اسلام، دینی اجتماعی است. جنبه اجتماعی آن، چنان قوی است كه جهات دیگر آن گاه مغفول افتاده است. البته در مقابل ، برخی تلاش می كنند با نگاهی گزینشی به آیات و روایات، تنها به جنبه عرفانی و شخصی آن بها دهند و دین را از حالت اجتماعی بیرون كنند. با این همه، از نظر آموزه های قرآنی دست یابی به كمال مطلق و انسان كامل تنها در سایه توجه به همه جنبه های آموزه های اسلامی است و اگر انسانی در حوزه تزكیه و سیر و سلوك به كمالی رسید و از طریق عبودیت و شریعت به حقیقت دست یافت تنها زمانی انسان كامل و متاله خواهد بود كه به جنبه اجتماعی دین خود رجوع كرده و دستگیر دیگران باشد.
این دستگیری دیگران به دو شكل دعوت و ولایت انجام می گیرد. به این معنا كه هر انسانی نسبت به آنچه آموخته مكلف است تا خود بدان عمل كرده و دیگران را نیز به آن بخواند و دعوت نماید. هر چند كه جنبه دعوت نوعی نگرش اجتماعی را برای دین اسلام تبیین می كند؛ چرا كه اصولا دعوت و خواندن دیگران به كاری ، خود یك عمل اجتماعی است؛ اما اسلام به این بسنده نكرده و فراتر از دعوت، بر ولایت تأكید دارد.
ولایت به این معناست كه هر شخصی نسبت به دیگران وظیفه و تكلیفی دارد كه می بایست آن را انجام دهد. هر مسلمانی مكلف است تا دیگران را به كاری تكلیف نماید. این تكلیف كردن به شكلی مبتنی بر حكومت و دستور از عالی به دانی است.
امر و نهی، نشانه های ولایت
برای تبیین این معنا باید به این نكته توجه داشت كه در اسلام و آموزه های قرآنی سخن از امر به معروف و نهی از منكر است. امر و نهی، همواره از سوی كسی انجام می گیرد كه دارای ولایت و حاكمیت باشد. تنها شخصی كه دارای ولایت و حكومت است می تواند به دیگری امر كند. بنابراین به شكلی امركننده و نهی كننده، مقام برتر و عالی تر قرار دارد كه این برتری می تواند حقیقی یا اعتباری باشد.
خداوند در آیاتی چند رابطه میان مؤمنان و امت اسلام را رابطه اخوت و ولایت دانسته است. این رابطه، رابطه برادرانه و محبت آمیزی است كه همراه با نوعی ولایت و حكومت است. هر مؤمنی نسبت به مؤمن دیگر ولایت دارد و می بایست او را به مسیر خیر و هدایت دعوت بلكه فرمان دهد و از مسیر گمراهی پرهیز و نهی كند.
همین ولایت میان مؤمنان است كه مجوز امر به معروف و نهی از منكر می شود. پس هر مؤمنی موظف است تا معروف یعنی كارهای پسندیده عقلی و شرعی را بشناسد و منكر یعنی كارهای ناپسند عقلی و شرعی را بشناسد و ضمن اینكه به معروف عمل می كند، دیگران را بدان دعوت و حتی فرمان دهد و نسبت به منكر نیز ترك و دیگران را به ترك آن فرمان دهد.
البته در ساختار نظام سیاسی كشور نیز می بایست سازمان و تشكیلاتی دیده شود كه به این مهم اقدام كرده و ولایت كامل تری را در حد تنبیه و مجازات دارا بوده و بدان عمل كند. از این رو خداوند فرمان می دهد كه بخشی از امت لازم است این مسئولیت را به طور رسمی به عهده گرفته و نهاد امر به معروف و نهی از منكر تشكیل دهند: ولتكن منكم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف وینهون عن المنكر، باید از شما بخشی باشد كه به خیر دعوت و به معروف امر و از منكر نهی می كند. (اعراف، آیه 104)
در این آیه دو عنوان «دعوت» و «فرمان» آمده است. به این معنا كه دعوت به كارهای خیر وظیفه-ای است و امر و نهی كردن وظیفه دیگر. تفاوت دعوت و فرمان را می توان در عمل اجتماعی به خوبی شناسایی كرد.
به عنوان نمونه در بسیاری از مكاتب انسانی مانند بودایی دعوت دیگران به كارهای خیر و فضایل اخلاقی و آداب اجتماعی وجود دارد. در فرهنگ بودایی دعوت به اصول اخلاقی هشت گانه ای چون ترك زنا، مستی، دروغ و بدگویی و مانند آن مطرح است، ولی هرگز این دعوت به شكل ولایت مطرح نمی باشد. به این معنا كه نه مانك و روحانی بودایی، تاركان این اصول را تنبیه و مجازات می كند و نه حكومت و حاكمیتی برای مومنان به بودایی وجود دارد تا اعمال ولایت كند. بر این اساس، آموزش های بودایی تنها خواهان دعوت به ترك زنا و بی عفتی یا مستی است و اگر كسی شراب خوری و مست نماید و یا برخلاف اصول اخلاقی بودایی زنا كند، مجازات و تنبیه نمی شود، زیرا این اصول اخلاقی تنها به عنوان هنجارها شناسایی و تشویق می شوند و اگر كسی مرتكب خلاف آن شود، مجازات نمی شود. این در حالی كه در آموزه های اسلامی، مثلا در همین دو امر پیش گفته نه تنها شخص به عنوان گناهكار شناخته می شود، بلكه به عنوان مجرم نیز شناخته شده و تنبیهاتی برای او اعمال می شود.
اگر مثلا عفت و حیا امری اخلاقی است، بی عفتی و بی حیایی به عنوان بزه شناخته می شود و تنبیه دنیوی و اخروی به دنبال دارد. به این معنا كه در دنیا مجازات و كیفر شده و در آخرت به همین جرم و گناه نیز عذاب می شود.
آموزه های اسلامی از مردم می خواهد تا خیر را بشناسند و بدان دعوت كنند. از جمله كارهای خیر می توان به ایثار و احسان و انفاق اشاره كرد. دعوت به این امور، عملی پسندیده است. در كارهای خیر اگر كسی تخطی كرد و مثلا احسان و ایثار و انفاق نكرد، مجازات و تنبیه نمی شود، اما در كارهایی كه با عنوان معروف و منكر شناخته می شود، نه تنها سخن از دعوت نیست بلكه سخن از امر و نهی است. به این معنا كه شكل عمل اجتماعی به خود گرفته و در حكم ولایت می باشد.
هر شخص مومن نه تنها باید دیگران را به خیر دعوت كند، بلكه باید در یك گام بالاتر، در معروف و منكر اعمال ولایت نماید، زیرا معروف و منكر ارتباط تنگاتنگی با عمل اجتماعی دارد و لازم است تا همگان در عمل اجتماعی نظارت و حاكمیت مثبت اعمال كنند.
به هر حال، حوزه معروف و منكر، حوزه عمل سیاسی و ولایت است و فراتر از حوزه خیر، می بایست افزون بر دعوت، اعمال ولایت در آن اجرا شود.
