مصادیقی از رحمت خاص به مومنان

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر قرآن، هستی بر اساس رحمت خلق شده است؛ بنابراین، هر چیزی جز مصداق رحمت الهی نیست؛ اما برخی از رحمت های خاص است که خدا برای بندگان خاص خویش از مومنان فراهم آورده است. این رحمت های خاص پاداشی برای مومنان در دنیا و آخرت است؛ هر چند که در دنیا برخی از این رحمت های خاص در اختیار همگان است، اما جز مومنان از آن بهره نمی گیرند و این گونه باز هم این رحمت های خاص خالص مومنان خواهد بود.

در آیات قرآنی، مصادیقی بسیاری از رحمت های خاص الهی به مومنان بیان شده است که در این مطلب از باب «وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ» به برخی از این نعمت های خاص سخن گفته می شود که از مقام رحمت رحیمی به مومنان داده شده است.

رحمت های خاص در دنیا و آخرت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خلقت بر مدار و محور رحمت است.(هود، آیه 119) بنابراین همه چیزهایی که در اختیار هر چیزی قرار دارد، نعمت های الهی است که خدا براساس رحمت به آن خلق بخشیده است؛ زیرا هیچ خاستگاهی جز خدا برای نعمت ها نیست: وَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ؛ و هر نعمتى كه داريد از خداست.(نحل، آیه 53) چنان که هیچ علتی برای این نعمت ها جز رحمت الهی نیست.(هود، آیه 119)

براین اساس، انسان می بایست شاکر هر چیزی باشد که در اختیار او از روی رحمت رحمانی قرار گرفته است؛ زیرا اصولا عبودیتی که در قالب اسلام و ایمان در چارچوب هدایت تکوینی فطری(طه، آیه 50) و هدایت تشریعی وحیانی(بقره، آیات 2 و 3 و 21 و 38) انجام می شود، چیزی جز شکر نیست؛ از همین روست که ایمان با شکر عجین شده است، چنان که کفر با کفران.(انسان، آیه 3؛ نمل، آیات 19 و 40؛ احقاف، آیه 15)

از نظر قرآن، رحمت های عام الهی از مقام رحمانیتی اوست که همگان را در بر می گیرد؛ زیرا فرقی میان الله خالق هر چیزی با الرحمن نیست(اسراء، آیه 110)؛ اما رحمت های خاص الهی از مقام رحیمیت است که جلوه های ازآن در دنیا و تمام آن در آخرت ظهور می  کند.

از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده که فرمود: الرحمن اسم خاص بصفة عامة و الرحیم اسم عام بصفة خاصه؛ رحمان، اسم خاص با توصیف عام و رحیم اسم عام با توصیف خاص است.(مجمع البیان، ج۱، ص۵۴)

ظاهراً مقصود از این روایت، آن است که «رحمان» نامی ویژه خداوند متعال است، ولی به صفت عام الهی و رحمت واسعه او اشاره دارد و در مقابل، «رحیم» نامی است که به خدا اختصاص ندارد، ولی به صفت خاص و رحمت ویژه او نسبت به انسان‌های شایسته اشاره می‌کند.

هم چنین امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «رحمان» نظر به رحمت خدا درباره همه عالم دارد. (معانى الاخبار، ص 6 ، ح 1؛ تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 12، ح 46)

در روایت دیگر از آن حضرت در تفسیر «بسمله» آمده است: الرحمن، بجمیع خلقه والرحیم بالمؤمنین خاصه؛ رحمان، رحمت‌گر به همه آفریده‌هایش است و رحیم، تنها مهروز به مؤمنان است.(کافی، ج۱، ص۱۱۴، ح ۱)

و در روایتی از حضرت عیسی (علیه‌السّلام) نقل شده است: الرحمن، رحمان الدنیا، و الرحیم رحیم الآخره؛ رحمان، رحمت‌گر در دنیا و رحیم، رحمت‌گر در آخرت است.( التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۹؛ مجمع البیان، ج۱، ص۹۳)

در دعا نیز آمده است: يا رَحْمانَ الدُّنْيا وَ رَحيمَ الآخرَة؛؛ ای رحمان دنیا و رحیم آخرت.( ثواب الاعمال، شیخ صدوق، ص۷۵)

