روزه رمضان، تکبیر عملی خدا

بسم الله الرحمن الرحیم

روزه و حج از اعمال خاص عبادی است که در آیات قرآنی به عنوان عبادتی با گرایش به تکبیر از آن یاد شده است؛ زیرا کسی که این دو عبادت را انجام می دهد به شکل در برابر عظمت الهی تکبیرگوی قولی و عملی است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، جایگاه روزه ماه مبارک رمضان را در تکبیر قولی وعملی خدا بیان کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تکبیر قولی و عملی در ساحت معرفت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، «کبر» از صفات اختصاصی خدا است؛ از همین روست که خدا به «اکبر» و «متکبر» ستوده و نامیده می شود.(حشر، آیه 23) کبر و تکبر خدا تا جایی است که هیچ واژه ای نمی تواند آن را توصیف کند و ازهمین رو امام صادق(ع) در تفسیر الله اکبر می فرماید: «الله اکبر من ان یوصف؛ خدا بزرگ تر از آن است تا توصیف شود.»

از نظر قرآن، مومنان می بایست نسبت به خدا معرفت و شناخت داشته باشند؛ زیرا عبادتی ارزشمند است که عالمانه و عارفانه باشد تا حق معبود چنان که باید و شاید ادا شود؛ البته از نظر قرآن، مردمان توان و استطاعت شناخت خدا را به تمام کمال ندارند؛ زیرا محدودیت هایی انسانی اجازه نمی دهد تا خدا چنان که هست شناخته شود؛ چرا که بی نهایت را شخص متناهی نمی تواند در ظرف وجود خویش در آورد؛ از این رو، هر چه از صفات خدا را انسان تصور و تصدیق می کند، هرگز به حقیقت توصیف الهی نزدیک نمی شود تا خدا را چنان که هست توصیف کند؛ اما از آن جایی که «تعطیل» معنا ندارد، و هم چنین تنزیه و تقدیس و تسبیح عقلی نیز شناختی را ایجاد نمی کند، لازم است تا شخص انسانی توصیف و تحمید الهی را به گونه ای بیان کند که هم بیانگر تجلیات آن حقیقت بی نهایت باشد و هم خدا مورد تنقیص قرار نگیرد. بنابراین، هر چه که در تصور و تصدیق آدمی می آید، در نهایت خدایی موهوم است که به یک معنا خدای مخلوق است نه خدای خالق؛ اما همین اندازه از شناخت بهتر از بی شناختی است. از امام باقر(ع) نقل شده که ایشان فرمود: کل ما میزتموه (وصفتموه) باوهامکم فهو مخلوق لکم مردود الیکم؛ هر چه را با اوهام عقل ناقص خود خدا را با آن از غیر خدا تمیز داده و توصیف کرده پس آن خدا مخلوق شما است و به سوی شما رد می شود.

پس با آن که توصیفات و تمییزات انسانی نسبت به خدا حقیقت خالق را بیان نمی کند، ولی نمی توان دست از توصیف برداشته و می بایست در سطحی او را توصیف و تحمید کرد؛ بنابراین، اگر خدا را علیم می دانیم به این معناست که «علم لاجهل معه؛ علمی است که با آن جهلی نیست» یا «قدره لا عجز معه؛ قدرتی است که با آن عجزی نیست» یعنی تحمید را با تقدیس و تسبیح می آمیزیم تا این گونه خدا را از گونه عیبی با تسبیح منزه دانسته و از هر نقصی او را تقدیس کنیم.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که نمی توان خدا در حقیقت خودش شناخت و بدان علم احاطی یافت و معلوم کامل و تمام قرار داد، هم چنین در ساحت عبادت نیز کسی نمی تواند خدا را چنان عبادت کند که «حق تقاته»(آل عمران، آیه 102) را به جا آورد؛ بلکه هماره عبادت های انسانی با نوعی نقص و عیب همراه است و حق عبادت معبود حقیقی ادا نمی شود، اما با این همه از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عبادت بهتر از ترک عبادت است. با این همه شخص عابد می بایست در عبادت خویش محور را بر آن قرار دهد که تا می تواند «تکبیر» گوی الهی باشد و در قول و فعل «الله اکبر من ان یُوصف و یُتقی» را به نمایش گذارد؛ یعنی بگوید که خدا بزرگ تر از آن است که به توصیف در آید و در عبادت به تمام معبود ما قرار گیرد و حق عبادت را در تمامیت آن برایش به جا آوریم؛ زیرا عبادت هر کسی محدود به سطح شناختی اوست و کامل ترین عبادت برای شناخت کامل تر است.

