عوامل ذلت و مصونیت از آن از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

ذلت در برابر عزت، حالتی نفسانی است که انسان خود را در برابر کسی یا چیزی پست و خوار می یابد و اجازه می دهد تا دیگری بر سرنوشت او حاکم شود و بر او مسلط گردد؛ در حالی که عزیز همانند سنگ خارا و سخت از چنان استحکام و استواری برخوردار است که هیچ راه نفوذ به دیگری نمی دهد، چنان که صخره صاف و سخت خارا نه اجازه نفوذ می دهد و نه اجازه سلطه و چیرگی.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خدا عزیز است و خاستگاه هر عزتی است؛ از همین روست که پیامبر(ص) و مومنان پیرو آن حضرت(ص) بهره مند از عزت الهی هستند؛ زیرا اینان به همان میزان قُرب خویش، مظهر اسم عزیز هستند و از عزت الهی بهره مند.

پرسش این است که چرا امت اسلامی گرفتار ذلت است و دیگران از کافران و مشرکان بر ایشان سلطه دارند و عزت ایشان را سلب کرده اند؟ چه علل و عواملی موجب شده است تا مسلمانان گرفتار ذلت جهانی شوند و هیچ از عزت برخوردار نباشند؟ نویسنده در این مطلب با مراجعه به قرآن به این پرسش پاسخ می دهد.

عوامل ذلت انسان در دنیا

در آموزه های وحیانی قرآن، به دو دسته از عوامل ذلت انسان اشاره شده است؛ برخی از آن ها ناظر به ذلت انسان در دنیا و برخی ناظر به ذلت انسان در آخرت است. آن چه در این جا مهم است، بررسی علل و عوامل ذلت انسان در دنیا است؛ زیرا در راستای پاسخگوی به ذلت مسلمانان و امت اسلامی می بایست به این علل و عوامل توجه یافت.

از نظر قرآن، مهم ترین عواملی که موجب ذلت و خواری انسان در دنیا می شود، امور زیر هستند:

1. تجاوزگری: از نظر قرآن، هر کسی که از دایره عدالت خارج و به حدود قرمز سنت های تکوینی و تشریعی الهی تجاوز کند، گرفتار خواری و ذلت در دنیا می شود. سنت های تکوینی الهی، قوانینی است که جهان بر اساس ساختار عدل برپایه آن سامان یافته است، به طوری که اگر انسان به این سنت ها و قوانین تکوینی بی اعتنایی یا تجاوز کند، آثار آن در زندگی انسان بلکه در جهان خود را نشان می دهد؛ چنان که خدا می فرماید بسیاری مشکلاتی که انسان با آن در محیط زیست خویش مواجه است، به سبب همین تجاوزگری نسبت به قوانین تکوینی است.(روم، آیه 41) اما قوانین و سنت های تشریعی، احکامی است که خدا در قالب شرایع اسلامی در کتب الهی بیان کرده و به عنوان بایدها و نبایدها، شایدها و نشایدها ساماندهی کرده است. از نظر قرآن، تجاوز به چنین سنت ها و قوانین موجب خشم الهی و گرفتار مسلمانان از هر شریعتی به ذلت می شود؛ چنان که مسلمانان از شریعت موسی(ع) چون برخلاف آموزه های وحیانی تورات عمل کردند، گرفتار ذلت شدند.(بقره، آیه 61) به هر حال، از نظر قرآن، تجاوز به حدود الهى و عصیانگری، موجب گرفتارى به عذاب ذلّت بار می شود که گریبان انسان را در دنیا و آخرت می گیرد.(همان؛ نساء، آیه 14)
2. وابستگی: از نظر آموزه های وحیانی، یکی دیگر از عوامل بسیار موثر در ذلت انسان و امت، وابستگی و عدم استقلال است. انسان یا امتی که گرفتار وابستگی است و نمی تواند مستقل عمل کند، به طور طبیعی ناچار است برای برآورد نیازهای خویش تن به ذلت و خواری دهد. البته در این میان وابستگی اقتصادی بیش ترین خسارت را برای آدمی موجب می شود؛ زیرا برای تامین نیازهای ابتدایی و ضروری خویش لازم است تا شرایط تحمیلی دیگران را بپذیرد و برای تامین مایحتاج زندگی ذلت و خواری را بپذیرد. درخواست صدقه و تصدّق از سوی برادران یوسف در شرایط سخت اقتصادی و وابستگی غذایی به دیگران، موجب می شود تا ایشان در برابر عزیز مصر، تذلل نمایند و با ذلت و خواری صدقه ایشان را بخواهند تا ایشان را نیز مشمول فروش مواد غذایی نمایند که برای مردم مصر ذخیره سازی شده بود.(یوسف، آیه 88؛ الميزان، ج 11، ص 259)
3. شکست: از نظر قرآن کسانی که گرفتار شکست می شوند، در شرایطی تسلیم قرار می گیرند و به جای احساس بزرگی، احساس کوچکی و صغارت به آنان دست می دهد که نوعی احساس ذلت و خواری است. خدا بیان می کند که ساحران در زمان موسی(ع) خواهان بهره مندی از عزت فرعونی بودند تا در سایه عزت او پس از غلبه بر موسی(ع) به جایگاه قرب و منزلت مقامی دنیوی برسند. (اعراف، آیات 113 و 114)؛ اما هنگامی که ساحران در برابر معجزه حضرت موسی(ع) شکست خوردند ، گرفتار صغارت و ذلت شدند.(اعراف، آیات 117 تا 119) بنابراین، هرگاه انسان یا امتی دچار شکست شود، احساس ذلت و خواری به او دست می دهد. این ذلت و خواری گاهی از سوی طرف پیروز تحمیل نمی شود، ولی شخص یا امت خودش را ذلیل و خوار می یابد؛ اما گاهی دیگر، این خواری و ذلت از سوی طرف پیروز تحمیل می شود، به طوری که عزتمندان به ذلتمندان در یک جامعه تبدیل می شوند. خدا می فرماید: قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِذَا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً وَكَذَلِكَ يَفْعَلُونَ؛ ملكه گفت: پادشاهان چون به شهرى درآيند آن را تباه و عزيزانش را خوار و ذلیل مى‏ گردانند و آنان اين گونه مى كنند و این سنت آنان است.(نمل، آیه ۳۴) همین توهم را منافقان مدینه نیز داشتند؛ آنان می گفتند: يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ ؛ مى‏ گويند: اگر به مدينه برگرديم، قطعا آنكه عزتمندتر است آن زبون‏تر را از آنجا بيرون خواهد كرد، ولى عزت از آن خدا و از آن پيامبر او و از آن مؤمنان است، ليكن اين دورويان نمى‏ دانند. (منافقون، آیه ۸) به هر حال، شکست در میادین علمی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و مانند آنها موجب حالت ذلت در انسان یا امت می شود. امروز کشورهای اسلامی در جنگ های گوناگون در برابر دشمنان شکست خورده و گرفتار ذلت های گوناگون هستند؛ زیرا دشمنان امت اسلام از مستکبران و ظالمانی هستند که مظلومان و مستضعفان را خواری و ذلت می کشانند و هرگز عزت را برای آنان نمی خواهند. بر این اساس، توهم است که کسی گمان کنند مستکبران و ظالمانی چون مثلث شوم، عبری و غربی و عربی، برای امت اسلام عزت را بخواهد و برای ایشان عزت را به ارمغان آورد. سایه ذلت در جهان اسلام بر امت اسلام به سبب همین نوع توهمات و مانند آن روز به روز گسترده تر و عمیق تر شده است.
