گناه از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

گناه، به معنای مخالفت انسان با آموزه های دینی است؛ بنابراین، اصطلاح گناه می تواند با انجام یک عمل مخالف آموزه های دینی یا ترک عملی تحقق یابد. هر چند که تمامیت آثار و تبعات گناه در آخرت بروز می کند، اما این بدان معنا نیست که گناهکار در دنیا مجازات و کیفر نمی شود؛ زیرا از نظر آموزه های وحیانی قرآن، گناه دارای پیامدهای دنیوی و اخروی است که گریبانگیر گناهکار می شود.

شناخت گناه و ابعاد، اقسام، عوامل، آثار و دیگر مسائل مربوط و مرتبط به آن می تواند ما را با حقیقت آن آشنا ساخته و فلسفه و سبک زندگی ما را تحت تاثیر قرار دهد؛ از همین روست که بخشی اعظمی از آموزه های قرآنی به موضوع گناه و مسایل آن پرداخته است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن برآن است تا بخشی از این مسائل را تبیین کند.

اقسام و انواع گناه از نظر قرآن

واژه فارسی گناه، به معناى جریمه، جنایت، معصیت، ذنب و خطا است.(لغت نامه، دهخدا، ج 11، ص 17006، «گناه») بر اساس همین فرهنگ فارسی، گناهکار کسى است که مرتکب گناهى شده باشد. در لغت فارسی واژگانی چون: بزهکار، بزهگر، مجرم و خاطى برای بیان آن به کار می رود.(فرهنگ فارسى، ج 3، ص 3396، «گناه».)

اما در فرهنگ قرآنی، اصطلاح گناه و گناهکار برای کسی به کار می رود که بر خلاف آموزه های وحیانی اسلام رفتار کند که با عقل سلیم و نقل معتبر وحیانی آن را کشف می کند؛ زیرا از نظر قرآن، هر انسانی دارای نفسی است که از قوای آن قلب ادراک کننده حقایق و متمایل به آن حقایق است(اعراف، آیه 179؛ حج، آیه 46) به شرط آن که دفن و دسیسه (شمس، آیات 7 تا 10) یا ختم و طبع نشده باشد.(بقره، آیه 7 تا 15؛ نحل، آیه 108؛ توبه، آیه 93)

به سخن دیگر، از نظر قرآن، همه انسان ها به سبب هدایت باطنی فطری(طه، آیه 50) و هدایت های تشریعی بیرونی(بقره، آیه 38) و الهامات و وحی درونی و بیرونی (شمس، آیات 7 تا 10) نه تنها قدرت تشخیص حق و باطل و خوب و بد و تقوا و فجور را دارند، بلکه گرایش انسان به حق و خوب و تقوا و گریزش از باطل و زشت و فجور امری تکوینی و ذاتی است.(همان) بنابراین، نه تنها قدرت تشخیص دارد بلکه گرایش به حق دارد.

اما گناهکاران به سبب وسوسه های شیطانی و هواهای نفسانی از این فطرت خویش دور می شوند و هدایت های باطنی و ظاهری را کنار می گذارند و به مخالفت با آموزه های وحیانی می پردازند که آنان را به کمال می رساند.

از نظر قرآن، مخالفت با آموزه های وحیانی دینی اسلام می تواند با انجام کاری بر خلاف آن آموزه ها یا ترک کاری باشد که خواسته شده است؛ از همین روست که فعل و ترک فعل می تواند گناه باشد و تبعات و آثار متعدد و متنوعی به دنبال داشته باشد.

از آن جایی که مصادیق گناه بسیار متنوع است، واژگانی متعددی برای بیان این تنوع در آموزه های وحیانی قرآن به کار رفته است؛ زیرا گناه هر چند در کلیت به معنای فعل یا ترک فعلی است که مخالفت با آموزه های دینی را نشان می دهد، ولی باید توجه داشت که درجات این مخالفت و نیز شرایط انجام یا ترک فعل بسیار متنوع و آثار آن نیز متنوع و متعدد خواهد بود؛ از همین روست که در فرهنگ قرآنی برای انواع و اقسام گناهان، واژگانی به کار رفته که بیانگر این تنوع درجاتی، شرایط ، آثار و امور دیگر انجام یا ترک فعل گناه از سوی گناهکار باشد. بر همین اساس در آیات قرآنی از  واژه هاى «حوب»، «ذنب»، «جرم»، «اثم»، «ثقل»، «سیّئه»، «عصى»، «طغى»، «وزر»، «خطأ»، «فاحشه»، «حِنث»، «اقتراف»، «فجور»، «منکر»، «کبیره»، «صغیره»، «لمم» «فسق» و مشتقّات آنها و غیر آنها استفاده شده است.