البته در برخی از روایات و دعاها نیز آمده است: یا رحمان الدنیا و الآخرة و رحیمهما؛ ای رحمان دنیا و آخرت و رحیم دنیا و آخرت.(ثواب الاعمال، ص۷۵، ح ۱)

به نظر می رسد که عبارت اخیر توجه به رحمت رحیمی خاص الهی نسبت به مومنان در دنیا و آخرت دارد؛ زیرا جمع میان روایات و آیات این خواهد بود؛ چرا که خدا مومنان را در دنیا و آخرت از رحمت خاص خویش بهره مند می کند و این گونه نیست که این رحمت خاص تنها در آخرت تحقق یابد. بنابراین، همگان در دنیا و آخرت از رحمت عام برخوردار خواهند بود؛ زیرا اگر دوزخی به دوزخ می رود به سبب «الرحمن» است که همان «الله» است؛ و عذاب دوزخی بر اساس رحمانیت عام انجام می شود؛ چنان که از آیات سوره الرحمن این معنا به صراحت به دست می آید؛ اما مومنان در دنیا و آخرت از رحمانیت و رحیمیت یعنی رحمت عام و خاص الهی برخوردار خواهند بود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رحمت رحیمی یا همان رحمت های خاص از فضل الهی است که به بندگان مومن خویش عطا می کند.(بقره، آیات 105  و 122؛ آل عمران، آیات 73 و 74

