گام به گام تا سقوط در درکات

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از اصطلاحات قرآنی، استدراج است که به معنای قرار گیری در شرایط است که درجه درجه انسان به سقوط در درکات گرفتار می شود؛ زیرا اکثریت مردم بی توجه به حلم الهی و امهال از سوی خدا، گمان می کنند که خدایی نیست، و اگر خدایی است کاری به کار آنان ندارد؛ زیرا با آن که گناه بسیاری می کنند، هیچ گاه مجازات نمی شوند. آنان گاه به سبب گناه خویش یا گناهان اطرافیان و عدم مجازات به این اعتقاد و باور ایمانی می رسند که هر چه گناه بکنند؛ یعنی شراب بخورند، زنا کنند، جرم و جنایت مرتکب شوند، حرام خواری داشته باشند، کشت و کشتار کنند، هیچ گاه عذاب نمی شوند، بلکه روز به روز حتی وضعیت بهتری می یابند و در ثروت و قدرت غرق می شوند. بنابراین، جرات می یابند و با گستاخی به گناهان خویش و بر شدت و تنوع آن می افزایند. در حالی از نظر قرآن، این افراد گرفتار سنت الهی امهال و استدراج شده اند؛ زیرا خدا به آنان مهلت می دهد تا فساد خویش را اصلاح کنند یا آن که گام به گام خود را به جایی از پرتگاه برسانند که دیگر راه بازگشت و توبه ای نیست و مستقیم به چاه ویل دوزخ سقوط کرده و در آن تا ابد ماندگار شوند.

استدراج و امهال برای گناهکاران غرق در نعمت

استدراج در لغت به معناى نزدیک کردن تدریجى و گرفتن آرام آرام است.(مفردات راغب؛ لسان‌العرب؛ ذیل واژه درج) البته از نظر قرآن، اصطلاح استدراج به قرینه مقام در آیه 182 سوره اعراف، نزدیک کردن تدریجى و مهلت‌دادن براى نابود ساختن است؛( الکشّاف، ج‌2، ص‌182؛ مفردات راغب) چه با عذاب دنیوى باشد یا اخروى.

البته برخى در تفسیر آیه یاد شده گفته‌اند: مقصود از استدراج این است که انسان از نعمت و رفاه برخوردار شده و در حال غفلت به هلاکت و عذاب الهى گرفتار شود.(لسان‌العرب)

در اصطلاح اسلامی، استدراج به معنای «تجدید نعمتی بعد از نعمت دیگر تا بدین وسیله، التذاذ به آن نعمت‏ها، [گنه‏کاران] را از توجه به وبال کارهایشان غافل سازد»( طباطبائی، محمد حسین؛ المیزان، ترجمه‏ی موسوی همدانی، ج16، ص 251.) «و شخص پندارند که مشمول لطف الهی شده‏است»( کاشانی، فیض؛ تفسیر صافی، ج2، ص 256) و «اینکه خدا تمام خواهش‏ها و درخواست‏های بنده‏ای را تا پایان عمرش، یکی پس از دیگری برآورده سازد تا به جایش او را به بلا و عذاب مبتلا کند،[خلاصه آنکه]، استدراج یعنی به طور تدریجی از رحمت خدا دور شدن و به عذاب او نزدیک گشتن».( جرجانی، تعریفات، واژه استدراج)

علامه طباطبایی در توضیح معنای استدراج می فرماید: «استدراج در لغت به این معناست که کسی در صدد برآید پله پله و به تدریج از مکانی یا امری بالا رود و یا پایین آید یا نسبت به آن نزدیک شود، لکن در آیه قرینه مقام دلالت دارد بر اینکه مراد، نزدیک شدن به هلاکت در دنیا یا در آخرت است و اینکه مقید شده به راهی که خود آنها نمی فهمند، برای این است که بفهماند این نزدیک شدن آنها به هلاکت آشکارا نیست، بلکه در همان سرگرمی به بهره مندی از مظاهر زندگانی مادی مخفی است. در نتیجه، ایشان با زیاده روی در معصیت پیوسته به سوی هلاکت نزدیک می شوند. پس می توان گفت استدراج، تجدید نعمتی بعد از نعمت دیگر است تا بدین وسیله، التذاذ به آن نعمت ها، ایشان را از توجه به وبال کارهایشان غافل سازد تا مجازاتشان به هنگام رسیدن به آخرین مرحله، دردناک تر گردد. همچنان که بعضی از آیات به این بعد از سنت املاء و استدراج که تجدید نعمتی بعد از نعمتی است نیز اشاره می نماید».( تفسیر المیزان، ج 8 ، ص 364؛ تفسیر نمونه، ج 7، ص 32.)

از امام صادق علیه السلام درباره‏ی استدراج سوال شد، ایشان در پاسخ فرمودند: «هو العبدُ یُذنب الذنب فیُملی له ویجدّد له عنده النعم، فیلهیه عن الاستغفار من الذّنوب؛ بنده‏ای مرتکب گناه می‏شود، پس خداوند به او مهلت می‏دهد و نعمت‏های او را فزونی می‏بخشد و بدین وسیله، او را از استغفار باز می‏دارد».( بحار الأنوار، ج5، ص 218 ؛ نقل از کافی، ج2، ص 452.)