روزه بستری برای تکبیر عملی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برخی از اعمال عبادی از چنان ارزش و جایگاهی در عبادت ها برخوردار هستند که می بایست آن را عبادت های ویژه دانست؛ از نظر قرآن، روزه و حج از جمله عبادت های ویژه الهی است که از سوی بندگان و عابدان انجام می شود.

از نظر قرآن، حجاج بیت الله الحرام به عبادتی ویژه می پردازند که آنان را درجایگاهی خاص قرار می دهد. آنان با اعمال خویش از جمله قربانی تلاش می کنند تا تقوای الهی را به دست آورند و به آن نایل شوند. آنان بر اساس هدایت های خاص الهی که برای این دسته از مومنان فراهم است، به «تکبیرگویی» خدا می روند و تکبیر گویی قولی و عملی خدا می شوند؛ چنان که خدا می فرماید: کذلک سخرها لکم لتکبروا الله علی ما هداکم و بشر المحسنین؛ این چنین خدا قربانی ها را برای شما مسخر گردانید تا بدان خدا را بر اساس آن چه هدایت کرده تکبیر گویید و بزرگ دارید و محسنین را بشارت ده.(حج، آیه 37)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اعمال عبادی حج و قربانی کردن نوعی تشکر عملی از نعمت هایی است که خدا به انسان داده است(حج، آیه 36) و این شکرگزاری عملی وقتی با تقوای الهی در قربانی همراه می شود، شرایط را برای تکبیرگویی قولی و عملی فراهم می آورد و آنان را به درجه محسنین نزدیک می کند(حج، آیه 37) که حقیقت آن عبادت الهی با رویت قلب و بصیرت دل است؛ چنان که از پیامبر(ص) در تفسیر احسان آمده است: الاحسان ان تعبد الله کانک تراه و ان لم تکن تراه فانه یراک؛ احسان آن است که خدا را چنان عبادت کنی که گویی او را می بینی و اگر او را نمی بینی پس او تو را می بیند.

از نظر قرآن، عبادت دیگری که شکرگزاری عملی بندگان را به نمایش می گذارد، روزه به ویژه روزه ما رمضان است که موجب کسب تقوای اخص می شود که با ترک مباحات در کنار انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات به دست می آید.(بقره، آیات 183 تا 185)

از نظر قرآن، روزه ماه رمضان تا آن اندازه ارزشمند است که اگر کسی نتوانست روزه آن را درک کند، پس از ماه رمضان آن را قضا کند و روزه گرفتن «خیر مطلق» است.(بقره، آیه 184)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، روزه ماه رمضان بستری برای تکبیر قولی و عملی خدا است؛ از همین رو، خدا می فرماید: و لتکبروا الله علی ما هداکم و لعلکم تشکرون؛ خدا را بر اساس آن چه شما را بدان هدایت کردیم، تکبیر گوید و بزرگ دارید و شاید شکرگزار باشید.(بقره، آیه 185)

از نظر قرآن، خدایی که دارای همه اسماء حسنی و نیک است و الله و الرحمن دو اسم جامع همه اسماء نیک الهی هستند، به هر صفت و اسمی توصیف شود، حقیقت او توصیف شده است؛ با این همه، وقتی انسانی حتی پیامبری که توصیف او همان توصیف حق است(صافات، آیات 159 و160) به توصیف و تحمید حق تعالی می پردازد و بسیاری از صفات سلبی را از او سلب می کند، باز هم مامور شود تا «کبره تکبیرا» خدا را در بزرگی بسیار بزرگ دارد که فراترازهرتوصیفی است.(اسراء، آیه 111)

به سخن دیگر، توصیفات دیگران از نظر قرآن، مورد قبول نیست(انعام، آیه 100؛ انبیاء، آیه 22؛ مومنون، آیات 91 و 96؛ صافات، آیه 180)، مگر از معصومان(ع) باشند که معرفتی به نسبت کامل و تمام دارند؛ زیرا به «مقام قاب قوسین او ادنی»(نجم، آیات 8 و 9) رسیده اند و توصیفات و تحمیدات آنان مبتنی بر حقیقت است(صافات، آیات 159 و160) با این حال، خدا آنان را مامور می کند تا به تکبیرگویی چنان بپردازند که هیچ کسی چنان تکبیر نگفته است و خدا را چنان بزرگ و عزیز نشمرده است.(اسراء، آیه 111)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسانی که در مهمانی و ضیافت الهی در ماه مبارک بر سفره و مائده آسمانی روزه جلوس می کنند، به این شان و مقام دست می یابند که به تکبیرگویی قولی و عملی بپردازند.(بقره، آیه 185)

آنان وقتی «الحمد لله رب العالمین» می گویند، توصیفی فراتر از توصیف و تحمید دیگران دارند که خدا خود را عزیز تر از آن می داند که آنان توصیف کنند(صافات، آیات 180 و 182)