در آیات قرآنی تقسیم بندی های متعدد و متنوعی برای گناهان بیان شده که برخی از آنها عبارتند از:

1. کبیره و صغیره : از نظر قرآن گناهان به دو دسته کبیره و صغیره تقسیم می شود. خدا به صراحت در قرآن بیان می کند که در قیامت از گناهان کبیره و صغیره سخن به میان می آید؛ زیرا وقتی در قیامت وقتی کارنامه اعمال افراد به دست آنان داده می شود، آنان می گویند که این کتاب کارنامه اعمال آنان، هیچ کبیره و صغیره ای رها نکرده و همه را در خود دارد.(کهف، آیه 49)

البته از آیات دیگر نیز این تقسیم بندی به دست می آید؛ از جمله از آیه 135 سوره آل عمران؛ زیرا ظلم در آيه شامل گناهان صغيره و کبیره است؛ چرا که اصرار بر گناه موجب سبك شمردن امر خداوند و تحقير نمودن مقام اوست، لذا فرقى ندارد كه آن گناه از صغاير باشد يا از كباير.(الميزان، ج 4، ص 21) البته برخی تفسیر آیه گفته اند كه مقصود از «فاحشه» گناه كبيره و «ظلموا» گناه صغيره است.(التبيان، ج 2، ص 595)

هم چنین خدا در آیه 31 سوره نساء از سیئات و کبائر سخن به میان آورده است. بنابراین به قرينه مقابله بين كبائر و سيّئات، مراد از سيّئات در اينجا گناهان صغيره است. گفتنى است امام كاظم(عليه السلام) در تأييد برداشت ياد شده با تلاوت آيه فرمود: هر كسى از كباير اجتناب كرد از صغاير وى سؤال نخواهد شد. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 473، ح 206)

خدا در آیه 32 سوره نجم اجتناب از کبائر الاثم و فواحش سخن به میان آورده و سپس «لمم» را از آن جدا کرده است؛ باید توجه داشت که واژه «لَمم» به معنای به گناه نزديك شدن است که مورد استثنا قرار گرفته است. پس در آیه از گناه صغيره به لمم تعبير شده است. (مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 746، «لمم»)

2. آشکار و نهان: از دیگر تقسیم بندی هایی که برای گناهان در قرآن شده، تقسیم آنها به آشکار و نهان است. در اصطلاح قرآنی ظاهر الاثم و باطن الاثم همین دو دسته از گناهان است که علنی و مخفی از سوی گناهکار انجام می شود. البته این آشکار و نهان برای انسان های دیگر است؛ چرا که خدا بر همه چیز آگاه است و چیزی برایش باطن یا غیب نیست.(انعام، آیه 120؛ اعراف، آیه 33)
3. گناهان قلبی و عملی: از دیگر تقسیم بندی های قرآن برای گناه می توان به دو قسم گناهان قلبی یعنی جوانحی، و گناهان عملی یعنی جوارحی اشاره کرد.(انعام، آیه 120) زیرا زمخشری می نویسد که مراد از گناهان ظاهر در آیه، گناهان عملى است؛ چنان که منظور از گناهان باطنى، همان گناهان قصدى و قلبی است. (الكشاف، ج 2، ص 61) از نظر قرآن کسی که حقی را کتمان می کند، گرفتار گناه قلب است.(بقره، آیه 283) از مصادیق گناهان عملی می توان به انواع گناهان زبان اشاره کرد که شامل غیبت و دروغ و مانند آن ها می شود.(حجرات، آیات 11 تا 13)

حالات متنوع انسان در انجام گناه

چنان که گفته شد از نظر آموزه های وحیانی قرآن، شرایط انسان در هنگام گناه یکسان نیست؛ چنان که گناه نیز دارای اقسام و انواعی است که هر یک دارای تبعات و آثار خاص خودش است؛ بنابراین، همان طوری که گناه یک نوع و یک درجه و مرتبه نیست؛ و هم چنین گناهکار در یک سطح و مرتبه نیست و شرایط متنوعی دارد، حالات گوناگونی برای گناه و گناهکار مطرح است که در این جا به برخی از آنها اشاره می شود:

1. نیت گناه: از مهم ترین مسائلی که برای گناه می توان مطرح کرد، مساله نیت گناه است؛ زیرا از نظر قرآن تأثیر قصد و نیّت، در گناه بودن فعل آدمى اصل ترین شرایط است؛ پس اگر شخص قصد و نیت گناه نداشته باشد، برایش گناه نوشته نمی شود.(احزاب، آیه 5)
2. استخفاف گناه: از نظر قرآن، برخی از گناهکاران گناهان بزرگ را خرد و کوچک می شمارند و به راحتی و آسانی مرتکب آن می شود. از نظر خدا استخفاف گناهان و کوچک شمردن آن حتی اگر گناه خردی باشد، خود گناهی بزرگ است؛ زیرا انسان در برابر کسی گناه می کند که در عظمت کسی همانند او نیست.(نور، آیات 15 و 19) به هر حال، از نظر قرآن، بزرگى بعضى گناهان به رغم کوچکى آن پیش گناهکاران، ثابت است؛ زیرا ظن و گمان گناهکار ملاک و معیار خردی و بزرگی گناه نیست.(نور، آیات 11 و 15)
3. اصرار بر گناه: چنان که گفته شد، اصرار بر گناه حتی گناه خرد و کوچک نیز خود گناهی بس بزرگ است؛ زیرا این خود نادیده گرفتن عظمت الهی از سوی گناهکار است. از همین روست که خدا اصرارکننده بر گناه را به دوزخ و انواع عذاب های سوزان تهدید می کند.(دخان، آیات 44 تا 48؛ جاثیه، آیه 7 و 8؛ واقعه، آیات 41 تا 48) باید توجه داشت که «اثيم» به معناى كسى است كه بسيار گناه مى كند. (المصباح المنير، ص 4، «اثم») بنابراین واژه بر اصرار بر گناه دلالت می کند. هم چنین«حنث» به معناى گناه آمده است. (مفردات، ص 260، «حنث») از نظر قرآن، کسی که بر گناه اصرار نکند، گناهش بخشیده می شود و می تواند توبه کرده و از آثار آن بهره مند شود.(آل عمران، آیه 135) خدا در قرآن بیان می کند که متقین این گونه هستند که اصراری بر گناه ندارند و اگر گناهی مرتکب شدند استغفار می کنند(همان)؛ زیرا ایمان و تقوای الهی بازدارنده از انجام گناه و نیز مانع اصرار و تکرار آن است.(نور، آیات 11 و 17) خدا از گناهکاران خواهان ترک گناه و اصلاح آن می شود تا این گونه عبودیت و اطاعت خویش را به نمایش گذارند و از رحمت و مغفرت الهی بهره مند شوند.(نساء، آیه 16؛ انعام، آیه 54؛ نحل، آیه 119)
4. افراط در گناه: برخی از گناهکاران در گناه افراط می کنند و فراتر از هر خط قرمزی به اسراف و تبذیر می پردازند و این گونه راه بر بازگشت و توبه و اصلاح خویش می بندند؛ چنان که قوم لوط در عمل جنسی اسراف می کردند و به جای بهره گیری از جنس مخالف به هم جنس گرایی رو آوردند.(نحل، آیه 62؛ ذاریات، آیات 32 و 34) باید توجه داشت که «مفرطون» به فتح «راء» به معناى سبقت، و به كسر «راء» به معناى افراط در گناه است؛ و آیه 62 سوره نحل به هر دو وجه قرائت شده است.(الكشاف، ج 2، ص 614)
5. اکراه دیگران به گناه: برخی از گناهکاران نه تنها خود اهل گناه هستند، بلکه به انواع و اقسام و اشکال دیگران را تشویق به گناه بلکه حتی مجبور و وادار به آن می کنند تا این گونه شرایط را برای انجام گناه خویش آسان کنند و به مقاصد مادی و دنیوی خویش دست یابند.(نور، آیه 33) از امام على(عليه السلام) روايت شده كه اجبار كنيزان جوان به فحشا، جهت كسب درآمد، در جاهليّت رايج بوده است. (الدرالمنثور، ج 6 ، ص 192)
6. امداد و تعاون در گناه: از نظر قرآن، هرگونه معاونت و همکاری و امداد رسانی به گناهکار گناهی است که عذاب الهی را به دنبال دارد؛ مومنان می بایست در کارهای نیک و خیر و تقوا به یک دیگر یاری رسانند و از یاری و یاوری گناهکار و متجاوز پرهیز نمایند.(مائده، آیه 2؛ بقره، آیه 85) حضرت موسی(ع) می فرماید خدایا کاری کن از قوت و نیروی که به من بخشیده ای برای کمک و پشتیبانی از مجرم و گناهکار بهره نبرم.(قصص، آیه 17)