حضرت علی علیه السلام می‏فرماید: «إذا رأیت الله سبحانه یتابع علیک النعم مع المعاصی فهو استدراج لک؛ اگر مشاهده کردی، با وجود معصیت، غرق در نعمتی، بدان گرفتار استدراجی».( غرر الحکم، فصل خامس، مواعظ للحکام، شماره 7849.)

حضرت علی علیه السلام در جایی دیگر می فرماید: «إذا رأیت الله سبحانه یتابع علیک البلاء، فقد أیقظک وإذا رأیت الله سبحانه یتابع علیک النعم مع المعاصی فهو استدراج لک؛ اگر مشاهده نمودی پیوسته از جانب خدا مبتلا به بلایی هستی، بدان که این بلایا، (زنگ) بیدارباش الهی است واگر مشاهده نمودی با معاصی(ات)، پیوسته بر تو نعمت فرو می‏آید، بدان آن نعمت‏ها سبب استدارج توست».( غرر الحکم:4046، 4047؛ میزان الحکمة، ج1، ص 305.)

علاّمه مجلسی در تبیین آن می‏نویسد: «از آیات چنین برمی‏آید که بلایا و مصایب، از نعمت‏های خدایی است تا اندرز گرفته و متنبه شده و گناهان را ترک کنند و پیوستگی نزول نعم و عدم ابتلاء به بلایا، استدراج الهی است».( بحارالأنوار، ج64، باب 19، ص 199.)

در مواعظ خداوند به حضرت عیسی علیه السلام آمده است: «من در خواست ظالمین را اجابت می‏کنم. امّا این اجابت، لعنت آنهاست”یعنی مایه‏ی بُعد و دوری آنان از رحمتم و سبب استدراج آنهاست».( بحارالأنوار، ج14، ص 300، باب 21)

همچنین از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده: «إذا رأیتم الله یُعطی العبد ما یُحب وهو مُقیم علی معصیة فاعلَموا انّ‏ذلک استدراج له قال الله تعالی:«سَنَسْتَدرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُون» ؛ چون ملاحظه کردید، خدا به بنده‏ی گنه‏پیشه‏ی خویش، هر آنچه می‏طلبد، عطا می‏کند، بدانید با این کار، او را به استدراج خود گرفته است. خداوند فرماید: «سَنَسْتَدرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُون» (ارشاد القلوب، ج1، ص 74، باب 18 وصایا و حکم بلیغه؛ قریب به همین مضامین. رک: فضیلة‏الشکر لله، محمد بن جعفر السامری، ص 57؛ المعجم الأوسط، ج1، ص 103؛ جامع الصغیر، ج1، ص 97؛ کنز العمال، ج11، ص 90.)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، سنت استدارج یکی از سنت های الهی نسبت به انسان است. کسی که گرفتار سنت استدراج قرار می گیرد، بر اساس سنت امهال با او برخورد می شود و خدا به آن شخص گناهکار مهلت داده تا در شرایطی قرار گیرد که از خود و خدا و قیامت غافل شود، و خدا در همان حالت غفلت و در زمانی که احساس امنیت می کند، ناگهان جانش را بستاند و بی آن که توبه و اصلاحی کند از دنیا بیرون برد.

در آیات قرآنی بارها از سنت امهال و استدارج به اشکال گوناگون سخن گفته شده و خدا با عناوین و تعابیری چون  «استدراج»، «املاء»، «امهال»، «مدّ»، «نذر» و برخى جملات مشتمل بر واژه‌هایى مانند: «تمتّع» و «متاع» به این سنت الهی اشاره کرده است.

از نظر قرآن، بسیاری از مردم در برابر وحی به مخالفت می پردازند و بدان ایمان نمی آورند. با آن که خدا مردمان را به انواع بلایا مبتلا می سازد تا از راه باطل و کردار نادرست بازگردند و مسیر الهی را باز یابند، ولی آنان هم چنان به همان رویه باطل خویش عمل می کنند تا جایی که خدا آنان را به انواع نعمت ها و خوشی ها سرگرم می کند و در زمانی که احساس امنیت می کنند، ناگهان آنان را در همان حال امنیت و غفلت نابود می کند.

خدا در قرآن می فرماید: وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ؛ ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ … أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا بَيَاتًا وَهُمْ نَائِمُونَ أَوَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا ضُحًى وَهُمْ يَلْعَبُونَ ؛ أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ فَلَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ؛ و در هيچ شهرى پيامبرى نفرستاديم، مگر آنكه مردمش را به سختى و رنج دچار كرديم تا مگر به زارى و تضرع درآيند؛ آنگاه به جاى بدى = بلا، نيكى = نعمت قرار داديم تا انبوه شدند، و گفتند: پدران ما را هم مسلما به حكم طبيعت رنج و راحت مى ‏رسيده است. پس در حالى كه بى خبر بودند بناگاه گريبان آنان را گرفتيم … آيا ساكنان شهرها ايمن شده‏ اند از اينكه عذاب ما شامگاهان در حالى كه به خواب فرو رفته‏ اند به آنان برسد؛ و آيا ساكنان شهرها ايمن شده‏ اند از اينكه عذاب ما نيمروز در حالى كه به بازى سرگرمند به ايشان در رسد؛ آيا از مكر خدا خود را ايمن دانستند با آنكه جز مردم زيانكار كسى خود را از مكر خدا ايمن نمى‏ داند.(اعراف، آیات ۹۴ تا ۹۹)

