حقيقت مفاهيم كليدي از زبان امام حسن(ع)
به مناسبت پانزده رمضان سالروز ولادت مبارك دومين پيشواي معصوم
ما روزانه واژگاني را به كار مي بريم كه گاه از ژرفاي معنايي و حقايق مفهومي آن غافل هستيم. بارها يكديگر را به صفاتي مي ستاييم و يا به ضد آن متهم مي كنيم كه مفهوم و حقيقت معنايي آن را نمي دانيم و هر كسي از ظن خويش اين واژگان و اصطلاحات را معنا مي كند.
بسياري از اين واژگان در فرهنگ اسلامي و قرآني به كار رفته و ما وارثان اين ميراث هستيم، اما كمتر دقيق مي شويم تا بدانيم كه هر واژه اي چه بار معنايي دارد و حقيقت آن چيست؟ درك اين واژگان و اصطلاحات به ما كمك مي كند تا مسير درستي را در پيش گيريم. برخي از اين اصطلاحات و واژگان، مسير و سبك زندگي درست و راستين را توصيف مي كند. از اين رو شناخت آنها بسيار مهم و حياتي است.
نويسنده در اين مطلب بر آن است تا از زاويه تفسير و تحليل امام حسن مجتبي(ع) اين الگوي حسن الهي، برخي از اصطلاحات و واژگان تأثيرگذار در زندگي و سرنوشت انسان را بيان كند و حقيقت مفاهيم بلندي را روشن سازد تا با بهره گيري از آن، سبك درست زندگي را بشناسيم و در آن مسير حركت نماييم. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
مفاهيم كليدي، مسيرشناسي انسانيت
در هر چيزي مي توان اموري را يافت كه عناصر كليدي و اصلي آن را تشكيل مي دهند. اين عناصر كليدي قوام و اساس آن چيز بشمار مي رود. در فرهنگ اسلامي با عناويني چون اصول دين، اركان و مانند آن بارها روبه رو مي شويم. به عنوان نمونه اصول دين اسلام را توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد دانسته اند. از اركان نماز، قنترس يعني قيام متصل به ركوع، نيت، تكبيره الاحرام، ركوع و سجود دانسته اند، به گونه اي كه هر گونه خلل عمدي و سهوي در اين اركان موجب ابطال نماز مي شود.
در اسلام برخي از مفاهيم به عنوان مفاهيم كليدي معرفي شده است. شناخت اين مفاهيم كمك مي كند تا شخص مسير درست حركت زندگي خود را براساس آموزه هاي اسلامي بشناسد و سبك زندگي خويش را براساس اين مدل و الگو سامان دهد.
از آن جايي كه مأموريت پيامبر اسلام براساس آموزه هاي وحياني قرآن، تزكيه و تعليم بود (آل عمران، آيه164؛ جمعه، آيه2) و پيامبر گرامي خود در اين باره مي فرمايد: انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق؛ من براي اتمام مكارم اخلاقي برانگيخته شده ام. براين اساس، محور آموزه هاي اسلامي را مي بايست در اتمام كمالات اخلاقي جست. هرگونه تعليم و تزكيه اي بايد در راستاي اين هدف اصلي انجام گيرد. بنابراين، لازم است تا كمالات اخلاقي و تماميت اين كمالات شناخته شود تا انسان براساس آن، سبك زندگي خويش را سامان دهد.
مفاهيم اخلاقي و فهم و درك آنها از مهم ترين بخش هاي آموزشي و تربيتي اسلام به شمار مي رود و موضوعاتي چون حقوق و فقه و مانند آن در حقيقت فضاسازي براي اين مقصد و مقصود مي باشد.
از اين رو، لازم است تا هركسي كه مي خواهد مسير درست انسانيت را براساس آموزه هاي اسلامي بشناسد و آن را سبك زندگي خويش قرار دهد، اين مفاهيم را براساس تفسير رهبران آن بداند و بشناسد.
امام حسن(ع) پيشواي كامل
از جمله رهبراني كه به سبب دارندگي عصمت، قابليت و شانيت پيشوايي كامل را به عهده دارد، امام حسن مجتبي(ع) است. پيامبر(ص) درباره پيشوايي ايشان و برادر بزرگوارش امام حسين(ع) مي فرمايد: الحسن و الحسين امامان قاما او قعدا؛ حسن و حسين در همه احوال، امام و پيشوايند؛ چه بايستند و چه بنشينند. (بحارالانوار، ج43، ص291؛ و نيز ج44، ص2)
انسانهاي كامل به سبب عصمت در همه ابعاد شخصيتي خود، از هرگونه خطا و اشتباه عمدي و سهوي در امان هستند و در مقام عمل نيز از هرگونه پليدي و زشتي مصون مي باشند. اين امر موجب مي شود تا بتوان آنان را به عنوان الگوهاي شايسته پيروي انتخاب كرد.
