عوامل حفظ آبرو از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

آبرو که در عربی از آن به «عِرض» یاد می شود، وجاهت و اعتبار اجتماعی انسان در اجتماع است که با منزلت، شرافت و قدر اجتماعی انسان گره خورده است. از نظر آموزه های وحیانی انسان، برای بسیاری از مردم آبروی اجتماعی تا جایی مهم است که جان و مال خویش را برای آن فدا می کنند تا بتوانند آبروی خویش را حفظ کنند؛ زیرا برای بسیاری از انسان ها، تجلیات انسانی مهم تر از هر چیزی دیگر است؛ از همین روست که حاضرند جان و مال خویش را بدهند، ولی آبرویش را حفظ و صیانت کنند؛ یعنی نمی خواهند در حالی زنده باشند که آبرویی ندارند و از وجاهت و شرافت و اعتبار اجتماعی ساقط شده اند. چنان که مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این باره می فرماید: مِنَ النُبلِ أن یبذُلَ الرّجُلُ مالَهُ و یَصونَ عِرضَهُ؛ كسی كه برای حفظ آبرو وحیثیت خود از مال و منالش می‌گذرد نشانه اصالت و بزرگواری اوست. (فهرست غرر الحکم، ص ٢٤٢)

در عرصه سیاسی – اجتماعی، آبروداری همانند عزت مداری است که انسان را تا جایی پیش می برد که فریاد «هَیهات مِن الذِلَّه» سر می دهد و از دست رفتن آبروی خویش را به معنای از دست رفتن عزت و گرفتار شدن به ذلت و خواری می داند که نمی تواند با آن در جامعه سر خویش را بالا نگه دارد، و هماره سر به زیر و سر افکنده باشد.

عوامل هتک حرمت دیگران و آبروریزی

از نظر قرآن، همان طوری که تعرض نسبت به آبروی دیگران حرام و گناه نابخشودنی در سطح گناه کبیره است که خدا وعده عذاب دوزخ و لعن و نفرین الهی را به گناهکار داده(نور، آیات 19 و 24؛ همزه، آیات 1 و 4)، هم چنین رفتاری که موجب از دست رفتن آبروی خویش بشود، نیز حرام و گناه است؛ زیرا بر هر فرد انسانی است تا به حفظ و صیانت از آبرو و عرض خویش اقدام کند و کارهایی هم چون مسخره بازی و مسخره کردن، بددهنی و بدزبانی، ناپاک گویی، ناپاک خوانی، تهمت و افتراء را انجام ندهد که موجب سلب و هتک آبروی خویش و دیگران باشد.(نساء، آیه 148؛ توبه، آیه 79؛ حجرات، آیات 11 و 12)

پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم نیز درباره خطر هتک حرمت و آبرویزی نسبت به دیگران هشدار می دهد و می فرماید: مَن مَشی فی عَیبِ اَخیهِ و كَشْفِ عَورَتِهِ كانَت اوّلُ خُطوَةٍ خَطاها وَضَعَها فی‌جَهَنّم! وَ كَشَف اللهُ عَوَرَتَهُ عُلی رُؤوسِ الخَلائِقِ؛ هر كس برای عیب‌جویی و فاش كردن اسرار برادر دینی‌اش قدم بردارد اولین قدم او ورود به جهنم خواهد بود! و خداوند اسرار و عیوب او را نزد همة خلایق فاش و علنی خواهد ساخت. (لئالی‌الاخبار، ج ٥، ص ٢٤١)

هم چنین پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم می فرماید: اَیُّها الناس! إنَّ دِماءَ كُم و اَعراضَكُم عَلَیكُم حرامٌ الی أَن تَلقَوا ربَّكُم؛ ای مردم! ریختن خون یکدیگر و لطمه زدن به حیثیت دیگران، تا وقت مردن و لقای پروردگارتان بر شما حرام است. (تحف‌العقول، ابن ابی شعبه، ص ٣١)

خدا در قرآن به مردمان گوشزد می کند که بسیاری از رفتارها و گفتارها بلکه حتی ادا و اطوارها و شکلک هایی که انجام می دهد، می تواند موجب آبرویزی و گناه کبیره باشد. از همین روست که از استهزاء و مسخره کردن و مسخره بازی(توبه، آیه 79؛ حجرات، آیه 11)، تجسس(حجرات، آیه 12)، سوء الظن و بدگمانی(همان)، غیبت(همان)، افشاگری و فاش کردن عیوب دیگران(نساء، آیه 148)، عیب جویی از دیگران(حجرات، آیه 11)، افشای فحشاء و پخش آن(نور، آیه 19)، قذف و اتهام زنا به مردان و زنان پاکدامن(نور، آیات 4 و 5) و مانند آن ها برحذر می دارد، زیرا این گونه گفتار و رفتار از عواملی است که موجب هتک حرمت دیگران و آبروریزی می شود و مردمان «عرض و آبرو» خویش را به سبب کارها و گفتارهای ما از دست می دهند.