4. حیرت و تحیر: از نظر قرآن، کسانی که دچار حیرت و تحیر در امور خویش هستند، گرفتار ذلت می شوند؛ زیرا انسان می بایست بر اساس عقل و علم، راه خویش را بیابد و موضع و موقعیت خویش را تثبیت کند. از نظر قرآن، مشرکان به سبب جهالت عقلی و عملی، دختران خویش را عامل ذلت می دانستند و آنان را زنده به گور می کردند. این گونه هر گاه به مشرکی خبر دختردار شدن می رسید، در حیرت فرو می رفت که با این دختر چگونه رفتار کند، آیا زنده به گور کند یا با خواری و ذلت آن را نگه دارد.(نحل، آیات 58 و 59) از این آیات دو مطلب به دست می آید؛ نخست این که آنان دختر را مایه ذلت و خواری می دانستند که چنین نبود؛ این برداشت بنا بر اين است كه «على هون» حال براى ضمير فاعلى در «يمسكه» باشد؛ دیگر آن که حیرت مشرکان درباره نگهداری یا زنده به گور کردن دختران، خود عامل ذلت و خواری آنان بود؛ این برداشت بنا بر اين است كه ضمير مفعولى در «يمسكه» به «مُبشّربه»؛ يعنى «نوزاد» مربوط باشد و «على هون» حال براى ضمير مفعولى در «يمسكه» باشد. به هر حال، بنابر این برداشت، حیرت و تحیر مشرکان در مساله نگهداری یا عدم نگه داری موجب می شود که ایشان به خواری و ذلت گرفتار شوند. پس حیرت و تحیر در انسان می تواند موجبات ذلت و خواری شخص یا جامعه شود. اگر امت اسلامی به عنوان یک جامعه نتواند از حیرت در تعامل با امور خود را نجات دهد، می بایست ذلت را بپذیرد. به عنوان نمونه تحیر در تعامل با آمریکا به عنوان مستکبر یا متمدن می تواند موجب خواری امت اسلام و ایران اسلامی شود؛ زیرا عدم موضع گیری مناسب شرایط را برای امت سخت تر و دشوار تر می سازد و دست دشمن را بر انجام فعالیت های تخریبی آزاد می گذارد.
5. دروغگویی: از دیگر عوامل ذلت آفرین برای شخص و امت آن است که خصلت دروغ و دروغگویی در آن نهادینه شده باشد؛ زیرا اگر دروغ یک بارش هم بد است، ولی دروغگو کسی است که دروغ برایش ملکه و مقوم ذات شده و شخصیت وی را شکل داده است(جاثیه، آیه 9)؛ زیرا «افّاك» به كسى گفته مى شود كه زياد دروغ مى گويد.(مجمع البيان، ج 9 – 10، ص 110) البته کسی که به خدا و دین دروغ می بندد، وضعیت او بدتر است؛ زیرا خواری و ذلت آنان بیش تر از دیگران است.
6. دشمنی با حق و حق جویان: دشمنی با پیامبران و اهل حق و حق جویان از دیگر عوامل ذلت و خواری است. کسانی که در برابر حق قرار گیرند، گرفتار خواری و ذلت می شوند(مجادله، آیات 5 و 20 و 21)؛ چنان که دفاع از حق و حق جویان و در کنار پیامبران بودن و پیروی از ایشان، عزت آفرین است.(منافقون، آیه 8) به نظر می رسد یکی عوامل ذلت امت اسلام، تغییر مواضع آنان در این مساله باشد؛ زیرا به جای آن که مدافع حق و حق جویان و در کنار مردم مظلوم فلسطین و یمن باشند، در کنار دشمنان آنان از اسرائیل و آمریکا و عربستان هستند.
7. ظلم و ستمگری: از دیگر عوامل ذلت انسان و امت آن است که گرفتار ظلم و ستمگری شود و به جای عدالت و اقامه عدالت قسطی، به دیگران ظلم کند و حقوق و سهم و قسط آن را بخورد یا در کنار ظالمان علیه مظلومان و مستضعفان قرار گیرد.(بقره، آیه 114؛ شوری، آیات 44 و 45)
8. فسق ورزی: فاسق کسی است که برخلاف هنجارها و ارزش ها فعالیت می کند و به زنا و ربا و خمر و مانند آنها گرایش دارد و حتی علنی آن را انجام می دهد. از نظر قرآن کسانی که بر خلاف آموزه های شریعت عمل می کنند، انسان های فاسق هستند. هر مسلمانی که بر خلاف شرایع اسلامی عمل کند، به عنوان فاسق گرفتار ذلت و خواری در دنیا می شود و رنگ عزت را نمی ببیند.(حشر، آیه 5) امروز امت اسلام به سبب رفتارهای خلاف شریعت و ضد ارزش ها و هنجارها گرفتار انواع و اقسام ذلت و خواری است.
9. اعمال مجرمانه: افرادی که بر خلاف قوانین و شریعت عمل کرده و در شریعت مجازاتی به عنوان جرم برایش وضع شده باشد، گرفتار خواری و ذلت می شوند. (انعام، آیات 123 و 124) امروز در جوامع اسلامی و امت اسلام، فعالیت های مجرمانه بسیار است که همین خود عاملی برای خواری و ذلت آنان در میان جوامع بشری شده است؛ زیرا غضب خدا را برای خویش خریده اند.