مصادیقی از رحمت های رحیمی خدا در دنیا

از مهم ترین مصادیق رحمت های خاص الهی به مومنان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. هدایت تشریعی: از نظر قرآن همگان از هدایت فطری برخوردار هستند(طه، آیه 50)؛ اما برخورداری از هدایت تشریعی وحیانی تنها با رحمت رحیمی و خاص برای مومنان متقی ایجاد می شود که بر اساس هدایت فطری عمل کرده اند و این گونه است که خدا به مومنانی خاص تفضل می کند وآنان را نبوت و رسالت می بخشد و به برخی دیگر این امکان را تفضل می کند که پیروی چنین پیامبران و هدایت تشریعی وحیانی باشند و اینگونه آنان را از ظلمت کفر و جهالت به نور ایمان و اسلام و عقلانیت رشدی هدایت می کند.(آل عمران، آیات 73و74؛ حدید، آیه 9؛نساء، آیه 75)
2. اسلام: از نظر قرآن، همگان بر اساس رحمت عام و رحمانی الهی از هدایت فطری تکوینی برخوردار هستند(طه، آیه 50)؛ اما تنها مومنان هستند که از هدایت تشریعی وحیانی بهره مند می شوند و به فلاح و رستگاری می رسند(بقره، آیات 2 تا 5 و 38)؛ زیرا مومنان کسانی هستند که به هدایت فطری عمل کرده و به تقوای فطری دست می یابند و خدا به پاداش بهره مندی از آن هدایت فطری، هدایت پاداشی را در قالب اسلام به آنان می بخشد که چیزی جز فضل الهی نیست.(همان)
3. ایمان : ایمان به غیب از جمله ایمان به خدا و آخرت از مصادیق رحمت رحیمی الهی نسبت به مومنان است که بر اساس فطرت زیسته و از هدایت تکوینی بهره مند شده و در مسیر اسلام قرار گرفته وبدان مومن شده اند.(همان؛ انعام، آیه 154)
4. بعثت پیامبران: بی گمان از مهم ترین جلوه های رحمت رحیمی خدا به مومنان، بعثت پیامبران است. البته همگان به ظاهر از این رحمت بهره مند هستند و می بایست آن را جزو رحمت رحمانی عام بر شمرد، ولی از آن جایی که تنها مومنان از آن بهره مند می شوند، می بایست گفت که این رحمت رحیمی است که شامل مومنان شده تا از بعثت پیامبران بهره مند شوند و به فلاح و رستگاری در دنیا و آخرت رسند.(دخان، آیات 5 و6)
5. امدادهای الهی: امدادهای الهی چیزهایی است در محاسبات عادی و معمولی نمی آید؛ اما خدا به رحمت خاص و رحیمی خویش به مومنان عنایت و تفضلی می کند و آنان را از جایی که گمان نمی شود، نصرت و یاری می رساند.(بقره، آیه 86؛ آل عمران، آیه 125؛ انفال، آیات 11 و 12؛ دخان، آیات 41و 42؛ مجمع البيان، ج 9 – 10، ص 102)
6. امکانات و اسباب مناسب: از دیگر جلوه های رحمت رحیمی خدا نسبت به مومنان فراهم آوری امکانات و اسباب مناسب برای تحقق اهداف مد نظر مومنان است.(کهف، آیات 94 تا 98)
7. بارداری در پیری: از دیگر مصادیق رحمت رحیمی می توان به عنایت و تفضل الهی به مومنان اشاره کرد که به اعجاز خویش حتی در سنین پیری آنان را فرزند می دهد.(هود، آیات 72 و 73)
8. استخلاف: خلافت و بقای مومنان به جای دیگرانی که به عذاب الهی گرفتار می آیند ، از جلوه های رحمت رحیمی خدا نسبت به آنان است.(انعام، آیات 132 و 133)
9. پذیرش ایمان: از نظر قرآن، پذیرش ایمان کسانی که پیش از ایمان، کافر بودند، ریشه در رحمت رحیمی خدا نسبت به این دسته از مومنان دارد که از کفر دست برداشته و مومن شده اند.(بقره، آیات 191 و 192؛ مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 512)
10. پذیرش توبه: اصولا پذیرش توبه از توبه کاران چیزی جز جلوه رحمت رحیمی خدا نسبت به توبه کاران نیست؛ زیرا اگر خدا به فضل خویش توبه پذیر نبود، هیچ کس با توبه به شرایط نخست باز نمی گشت که گویی اصلا گناهی وخطایی نکرده است.(بقره، آیات 27 و 128؛ نحل، آیه 119؛ فرقان، آیات 68 تا 70؛ حجرات، آیه 12)
11. قبولی اعمال: از نظر قرآن، ممکن است عملی چون نماز صحیح فقهی باشد، ولی قبولی آن در ساحت کلامی در بسیاری از موارد به تفضل الهی و رحمت رحیمی است؛ زیرا اصل این است که نماز یا اعمال عبادی که شرایط قبولی را ندارند، پذیرفته نشود، ولی خدا به فضل خویش و رحمیت رحیمی آنها را می پذیرد و مهر قبولی برآن می زند و تضییع نمی سازد.(بقره، آیه 143؛ تفسير عيّاشى، ج 1، ص 63 ، ح 115؛ البرهان، ج 1، ص 345، ح 3 – 4)