از نظر آموزه های وحیانی اسلام، اهمیت و ارزش آبرو را می بایست در ردیف جان و مال دانست؛ چنان که پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم می فرماید: اِنَّ حُرمَةَ عِرض المُؤمِنِ كَحُرمَةِ دمِهِ و مالِهِ؛ حرمتِ حیثیت و آبروی مؤمن همانند حرمتِ جان و مال اوست.(لئالی الاخبار، ج ٥، ص ٢٢٦)

امام جعفرصادق(علیه‌السلام) نیز می فرماید: المُؤمنُ حرامٌ كُلُّهُ: عِرضُهُ و مالُهُ و دَمُهُ؛ مؤمن سراسر وجودش حرمت است: حرمت آبرو، حرمت مال و حرمت خون و جان او. (مستدرک، ج ٩، ص ٢٣٩)

عوامل هتک حرمت خویش از نظر قرآن

در آیات قرآنی همان طوری که برخی از عوامل به عنوان عوامل هتک حرمت عرض و آبروی دیگران دانسته شده است؛ برخی از گفتارها و رفتارها را عامل هتک حرمت شخصی و از دست رفتن آبروی فرد می شود؛ یعنی انسان با کارهایی موجب می شود تا آبروی او در دنیا و آخرت از دست برود و آبرویی برایش باقی نماند.

از نظر مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام شخص نمی بایست کاری کند که موجب از دست رفتن وجاهت و اعتبار اجتماعی او شود: لاتَفَعَلْ ما یَشینُ العِرضَ والاِسم؛ هیچ‌وقت به كاری كه باعث بدنامی و لطمه زدن به حیثیت تو می‌شود اقدام مكن. (فهرست غرر، ص ٢٤٢)

اهمیت حفظ و صیانت عرض و آبروی اجتماعی را نمی بایست دست کم گرفت؛ زیرا از دست رفتن آبرو همانند آب بر زمین ریخته است که اگر از دست برود دیگر جمع کردنش شدنی نیست؛ چنان که امام جعفرصادق(علیه‌السلام) می فرماید: اذا رَقَّ العِرضُ اُستُصعِبَ جَمْعُه؛ وقتی آبرو ریخت و بی‌ارزش شد دیگر جمع‌آوری و جبران آن دشوار خواهد بود! (اعلام‌الدین، ص ٣٠٣)

پس هر کسی می بایست تلاش کند تا رفتاری را نداشته باشد که او را در معرض خطر آبروریزی قرار دهد؛ چنان که «مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام» می فرماید: لاتَجَعَلْ عِرضَكَ غَرَضاً لِنِبالِ القَولِ؛ آبرو و اعتبار خودت را آماج تیرهای حرف مردم قرار مده ؛ یعنی حیثیّت تو در دست خود تو است! (نهج‌البلاغه، نامه ٦٩)

از نظر قرآن، عواملی موجب از دست رفتن آبروی خود انسان می شود، کارهایی چون کفر و شرک فضاحت آور و اصرار بر آن(بقره، آیه 85؛ توبه، آیات 1 و 2؛ مائده، آیه 41)، دشمنی با خدا و رسول(توبه، آیه 63)، تهمت به دیگران(نساء، آیه 112؛ احزاب، آیه 58)، عهدشکنی(بقره، آیات 84 و 85)، فسق فضاحت آور(حشر، آیه 5)، مجادله ناآگاهانه(حج، آیات 8 و 9) ، تحریف دین و معارف الهی(مائده، آیه 41)، تعرض به مهمان و عمل به منکرات(هود، آیه 78؛ حجر، آیات 68 و 69 جلوگیرى از مساجد و یاد خدا(بقره، آیه 114)، عصیان و نافرمانی از رهبری ولایی (توبه، آیه 118) ، استکبارورزی(فصلت، آیات 15 و 16)، پذیرش وسوسه های شیطانی(اعراف، آیات 20 و 22 و 27؛ طه، آیات 120 و 121)، و عیب جویی از دیگران است که موجب آبروریزی خود شخص عیب جو می شود.(حجرات، آیه 11)

بنابراین، خدا از مردمان می خواهد تا کاری نکند که آبروی آنان در دنیا و آخرت برود و جاه و منزلت و قدر اجتماعی خود را از دست بدهند و در جامعه بی آبرو شود و بزرگ ترین سرمایه اجتماعی خود را از دست بدهند.

از نظر قرآن همان اندازه که انسان می بایست نسبت به آبرو و عرض دیگران تلاش کند و برای صیانت و حفظ آن تلاش کند، بیش تر از آن می بایست برای صیانت از آبرو و عرض خویش تلاش کند تا وجاهت و اعتبار اجتماعی خویش را در میان هم نوعان حفظ نماید.