10. محاربه و افسادگری: کسانی که در جامعه اسلامی رفتارهایی را انجام می دهند که امنیت اجتماع را به خطر می اندازند، به عنوان محاربان گرفتار ذلت و خواری در دنیا می شوند. از نظر قرآن، این افراد محارب به عنوان مفسدان نیز مطرح هستند؛ زیرا در زمین فساد گری می کنند و به جای اصلاح به فساد رو می آورند. از نظر وحی، رفتارهای مفسدانه این افراد می بایست به اشکال گوناگون پاسخی سخت دریافت کند و به آنان اجازه داده نشود تا هر کاری را انجام دهند و امنیت امت را به خطر اندازند. گروه های تکفیری در جامعه اسلامی از جمله این افراد محارب هستند که خواری و ذلت برای آنان رقم خورده است.(مائده، آیه 33) البته از نظر قرآن، رباخواری نیز از مصادیق محاربه و اعلان جنگ رسمی به خدا است که خواری و ذلت برای آنان نیز در نظر گرفته شده است.
11. مکرورزی: کسانی که در جامعه مکر و حیله گری می کنند و می خواهند شریعت و خدا را دور بزنند و با روش ها و رویه های نامناسب دین را ناکارآمد سازند و شریعت را به بازی گیرند، گرفتار مکر الهی شده و خدا آنان را خوار و ذلیل می کند.(انعام، آیه 124)
12. یاوه گویی: برخی از افراد در جامعه به جای آن که به آموزه های وحیانی تکیه کنند، به بیهودگویی و یاوه گویی دل می بندند و این گونه با سخنان باطل و حدیث های دروغین دین اسلام را به بازی می گیرند. چنین افرادی گرفتار ذلت و خواری در دنیا می شوند.(لقمان، آیه 6)
13. رفتارهای ناشایست با مسلمانان: مسلمانانی که نسبت به گروهی از مسلمانان دیگر بی احترامی می کنند و حق و حقوق اسلامی و انسانی آنان را مراعات نمی کنند، گرفتار خشم الهی شده و ذلت و خواری را می چشند. از این روست که در قرآن بیان شده کسانی که به یتیمان بی احترامی می کنند(فجر، آیات 16 و 17)، یا توجهی به محرومان و مساکین ندارند(فجر، آیات 16 تا 18) یا کارهای زشت و ناشایست دیگر اجتماعی و رفتاری دارند، گرفتار ذلت و خواری در دنیا می شوند.
14. تحریف گری: از دیگر عوامل ذلت و خواری شخص و امت ها این است که به جای بیان حقایق و عدم کتمان آن به تحریف به ویژه معنوی دست بزنند و معنای واژگان را تغییر دهند تا این گونه شریعت دیگر بسازند و بدعتی در کار آرند. چنین افرادی گرفتار خواری و ذلت می شوند.(مائده، آیه 41) امروز در امت اسلام تحریف گران چنان دین و شریعت را تغییر داده اند که نمی توان به سادگی اسلام ناب محمدی(ص) را شناخت و به دست آورد. بنابراین امت اسلام گرفتار خواری است که به دست خود ایجاد کرده و رقم زده است.
15. استکبارورزی: خزی و خواری برای مستکبران رقم خورده است و ایشان هرگز به عزت دست نمی یابند. مستکبران هر کسی هستند که تکبر باطنی خویش را در رفتار اجتماعی و سیاسی به نمایش می گذارند و مردم را به استضعاف می کشانند.(فصلت، آیات 15 و 16؛ انعام، آیه 93؛ حج، آیات 8 و 9) از نظر قرآن حکومت و حاکمیت استکباری موجب خواری و ذلت ملت ها و امت ها می شود.(زخرف، آیه 54)
16. حرام خواری: هر گونه رفتار اقتصادی خارج از شریعت به عنوان حرام خواری تلقی می شود. رباخواری، استفاده از مال غصب یا تصرف در مال غیر بدون اذن مالک آن ، درآمدها و مکاسب محرمه مانند درآمد حاصل از جاسوسی از جمله مواردی است که خواری و ذلت را برای حرام خوار در دنیا و آخرت به دنبال خواهد داشت.(مائده، آیات 41 و 42؛ فجر، آیات 15 و 16)
17. جنگ های داخلی و تفرقه اندازی: تفرقه اندازی میان امت و ایجاد جنگ های داخلی از عوامل مهم و اساسی ذلت امت به شمار می آید.(بقره، آیه 85) امروز جوامع اسلامی با انواع تفرقه ها و جدالها بلکه جنگ های داخلی مواجه است و امت به عناوین فرقه ای، طائفه ای، قومی، نژادی، فرهنگی و مانند آنها به جان هم افتاده و به نفع مستکبران جهانی کار می کنند. امروز تفکیری ها جهان اسلام را به میدان نبرد میان امت اسلام تبدیل کرده و جان و مال و عرض مسلمانان را به نابودی و تباهی می کشانند.
18. تخریب مساجد: از دیگر عوامل خواری و ذلت می بایست به تخریب مساجد اشاره کرد. برخی از مسلمانان اجازه حضور به دیگران در مسجد را نمی دهند و راه را بر حاجیان و مسلمانان می بندند، و برخی دیگر از این فراتر به تخریب مساجد به جای اعمار و تعمیر آن می پردازند. این گونه است که خواری و ذلت برای امت اسلام رقم می خورد.(بقره، آیه 114) با نگاهی به عملکرد تکفیری ها در مکه و مدینه و دیگر بلاد اسلام و تخریب مساجد و کشتار مسلمانان در آنها شکی نیست که با این اعمال خویش خواری و ذلت را برای امت اسلام رقم زده و می زنند.

