانه کرامت و فقدان آن را نشانه اهانت می دانند.(فجر، آیات 15 تا 17؛ اسراء، آیات 90 و 93؛  زخرف، آیات 31 و 32)

خدا در قرآن بیان می کند که کافران مترف، معیار و ملاک ارزش انسانی را در همان ثروت می دانند و انسانیت را بر اساس آن تعریف می کنند(نساء، آیه 34؛ صف، آیه 11؛ هود، آیه 12؛ زخرف، آیات 51 و 53)؛ چرا که آنان قدرت و ثروت را، ملاک ارزش و معیار اصلى بهره‌مندى و خوشبختى انسان می دانند.(قصص، آیه 79)

اما از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مال و ثروت به تنهایی هیچ ارزش ذاتی ندارد(آل عمران، آیه 116)، چه رسد که معیار ارزش گذاری انسان ها باشد و انسان بر اساس آن ارزشگذاری شده و به عنوان «کریم و مهین» شناخته شوند؛ زیرا از نظر قرآن،  ارزش و نقش معنوی آنها زمانی خواهد بود که با ایمان و عمل صالح آمیخته شود و ابزاری برای انجام وظایف الهی انسان و تزکیه نفس مورد استفاده قرار گیرد.(سباء، آیه 37)

پس اگر انسانی بی ایمان به خدا و غیب و آخرت باشد، هیچ چیزی نمی تواند خلاء ناشی از آن را پر کند هر چند که تمام زمین و ما فیها به عنوان ثروت در اختیار آن شخص قرار گیرد(آل عمران، آیه 116؛ حاقه، آیات 27 تا 29)؛ چرا که مال و ثروت مادی  دنیوی هرگز با ایمان و دیگر نعمت ها و موهبت های معنوی الهی برابری نمی کند.(آل عمران، آیه 157؛ نمل، آیه 36؛ قصص، آیات 79 و 80؛ زخرف، آیه 32؛ جمعه، آیه 11)

هم چنین از نظر قرآن، رزق و نعمت آخرتى، بر امکانات مادی دنیوی و جاذبه‌هاى دلفریب آن برتری دارد؛ زیرا خیر مطلق است.(طه، آیه 131)

خدا درباره بیان مقایسه مال با آخرت می فرماید: الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا ؛ مال و پسران زيور زندگى دنيايند و نيكيهاى ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر اميد نيز بهتر است. (کهف، آیه ۴۶)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مال و ثروت از فضل الهی به بشر (بقره، آیه 198؛ مائده، آیه 2؛ توبه، آیه 76) و نیز از جلوه های زینت زندگی دنیوی(کهف، آیه 46) و هم چنین از امور ارزشمند و خیر برای انسان(بقره، آیات 180 و 216 و 272 و 273؛ کهف، آیه 95؛ حج، آیه 11) و نیز از ابزارهای مفید و سازنده انسان برای آخرت سازی نیکو است؛ زیرا از نظر قرآن، مومنان می توانند از مال و ثروتی که به درستی و درستکاری کسب شده (اسراء، آیه 35) و هم چنین به درستی انفاق و هزینه شده، آخرت خویش را بخرند(توبه، آیه 111) و این گونه به کرامت واقعی دست یابند که با انفاق و اطعام به نیازمندان و یتیمان و مسکینان فراهم می آید.(فجر، آیات 15 تا 18)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، یکی از جلوه های خلافت الهی انسان در زمین، استعمار الارض و آبادانی آن از طریق تصرفاتی چون زراعت، دامداری و مانند آنها است(هود، آیه 61؛ آل عمران، آیه 14).

هم چنین از نظر قرآن، انفاق مالی و زکوات از واجبات شرعی است(بقره، آیات 2 و 3؛ انبیاء، آیه 73؛ نحل، آیه 90؛ نور، آیات 24 و 37)، و شکی نیست که انفاق جز با تولید ثروت حلال و طیب شدنی نیست، و کسی که تولید ثروتی ندارد، به سبب فقر توانایی انفاق را از دست می دهد و از یک واجب شرعی محروم می شود.