از نظر آموزه های وحیانی اسلام کسی که به هتک حرمت دیگران می پردازد و آبرو و عرض آنان را در معرض خطر قرار می دهد، در حقیقت خودش را گرفتار بی آبروی کرده است. از همین روست که امام جعفرصادق(علیه‌السلام) به این افراد هشدار می دهد و می فرماید: مَن كَشَفَ حِجابَ غَیرِه إِنكَشَفَت عَوراتُ نَفِسهِ؛ کسی که نسبت به مردم پرده‌دری کند پرده آبروی خودش دریده می‌گردد. (کشف‌الغُمّة، ج ٢، ص ٣٢٩)

باید توجه داشت کسانی که این گونه رفتار می کنند، از حقیقت دین اسلام و عقلانیت بهره ای نبرده اند؛ زیرا اسلام و عقلانیت مقتضای آن است که انسان معروف را صیانت و از منکرات بر حذر باشد و کسی که این گونه نیست، در حقیقت سفیه و سبک مغز است و از عقلانیت سودی نبرده است(بقره، آیه 130)؛ از همین روست که امام حسن مجتبی(ع) افرادی که به حفظ و صیانت از آبروی خویش نمی پردازند، به عنوان سفیه و احمق مطرح کرده و می فرماید: السَّفیهُ، اَلأَحمقُ فی مالِهِ اَلمُتهاوَنُ فی‌عِرضِه؛ آدم سفیه و بی‌خِرد کسی است که در مصرف اموالش ابلهانه عمل می‌کند و نسبت به آبروی خود لاأبالی و سهل‌انگار است. (بحارالانوار، ج ٧٨، ص ١١٥)

مهم ترین عوامل صیانت از آبرو

از نظر قرآن، عوامل چندی می تواند موجب صیانت و حفظ از آبروی خویش یا دیگران باشد که باید آن ها را شناخت و بدان عمل کرد. اما برخی از اعمال و رفتارهای انسان در اجتماع نقش بسیار مهمی در صیانت و حفظ آبروی شخص دارد که مهم ترین آنها عبارتند از:

1. ایمان: همان طوری که بیان شد کفر و شرک و اعتقاد باطل نقش بسیار مهمی در از دست رفتن آبرو و حیثیت اجتماعی انسان دارد. بنابراین، برای در امان ماندن از هر گونه بی آبرویی و هتک حرمت از خویش می بایست به ایمان توسل جست و از آن مدد گرفت تا آبروی شخص در اجتماع در دنیا و آخرت حفظ شود. از نظر قرآن کسانی که با خدای رحمت ارتباط ایمانی تنگاتنگی دارند، خداوند محبت آنان را در دلهای مردمان قرار می دهد و محبوب مردمان می شوند و از وجاهت و اعتبار اجتماعی بالایی برخوردار خواهند شد.(مریم، آیه 96) خدا در آیات بسیاری به این نکته توجه می دهد که مومنان به سبب ایمان خویش ، از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردار خواهند بود و عزت نصیب آنان می شود و از هر گونه خواری و آبرویزی در امان خواهند ماند.(هود، آیه 66) آنان همان طوری که نسبت به عرض و آبروی دیگران حساس هستند و تلاش می کنند تا کسی را خوار و خفیف نسازند و آبروی کسی را با رفتار و گفتار و اطوار خویش نریزند(حجرات، آیات 11 و 12؛ تحریم، آیه 8)، هم چنین خدا نیز آبروی آنان را حفظ کرده و محبوب دلها کرده و از وجاهت و اعتبار اجتماعی برخوردار می سازد.(مریم، آیه 96؛ آل عمران، آیه 106)
2. تقوا و پاکدامنی: همان طوری که گفته شد بی تقوایی و انجام کارها و رفتارهایی نادرست و باطل هم چون عمل به منکرات و فحشاء و غیب و تهمت و مانند آن ها موجب هتک حرمت انسان و بی آبرویی در اجتماع می شود؛ بنابراین، اگر انسان اهل تقوا و پاکدامنی باشد و معروف ها را به درستی مراعات کند، خدا به صیانت از آبروی او می پردازد حتی اگر از سوی دیگران و دشمنان رفتاری برای بدنامی و بی آبروی او انجام شود.(مریم، آیات 27 و 28)
3. احسان و نیکوکاری: از نظر قرآن، هر گونه رفتاری که به عنوان عمل صالح و نیک مطرح است، می تواند در کنار ایمان موجب حفظ و صیانت از آبروی آدم در اجتماع در دنیا و آخرت شود. کسانی که اهل احسان و نیکوکاری هستند خدا پاداش هایی برایش فراهم کرده است که از جمله آن ها محبوبیت اجتماعی(مریم، آیه 96) و معروفیت به احسان در دنیا و آخرت و بهره مندی از آثار و برکات آن است که از جمله آنها صیانت از آبرو و عرض او خواهد بود.(یونس، آیه 26) از نظر قرآن، اهل احسان در قیامت از جایگاه بس بلند برخودار خواهند بود و هیچ گونه غبار ذلتی بر روی ایشان نخواهد نشست، در حالی که دیگران در اندیشه حفظ و صیانت آبروی خویش هستند تا در قیامت خوار و رسوا نشوند(همان)؛ زیرا «قتر» در لغت به معناى غبار است. (لسان‌العرب) و «ذلّة» به معناى رسوايى و خوارى است. نفى آن دو از محسنان، بر آبرومندى آنان در روز قيامت دلالت مى‌كند. از نظر آموزه های وحیانی اسلام، احسان و نیکوکاری نوعی پشت پا زدن به مادیات دنیوی و کسب رضایت الهی است؛ کسی که این گونه عمل می کند، برایش خویش آبروی ابدی خریده است؛ چنان که مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام می فرماید: ماصانَ الأعراضَ كَالإعراضِ عَنِ الدُّنیا وَ سُوءِ الأَغراض؛ برای حفظ شأن و آبرو چیزی بهتر از پشت پا زدن به علائق دنیا و دست كشیدن از اهداف شوم و انحرافی وجود ندارد. (فهرست غرر، ص ٢٤٢) چنان که گفته شد، جان و مال و عرض از مهم ترین اموری است که انسان می بایست برای صیانت از آن تلاش کند؛ اما باید توجه داشت که انسان بین مال و عرض می بایست، عرض را بر گزیند و مال را برای حفظ آبروی خویش بدهد و احسان کند؛ چنان که مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام می فرماید: مِنَ اللُّؤْمِ أنْ یَصونَ الرَّجلُ مالَهُ وَ یَبذُلُ عِرضَهُ؛ كسی كه برای حفظ مال خود، آبروی خود را بر باد می‌دهد نشانة پستی و فرومایگی او است. (فهرست غرر، ص ٢٤٢) ایشان هم چنین می فرماید: إنّ أفضَل الِفعالِ صِیانَةُ العِرض بِالمالِ؛ افضل اعمال انسان در آنست كه مال و دارایی‌اش را سپر حیثیّت و آبروی خود قرار دهد. (وسائل الشیعه، ج ١٥، ص ٢٦٢) و نیز می فرماید: اَلجُودُ حارِسُ الأعراضِ؛ بذل و بخشش، پاسدار وِجهه و حیثیّت انسان است. (نهج‌البلاغه، كلمة ٢٠٢) و نیز می فرماید: لَم یَذهَبْ مِن مالِكَ ما وَقی بِهِ عِرضَكَ؛ آن مالی كه در راه حفظ شأن و آبروی خودت خرج می‌كنی در حقیقت تو آن را از دست نداده‌ای. (فهرست غرر الحکم، ص ٢٤٢) هم چنین امام حسین(علیه‌السلام) می فرماید: اِنَّ خَیرَ مالِكَ ما وَقَیتَ بِهٍ عِرضَكَ؛ بهترین مال و دارایی تو آن است كه در راه حفظ آبرو و حیثیت خود به كار بری. (بحارالانوار، ج ٤٤، ص ١٨٩) باید توجه داشت که دادن مال برای صیانت از آبرو و عرض خود از مصادیق احسان و صدقه است؛ چنان که امبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم می فرماید: ما وَقی بِهِ المَرءُ عِرضَهُ كُتِبَ لَهَ صَدَقَةً؛ هر چیزی كه انسان جهت حفظ حیثیت و آبروی خود (در محدوده شرع مقدس) به كار برد برای او صدقه نوشته می‌شود. (دُرج گُهر، ص ١٤٨)

از نظر آموزه های اسلامی انسان می بایست تلاش کند که از آبروی خویش و دیگران صیانت کند. «امام رضا(علیه‌السلام)» می فرماید: مَن كَفَّ عَن اَعراضِ المُسلِمینَ اَقالَهُ اللهُ عَثرتَهُ یَومَ القِیامة؛ کسی که از آبروریزی و لطمه زدن به حیثیت مسلمانان خودداری کند خداوند از لغزش‌های او در روز قیامت گذشت خواهد نمود. (بحارالانوار، ج ٧٥، ص ٢٥٦)

پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم نیز می فرماید: مَن سَتَرَ علی اَخیهِ سَتَرَهُ اللهُ فی‌الدُنیا و الآخرة؛ كسی كه عیب پوش برادر دینی خود باشد خداوند حیثیت و آبروی او را در دنیا و آخرت محفوظ خواهد داشت. (شهاب‌الأخبار، ص ١٩٥)