7. تزیین گناه: خدا به انسان هشدار می دهد که گناه در نظر آنان زیبا جلوه داده نشود؛ زیرا این گونه دیگر از گناه گریزش نداشته و بدان گرایش می یابند و به جای گریزش از گناه از حسنات و کارهای خیر گریزش می یابند(توبه، آیه 37؛ فاطر، آیه 8؛ غافر، آیه 36؛ محمد، آیه 14) البته در این کار شیطان نقش اساسی دارد که به تزیین گری اعمال زشت و گناه برای انسان اقدام می کند.(عنکبوت، آیات 38 و 40)
8. تظاهر به گناه: تظاهر به گناه و تشییع و نشر آن به شکل علنی و آشکار در جوامع از بزرگ ترین گناهان است که عواقب بدی برای گناهکار دردنیا و آخرت دارد(نور، آیه 19؛ نمل، آیه 54)؛ زیرا بنابر احتمالى، مقصود از «تبصرون» در آیه 54 نمل به معنای عمل در برابر چشمان يكديگر است.(مجمع البيان، ج 7 ـ 8، ص 356)
9. انتشار گناه: کسانی که گناهی را می شنود و می بینند و آن را در هر جایی جار می زنند و بیان می کنند و این گونه به گسترش گناه کمک می کنند، به عنوان بزرگترین گناهکار معرفی می شوند؛ زیرا کار آنان از گناهکار بدتر و زشت تر است.(نور، آیات 11 تا 19)
10. توجیه گناه: برخی از افراد دنبال این هستند که گناه خویش را توجیه کرده و برای آن وجه نیک و خوبی ارایه دهند تا این گونه از مسئولیت و عواقب آن در امان مانند.(اعراف، آیه 28؛ مائده، آیات 29 و30)
11. رضایت به گناه دیگران: از نظر قرآن، رضایت به گناه دیگران، گناهى همسان گناه آنان است و مجازات همانندی نیز برای گناهکار و رضایتمندان نوشته می شود(شمس، آیات 11 تا 14)؛ زیرا از امام على(عليه السلام) روايت شده كه شتر صالح را يك نفر پى كرد، ولى خداوند تمام قوم ثمود را به دليل رضايت آنان عذاب كرد. (بحارالانوار، ج 2، ص 266، ح 27)
12. سکوت در برابر گناه: از نظر آموزه های قرآنی، امر به معروف و نهی از منکر واجب است تا شخص این گونه از خسران ابدی نجات یابد(عصر، آیات 1 تا 3، آل عمران، آیات 104 و 114؛ توبه، آیه 71)؛ بنابراین کسانی که سکوت می کنند و به قول خودشان اعلان بی طرفی می کنند، گناهکار بوده و همان عذاب گناهکار برایشان نوشته می شود.(اعراف، آیات 165 و 166؛ هود، آیات 116 و 117؛ مائده، آیات 63 و 78 و 79)
13. تحمل گناه دیگران: از نظر قرآن این که کسی بگوید شما گناه کنید به پای من! سخنی ناروا است؛ زیرا گناه امری است که در هویت و شخصیت شخص تاثیر می گذارد و او را می سازد؛ بنابراین، امری خارجی نیست تا بتوان از دوش خویش برداشت به دوش دیگری گذاشت یا از دوش دیگری برداشت و به دوش خویش نهاد. پس این سخن باطل است که دیگری گناه دیگری را بر دوش کشد و تحمل کند؛ هر کسی بار گناهان خویش را بر دوش هویتی و شخصیتی خویش می گذارد که غیر قابل انتقال و انفکاک است؛ زیرا همانند چربی برای روغن است و یا فراتر از آن است که تفکیک و جدایی در آن راه ندارد.(نحل، آیات 24 و 25؛ عنکبوت، آیات 12 و 13)