زمینه های افزایش و ازیاد ثروت حلال

از آن جایی که مال و ثروت به عنوان یک ابزار مفید و سازنده در زندگی مادی دنیوی مطرح است که انسان از طریق آن می تواند آسایش و آرامش و سعادت دنیوی و اخروی خویش و دیگران را تامین کند و باقیات صالحاتی از خود به جا گذارد، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسب مال و ثروت حلال و طیب و افزایش آن در قالب «فضل» از امور ارزشی در فرهنگ قرآنی است. از همین روست که خدا بارها از مومنان خواسته تا به «ابتغاء فضل الله» از جمله ثروت و مال حلال و طیب اقدام کنند.(روم، آیه 46؛ نور، آیات 32 و 34 و 38؛ نحل، آیه 16؛ روم، آیه 23؛ قصص، آیه 73)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برای کسب روزی و افزایش مال و ثروت می توان از بسترهای زیر بهره گرفت:

1. ایمان: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، یکی از مهم ترین بسترهای افزایش ثروت و مال، ایمان به خدا و آخرت است. خدا در قرآن به صراحت در این باره می فرماید: وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ ؛ و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند، قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‏ گشوديم، ولى تكذيب كردند، پس به كيفر دستاوردشان گريبان آنان را گرفتيم. (مائده، آیه ۹۶) هم چنین خدا درباره نقش ایمان در افزایش ثروت و رزق می فرماید: «وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذاقَهَا اللّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ»؛ «خداوند برای آنان که کفران نعمت می کنند] مثلی زده است: منطقه آبادی که امن [و آرام] و مطمئن بود و همواره روزیش از هر جا می رسید؛ اما نعمت خدا را ناسپاسی کردند و خداوند به خاطر اعمالی که انجام می دادند، لباس گرسنگی و ترس را بر اندامشان پوشانید.»
2. تقوای الهی: تقوای الهی که از طریق عمل به آموزه های وحیانی اسلام کسب می شود(بقره، آیه 21) یکی از مهم ترین بسترهای افزایش مال و ثروت است. (مائده، آیه ۹۶) هم چنین خدا درباره نقش تقوا در ازیاد و افزایش ثروت می فرماید: : «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً»؛ «و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد. و هر کس بر خدا توکل کند، خداوند امر او را کفایت می کند. خداوند فرمان خود را به انجام می رساند و او برای هر چیزی اندازه ای قرار داده است.»(طلاق، آیات 2 و 3)
3. استغفار: از مهم ترین راهکارهایی کسب مال حلال و افزایش رزق و ثروت، استغفار است. خدا به صراحت درباره نقش استغفار در افزایش و ازدیاد رزق و روزی و مال و ثروت می فرماید: فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا : و گفتم از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او همواره آمرزنده است تا بر شما از آسمان باران پى در پى فرستد و شما را به اموال و پسران يارى كند و برايتان باغها قرار دهد و نهرها براى شما پديد آورد.(نوح، آیات ۱۰ تا ۱۲) امیرمومنان امام علی(ع) فرمودند: خداوند متعال استغفار را برای افزایش روزی قرار داده که رحمت خود را شامل حال بندگان قرار دهد. از پیامبر(ص) نقل شده که فرمود‌ : هر کس از اذان صبح تا طلوع آفتاب صد بار این ذکر را بگوید «سبحان‌الله و بحمده سبحان‌الله العظیم استغرالله» دنیا به او روی می‌آورد بدون سختی در حالی که متواضع است. هم چنین امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: استغفار در رزق انسان توسعه ایجاد می‌کند. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «الاِسْتِغْفَارُ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ؛ استغفار، روزی را زیاد می کند.» در حدیث دیگری به کمیل سفارش فرمودند که اگر در رسیدن روزی تو کندی و آهستگی پیش آمد، آن را با استغفار چاره کن: «إِذَا أَبْطَأَتِ الْأَرْزَاقُ عَلَیْکَ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ یُوَسِّعْ عَلَیْک؛ هنگامی که رسیدن روزیت کند می شود، از خداوند آمرزش بخواه تا روزیت را وسیع گرداند.»