12. تبدیل زشتی به نیکی: انسان ها گاه زشتکاری کرده سپس از آن پشیمان شده و توبه می کنند. گاه خدا نه تنها توبه توبه کاران را می بخشد، بلکه عمل زشت آن را برطرف کرده وبه جای آن عمل نیک قرار می دهد. این چیزی جز رحمت رحیمی نیست که از فضل الهی برخاسته و نشأت گرفته است.(فرقان، آیات 68 و 70)
13. تبدیل قصاص به دیه: آسان گیری در احکام و تبدیل مثلا قصاص به دیه نیز از تجلیات رحمت رحیمی است که به فضل الهی نسبت به مومنان انجام گرفته است.(بقره، آیه 178؛ مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 480)
14. احکام تحریمی: از نظر قرآن، احکام تحریمی نسبت به چیزهایی است که مفسدت آن بسیار زیاد است و به انسان ضرر و زیان بسیاری وارد می کند. بنابراین، می بایست گفت که همه احکام تحریمی از چون تحریم حرام خواری(نساء، آیه 29)، تحریم زنا(نور، آیات 2 و10)، تحریم قتل بی گناهان و تحریم خودکشی (نساء، آیه 29) و تحریم قذف و تهمت ناروا به مردان و زنان پاکدامن(نور، آیات 4 و10) برخاسته از رحمت رحیمی و تفضل الهی است.
15. کتب آسمانی : از مهم ترین جلوه های رحمت رحیمی خدا به مومنان این است که آنان را در دنیا از کتب آسمانی و ذکر بهره مند ساخته که آنان بتواند حقیقت را متذکر شده و براساس فطرت و هدایت فطری عمل و رفتار کنند و به کمال برسند. در حقیقت تکمیل شناخت و گرایش فطری با کتب آسمانی پیامبران از جلوه های رحمت رحیمی خدا نسبت به مومنانی است که به آن گرایش یافته اند.(قصص، آیات 43 و 46؛ اعراف، آیه 154؛ انعام، آیه 154؛ هود، آیه 17)
16. تزکیه : از نظر قرآن، انسان نمی تواند خود را تزکیه کند؛ زیرا تصرفات باطنی است که موجب رشد و نمو انسان و دست یابی به کمالات حقیقی می شود. انسان تنها با کارهایی بستری مناسب برای تزکیه الهی فراهم می آورد واین خدا است که انسان را تزکیه می کند. از نظر قرآن، طهارت و تزکیه اهل ایمان، جلوه اى از فضل و رحمت رحیمی خداوند نسبت به مومنان است.(نور، آیه 21) از نظر قرآن، اگر تفضل و رحمت رحیمی خدا نبود، هیچ کسی از مومنان با فشارهایی که از هواهای نفسانی درونی و وسوسه های شیطانی بیرونی وارد می شد، تزکیه نمی شد.(همان)
17. تشریع حکم حجاب: از احکامی که در قالب رحمت رحیمی ظهور یافته، حکم حجاب است که موجب پاکدامنی و عصمت و حیا نفس انسانی می شود؛ زیرا این حکم موجب می شود تا شرایط تطهیر و تزکیه برای انسان فراهم آید.(احزاب، آیه 59)
18. استغفار: از نظر قرآن، یکی از مهم ترین اسرار الهی که ازطریق پیامبران به مومنان رسیده، حکم استغفار و تشویق مردم بدان است.(نوح، آیات 9 تا 11) بنابراین، تشویق مومنان و بهره مندی آنان از استغفار جلوه های رحمت رحیمی و تفضلات خدا نسبت به آنان است.(مائده، آیه 74؛ هود، آیه 90؛ مومنون، آیه 118؛ مزمل، آیه 20)
19. تعلیم قرآن: چنان که گفته شد کتب آسمانی از جلوه های هدایت تشریعی وحیانی و تفضلات رحیمی خدا است. بنابراین، تعلیم قرآن و تزکیه پیامبر(ص) نیز از جلوه های این رحمت رحیمی است که نصیب مومنان می شود.(الرحمن، آیات 1 و 2؛ بقره، آیات 129 و151) اصولا علوم قرآنی علومی است که از طریق عادی دست نیافتنی است و اگر خدا تفضل نفرموده بود، انسان نسبت به علوم و معارف قرآنی به هیچ طریقی نمی تواند دست یابد.
20. تعلیم مناسک: از نظر قرآن، انسان نمی توانست از طرق عادی مناسک دینی خویش را به دست آورد. این تفضل الهی است که به مومنان مناسک را آموخت و تعلیم داد تا آنان این گونه در مسیر عبودیت عبادتی مقبول را انجام دهند و به کمال برسند.(بقره، آیه 128)