14. تحمیل گناه: از نظر قرآن، کسی که بی گناهی را به قتل برساند، گناهان مقتول مومن به قاتل منتقل می شود؛ زیرا این تصرف تکوینی از سوی خدا انجام می شود؛ چرا که شخصیت مقتول بی گناه این گونه پاک و منزه از گناه می شود و قاتل همه گناهان او را بر خود تحمیل می کند؛ زیرا با حذف وجودی مقتول، همه حقیقت او را پاک کرده و خود را به گناهان آن آلوده ساخته است.(مائده، آیه 29) البته برداشت مزبور را فرمايش امام باقر(عليه السلام) تأييد مى كند كه فرمود: هر كس عمداً مؤمنى را به قتل برساند، خداوند تمامى گناهان مقتول را به پاى قاتل مى نويسد، و مقتول را از گناه پاک و مبرّا مى كند. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 613 ، ح 133)
15. بزرگترین گناه: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بزرگ ترین گناه شرک به خدا است.(فرقان، آیات 68 و69) برداشت ياد شده را فرمايش رسول خدا(صلى الله عليه وآله)تأييد مى كند كه در پاسخ به سؤال از بزرگترين گناه فرمود: اينكه براى خدا شريكى قرار دهى. (مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 280)
16. سبقت در گناه: برخی در هر کار زشتی پیشتاز و پیشگام هستند و بر آن هستند تا کاری زشتی را انجام دهند که پیش از آن کسی مرتکب آن نشده است(اعراف، آیه 80؛ عنکبوت، آیه 28) این افراد نه تنها پیشگام در کار زشت و گناه بلکه با هم مسابقه سرعت می گذارند تا هر که زودتر به مقصد و مقصود زشت خویش نایل شود.(مائده، آیات 59 و 62)
17. تجسم گناه: از نظر قرآن، گناه در قیامت تجسم خارجی می یابد و دارای جسم اخروی می شود به طوری که هر کسی گناه خویش را در برابر خویش مجسم می بیند که حاضر است.(آل عمران، آیه 30؛ کهف، آیه 49) از نظر قرآن، گناه ضررهای زیادی دارد که برخی در دنیا و برخی در آخرت گریبانگیر شخص می شود.(نساء، آیه 111؛ طه، آیات 100 و 101؛ نور، آیه 54؛ زمر، آیه 53)
18. پیشگیری از گناه: پیشگیری از گناه به اشکال گوناگون شدنی است؛ مهم ترین آنها تقوای الهی و بهره مندی از تزکیه خدایی است(نور، آیه 24؛ یوسف، آیات 21 تا 24)، البته برخی از اعمال هم چون ازدواج (نساء، آیه 25؛ مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 55)، اجرای حدود الهی در ملأ عام(نور، آیه 2؛ الميزان، ج 15، ص 79) ، حبس و زندانی کردن گناهکار(نساء، آیه 15)، و نیز دعا و نیایش به درگاه خدا و درخواست از او برای حفظ و نجات از گناه (یوسف، آیات 29 و 33) راه هایی براى پیشگیرى از گناه و آلودگى است که در آیات قرآنی بیان شده است. از نظر قرآن، نفرت و بیزاری مومنان از گناه برخاسته از فضل الهی نسبت به آنان است.(نور، آیه 24؛ حجرات، آیات 7 و 8)
19. رفع گناه: انسان در شرایطی از آثار و تبعات گناه را رها است و آثار آن از وی برداشته و رفع می شود. به عنوان نمونه در شرایط اضطراری(بقره، آیه 73؛ مائده، آیه 3؛ انعام، آیات 119 و 145) و ظلم از سوی دیگران (شوری، آیه 41) آثار گناه از شخص برداشته می شود؛ زیرا«سبيل» به معناى گناه و عقاب است و نفی آن به معنای عدم جریان آثار گناه شخص مظلوم و مضطر خواهد بود. (نگاه کنید: مجمع البيان، ج 9 – 10، ص 52)
20. تکفیر گناه: از نظر قرآن، رحمت الهی مقتضی این است که خدا گناهان را بپوشاند و بدی ها و زشتی ها را نادیده گیرد.(آل عمران، آیه 193؛ مائده، آیه 12)
21. اذهاب گناه: هم چنین گناه و بدی را می توان زدود و از میان برد به طوری که دیگر گناهی برای شخص نباشد و آثار و تبعات آن برداشته شود.(هود، آیه 114)
22. تبدیل گناه: ایمان و توبه و اصلاح عمل فاسد از اموری است که بدی و گناه را به نیکی تبدیل کرده و جایگزین می سازد به طوری که نه تنها خبری از گناه و بدی نیست، بلکه به جای آن نیکی و حسنات قرار می گیرد.(فرقان، آیه 70)