4. عمل صالح: از نظر قرآن، عمل صالح که مطابق آموزه های وحیانی اسلام و شرایع الهی باشد، موجب افزایش رزق و روزی و مال و ثروت است؛ خدا به صراحت می فرماید: لَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ ؛ و اگر آنان به تورات و انجيل و آنچه از جانب پروردگارشان به سويشان نازل شده است، عمل می کردند؛ قطعا از بالاى سرشان بركات آسمانى و از زير پاهايشان بركات زمينى برخوردار مى ‏شدند از ميان آنان گروهى ميانه‏ رو هستند و بسيارى از ايشان بد رفتار مى كنند. (مائده، آیه ۶۶) امام صادق علیه السلام : «إِنَّ السَّرَفَ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ إِنَّ الْقَصْدَ یُورِثُ الْغِنَی؛ اسراف موجب فقر و نداری، و میانه روی موجب غنی و بی نیازی می گردد.»
5. کار و تلاش: از راه های کسب روزی و افزایش مال و ثروت، کار و تلاش است؛ زیرا اگر انسان فراتر از قسمت روزانه دنبال فضل الهی است می بایست تلاش و کوشش کند و دنبال فضل الهی از طرق مختلف از جمله کار و تلاش باشد؛ زیرا از نظر قرآن، قسمت روزانه برای همگان مشخص است(زخرف، آیه 32)، اما فضل نیازمند ابتغاء و جستن است.( روم، آیه 46؛ نور، آیات 32 و 34 و 38؛ نحل، آیه 16؛ روم، آیه 23؛ قصص، آیه 73)
6. صدقه و انفاق: از دیگر راهکارهای قرآنی افزایش مال و ثروت، صدقه و انفاق است، به طوری که خدا در قرآن می فرماید حتی اگر فقیر از همان اندک سرمایه و ثروت خویش کمی را انفاق کند، خدا به او از فضل خویش کمک کرده و بر مال و ثروتش می افزاید. خدا به صراحت در این باره می فرماید: قرآن کریم می‌فرماید: «مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّئَةُ حَبَّةٍ وَاللّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ؛ مثل کسانى که اموال خود را درراه خدا انفاق می‌کنند همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه صد دانه باشد، خداوند براى هر کس که بخواهد آن را چند برابر می‌کند و خدا گشایشگر داناست.(بقره، آیه 261) امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: استنزلوا الرزق بالصدقه؛ با صدقه دادن، روزی خود را فرود آوردید. (کافی الاسلامیه، ج4، ص3، ح5- تحف العقول ص 60- من لایحضره الفقیه ج2، ص 66، ح 1730) آن حضرت در جای دیگر می‌فرماید: اذا أملقتم فتاجروا الله بالصدقه؛ هرگاه دچار فقر و نداری شدید با صدقه با خداوند تجارت کنید. (نهج‌البلاغه، حکمت 258) امام باقر(ع) در این‌باره می‌فرماید: البر و الصدقه ینفیان الفقر و یزیدان فی‌العمر و یدفعان عن صاحبهما سبعین میته سوء؛ کار خیر و صدقه، فقر را می‌برند، بر عمر می‌افزایند و هفتاد مرگ بد را از صاحب خود دور می‌کنند. (من لایحضره الفقیه ج2، ص66، ح 1729) به سخن دیگر حتی کسانی که به دنبال تکاثر نه کوثر هستند و می‌خواهند بر ثروت خویش بیفزایند، با صدقه دادن می‌توانند ثروت خود را افزایش دهند و بدان برکت بخشند. از نظر آموزه‌های اسلامی کسی یا جامعه‌ای که دچار فقر است، برای رهایی از فقر می‌بایست با خداوند تجارت کند و راه تجارت با خدا این است که از اموالی که در اختیار دارد بخشی را انفاق کند و صدقه دهد؛ زیرا از نظر قرآن، در هر مالی چه کلان و چه اندک، حق و سهمی الهی است که خاص سائلان و محرومان است (ذاریات آیه 19؛ معارج، آیات 24 و 25) و باید این حق به آنان باز پرداخت شود؛ اما اگر این سهم در مال شخص و یا جامعه بماند، در حقیقت خیانت در امانت صورت گرفته است و خائن هرگز سود و بهره‌ای نخواهد برد.