امام حسن مجتبي(ع) به سبب عصمت كامل، پيشواي راستين بشريت است و به حكم نفس پيامبر بودن (آل عمران، آيه61) و عصمت الهي (احزاب، آيه33) اسوه حسنه (احزاب، آيه21) از سوي خداوند معرفي شده و بر همگان فرض است تا از ايشان در همه زندگي خويش پيروي كرده و مسايل خويش را به آن حضرت عرضه نمايند. (انبياء، آيه7)
بر اين اساس، بر ماست كه پرسش هاي اساسي را با ايشان در ميان نهيم و راه درست انسانيت و سبك زندگي را بشناسيم. برخي از كساني كه معاصر امام حسن مجتبي(ع) بودند، از اين فرصت استثنايي حضور، بهره برده و پرسش هاي خويش را با ايشان در ميان گذاشتند. از جمله اين پرسش ها، پرسش هايي است كه براي فهم اصطلاحات قرآني مطرح شده است.
پرسش هاي اساسي
امام حسن مجتبي(ع) در پاسخ به پرسش هاي مطرح شده، پاسخ هايي داده اند كه بسياري از حقايق را روشن مي كند و راه روشني را در برابر ما قرار مي دهد. در كتاب شريف تحف العقول نوشته حسن بن علي(ابن شعبه) آمده است:
از امام پرسيده شد و امام پاسخ فرمودند.
1- پرسيدند: زهد چيست؟ فرمود: رغبت به تقوي و بي رغبتي در دنيا
2- حلم چيست؟ خشم فرو خوردن و اختيار خود داشتن، 3- سداد چيست؟ دفع زشتي به خوبي، 4- شرف چيست؟ احسان به قبيله و تبار و تحمل خسارت و جرم آنها، 5- نيرومندي چيست؟ دفاع از پناهنده و صبر در نبردها و اقدام هنگام سختي، 6- بزرگواري چيست؟ اين است كه در غرامت عطا بخشي و از جرم بگذري، 7- مروت چيست؟ حفظ دين، عزت نفس، نرمش، وارسي كاركرد خود، پرداخت حقوق و دوست يابي 8- كرم چيست؟ بخشش پيش از درخواست، اطعام در قحطي، 9- دناءت چيست؟ توجه به امور جزئي و كوچك (جزئي نگري) و دريغ از اندك 10- ناكسي چيست؟ كم بخشيدن و گفتار ناهنجار11- جوانمردي چيست؟ بخشش در خوشي و سختي 12- بخل چيست؟ آنچه در كف داري شريف بداني و آنچه انفاق كني تلف شماري 13- برادري چيست؟ همراهي در سختي و خوشي 14- ترس چيست؟ دليري بر دوست و گريز از دشمن 15- ثروتمندي چيست؟ رضاي به قسمت (الهي) هرچند كم باشد 16- فقر چيست؟ آزمندي به هر چيز 17- جود چيست؟ بخشش دسترنج 18- بزرگي چيست؟ آوردن خوب و ترك زشتي 19- سفاهت چيست؟ به پستي گراييدن و با گمراهان نشستن20- سفاه چيست؟ نابخردي در مال و بي اعتنائي به آبروي خود. (تحف العقول، صفحات 227و 228)
با نگاهي به پاسخ هاي آن حضرت(ع) به پرسش هاي مطرح شده، به خوبي مي توان تفسير درست مفاهيم را به دست آورد. اين درحالي است كه مردم در بسياري از موارد، فهم ديگري از حقيقت اين اصطلاحات دارند و همين تفسير غلط موجب مي شود تا در زندگي خويش راه نادرستي را بپيمايند.
اگر مفاهيمي كه امام حسن(ع) در اين پاسخ ها بيان مي كند به درستي دانسته شود مي توان اميد داشت كه همان اتمام مكارم اخلاقي تحقق خواهد يافت؛ زيرا گاه، تفسيري كه از كمالات اخلاقي و فضايل داده مي شود، تفسيري ناتمام است.
به عنوان نمونه برخي ها جود را تنها بخشش مي دانند، ولي ازنظر امام حسن مجتبي(ع) جود همان بخشش از دسترنج است. انسان اگر مالي و پولي را به سختي به دست آورد و آن را ببخشد اين هنر است، نه اينكه شخص از دسترنج ديگران و از ارث و مانند آن ببخشد. اين بخشش هرچند كه خوب و كمالي است، ولي تمام كمال جود نيست.
ازنظر امام حسن(ع) فقر، تهيدستي و بينوايي نيست، بلكه فقير واقعي كسي است كه حريص و آزمند است. همچنين شما مي توانيد با عرضه فهم و برداشتي كه از اصطلاحات و مفاهيم ياد شده داريد، بر آنچه امام حسن(ع) بيان مي كند، سبك زندگي خويش را نيز تحليل كنيد؛ زيرا آنچه شما از اين واژگان مي فهميد در حقيقت درك شما از كمالات انساني و حد و مرز انديشه و افكار شماست. با عرضه كردن اين واژگان و فهم خود بر مفاهيم و فهم امام(ع) مي توانيد، هم سطح فكري و انديشه اي خويش را بدانيد و هم سبك زندگي خود را نقد و ارزيابي كنيد.