21. تفضلات الهی: اصولا از نظر قرآن همه گونه تفضلات الهی نسبت به مومنان به هر شکلی و عنوانی چیزی جز رحمت رحیمی الهی نسبت به آنان نیست.(یونس، آیه 107)
22. توفیق پیروی از پیامبر: از مهم ترین جلوه های رحمت رحیمی خدا نسبت به مومنان توفیق اطاعت و پیروی از پیامبر(ص) است و گرنه مومنان نمی توانستند از شر طاغوت و شیطان در امان باشند و به اطاعت خدا از طریق اطاعت و پیروی از پیامبر (ص)دست یابند.(نساء، آیه 83)
23. تسلیم در برابر خدا: این که انسان در برابر خدا تسلیم محض باشد وبه هر چه خدا خواسته رضایت دهد و بدان گردن ندهد، همگی برخاسته از رحمت رحیمی و تفضل خاص خدا به مومنان است.(بقره، آیه 128)
24. توکل: اعتماد به خدا و کافی دانستن او در هر کاری زمانی تحقق می یابد که خدا به بنده توفیق دهد تا اهل توکل باشد. بنابراین، توکل کردن مومنان خود چیزی جز تفضل و رحمت رحیمی خدا نیست.(شعراء، آیه 217؛ ملک، آیه 29)
25. حفاظت از مومنان: انسان دشمنان شناخته و ناشناخته و نیز دیدنی و نادیدنی دارد(اعراف، آیه 27؛ انفال، آیه 60) که ممکن است از هرجایی به او ضربه زده و جانش را بگیرند؛ اما خدا به رحمت رحیمی خویش مومنان را از همه آنان حفظ کرده و در پناه خویش می گیرد.(فتح، آیه 25؛ الميزان، ج 18، ص 288)
26. تحلیل امور و چیزها: از نظر قرآن، همان طوری که تحریم نسبت به مفاسد بزرگ برخاسته از رحمت رحیمی نسبت به مومنان است، هم چنین تحلیل مصالح بزرگ براساس همین رحمت رحیمی و تفضل الهی نسبت به آنان است.(نساء، آیه 29؛ انفال، آیه 69؛ الميزان، ج 9، ص 139)
27. خوشنامی: از نظر قرآن، خوشنامی مومنان در دنیا و مردمان به رحمت رحیمی خدا بستگی دارد و این خداست که مومن را خوشنام می سازد.(مریم، آیه 50)
28. رشد: انسان رشید کسی است که عقل دین او به کمال رسیده باشد و اسلام و ایمان را به عنوان طریقت عبودیت و وصول به حقیقت پذیرفته وبه کار گرفته و تابع نور ایمان و اسلام بوده و محبت آن در دلش روشن و نسبت به کفر و عصیان تبری جسته باشد.(بقره، آیه 130؛ حجرات، آیه 7) بنابراین، از نظر قرآن، رشد مومنان از مصادیق رحمت رحیمی و تفضل خاص الهی نسبت به آنان است که با تزکیه الهی تحقق می یابد.(نور، آیه 21)
29. اصلاحات: اصلاحات ویژه مومنان است نه کافران و منافقان؛ زیرا مومنان به حقایق آگاه و گرایش دارند، در حالی که منافقان و کافران کور دل و دارای فطرت طبیعت و تغییر یافته با قلبی مختوم هستند.(بقره، آیات 7 تا 15) بنابراین، یکی از تفضلات رحیمی خدا نسبت به مومنان اصلاح گری آنان است.(بقره، آیه 182)
30. رهایی از مشکلات و گشایش: از نظر قرآن، مومنان متقی از عنایت خاص الهی برخوردار هستند و نعمت ها از جایی که محاسبه نمی شود به آنان می رسد(طلاق، آیات 2 و 3) و خدا به تفضل خویش آنان را بهره مند می سازد و مشکلات ایشان را برطرف می سازد.(یونس، آیه 58؛ کهف، آیه 16)
31. سرور و آرامش: از نظر قرآن، مومنان به فضل الهی و رحمت رحیمی از هر گونه خوف و حزن در امان بوده و از سرور برخوردار هستند و به آرامش دست یافته و دارای اطمینان و سکون نفس هستند.(یونس، آیه 58؛ فصلت، آیه 30)
32. عصمت: دست یابی به عصمت در سایه تفضل و رحمت رحیمی الهی است که برای مومنان تحقق می یابد.(یوسف، آیه 53؛ نساء، آیه 113)
33. مودت: از نظر قرآن، مودت از جلوه های رحمت رحیمی است. اگر خدا بخواهد میان مومنان و دشمنان نیز مودت ایجاد می شود تا هیچ گونه آسیبی به مومنان نرسد.(ممتحنه، آیه 7) البته ممکن است ایجاد این مودت با اسلام آوری آنان مراد باشد.(مجمع البیان، ج 9-10، ص 408)
34. نبوت: اصولا هر گونه ارتباط خاص میان انسان و خدا از جلوه تفضلات و رحمت رحیمی است که خدا نسبت به مومنان دارد. از همین روست که نمی توان این گونه ارتباط از جمله نبوت را بیرون از دایره رحمت رحیمی تفسیر و تبیین کرد.(بقره، آیه 105؛ آل عمران، آیه 74؛ زخرف، آیه 32)