مصونیت از ذلت از نظر قرآن

برای رهایی از ذلت می بایست عوامل پیش گفته و مانند آن ها از جوامع بشری و اسلامی حذف شود. از نظر قرآن، تنها راه مصونیت انسان آن است که انسان و امت ها به توحید بازگردند و بر اساس شرایع اسلامی و رهبران الهی زندگی خویش را سامان دهند(تحریم، آیه 8؛ یونس، آیه 98؛ هود، آیه 66؛ فصلت، آیات 16 و 18؛ تین، آیات 5 و 6؛ طه، آیه 134) و با عمل صالح (تین، آیات 5 و 6) به ویژه در سطح احسان (یونس، آیه 26) در حقیقت با جمع میان پندار نیک ایمانی و کردار نیک و جمع میان حسن فاعلی و حسن فعلی، خود را از هر گونه خواری و ذلت مصون سازند و به جای آن عزت را برای خویش و امت به ارمغان آورند.

امروز تنها راه بازگشت عزت به امت اسلامی قرار گرفتن علمی و عملی در زیر پرچم مقدس «توحید کلمه و کلمه توحید» و بهره گیری از ثقلین است؛ چنان که پیامبر(ص) می فرماید: .إِنِّی تَارِک فِیکمْ أَمْرَینِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- کتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَیتِی عِتْرَتِی أَیهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ قَدْ بَلَّغْتُ إِنَّکمْ سَتَرِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلُکمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِی الثَّقَلَینِ وَ الثَّقَلَانِ کتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِکرُهُ وَ أَهْلُ بَیتِی‏؛ من در میان شما دو چیز باقی می‌گذارم که اگر آنها را دستاویز قرار دهید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم که اهل بیتم هستند. ای مردم بشنوید! من به شما رساندم که شما در کنار حوض بر من وارد می‌شوید، پس من از شما درباره رفتارتان با این دو یادگار ارزشمند سؤال خواهم کرد، یعنی کتاب خدا و اهل بیتم.( کلینی، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، ج۱، ص۲۹۴؛ و نیز نگاه کنید: نسائی، السنن الکبری، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۴۵؛ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۱ق، ح ۳۸۷۶؛ احمد بن حنبل، مسند احمد ، قاهره، ج ۴، ص ۳۷۱)