از نظر قرآن، هرگز داشتن نعمت و بهره مندی از آن به معنای عنایت الهی به آن شخص نیست؛ زیرا سنت الهی بر این است که هر کسی را به چیزی از نعمت و نقمت بیازماید.(انبیاء، آیه 35) بنابراین، داشتن دارایی به معنای تکریم الهی نیست؛ چنان که فقر و نداری نیز به معنای اهانت نیست.(فجر، آیات 15 تا 17) پس کسی که مالی دارد گمان نکند که مورد توجه و عنایت الهی است و کسی که فقیر است از چشم خدا افتاده باشد؛ زیرا از نظر قرآن، غنی و فقر دلیلی جز ابتلاء و فتنه نیست؛ و شخص نمی بایست گمان کند که چون در دنیا ثروتمند است، در آخرت نیز مورد تکریم الهی خواهد بود.(کهف، آیات 34 تا 38)

از آیات قرآنی به دست می آید که خدا همان طوری که با بلا و ضرر و زیان انسان را می آزماید، هم چنین با نعمت می آزماید. بنابراین، باید به سنت کید و مکر الهی نیز توجه داشت؛ زیرا یکی از سنت های الهی مکر و کید است؛ به این معنا که شخص را در شرایطی قرار می گیرد که احساس امنیت می کند، ولی ناگهان او را به عذابی سخت می گیرد؛ خدا در باره سنت مکر و کید خویش می فرماید: هُمْ يَكِيدُونَ كَيْدًا وَأَكِيدُ كَيْدًا فَمَهِّلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدًا ؛ آنان دست به نيرنگ مى‏ زنند و من نيز دست به نيرنگ مى‏ زنم. پس كافران را مهلت ده و كمى آنان را به حال خود واگذار! (طارق، آیات ۱۵ تا ۱۷)

هم چنین در جایی دیگر می فرماید: وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ وَأُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ ؛ و كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند به تدريج از جايى كه نمى‏ دانند گريبانشان را خواهيم گرفت؛ و به آنان مهلت مى‏ دهم كه تدبير من استوار است. (اعراف، آیات ۱۸۲ و ۱۸۳)

در جای دیگر نیز می‏فرماید: «ذَرْنی وَمَنْ یُکَذِّب بِهذا الحَدیث سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَاُمْلی لَهُمْ اِنَّ کَیدی مَتین؛ «اکنون مرا با آنها که این سخن را تکذیب می‏کنند واگذار! ما آنان را از آنجا که نمی‏دانند به تدریج به سوی عذاب پیش می‏بریم، و به آنها مهلت می‏دهیم؛ چرا که نقشه‏های من محکم و دقیق است».(قلم، آیات 44 و 45).

همچنین، خداوند درجایی دیگر می‏فرماید: «وَلَقَدْ اسْتُهْزِی‏ء بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَاملیتُ لِلّذینَ کَفَرُوا ثُمَّ اگخذتهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقاب؛ «تنها تو را استهزا نکردند، پیامبران پیش از تو را نیز مورد استهزا قرار دادند؛ من به کافران مهلت دادم؛ سپس آنها را گرفتم؛ دیدی مجازات من چگونه بود؟!».(رعد، آیه 32)

و در جایی دیگر نیز می فرماید: فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ اگبْوابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتّی اِذا فَرِحُوا بِما اوتُوا اگخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَاِذا هُمْ مُبْلِسُونَ؛ «آری) هنگامی که (اندرزها سودی نبخشید، و) آنچه را به آنها یادآوری شده بود فراموش کردند، درهای همه چیز (از نعمت‏ها) را بر روی آنها گشودیم؛ تا (کاملاً) خوشحال شدند( و دل به آنها بستند)؛ ناگهان آنها را گرفتیم( و سخت مجازات کردیم)؛ در این هنگام، همگی مأیوس شدند؛(و درهای امید به روی آنها بسته شد)». (انعام، آیه 44).

بنابراین، غرق شدن کافران در نعمت به معنای این نیست که آنان مورد عنایت خاص الهی هستند؛ زیرا خدا گناهکاران از زناکاران و شرابخواران و ظالمان را مهلت می دهد و حتی بر ثروت و آرامش و آسایش کاذب آنان می افزاید تا جایی که مکر و کید الهی آنان را چنان فریب می دهد که به هر جرم و جنایتی دست می زنند و با این حال بیمار نمی شوند و آسایش و رفاه را از دست نمی دهند. شاید شما دوستان و خویشان و همسایگانی چنین داشته باشد؛ یا نسبت به کشورهای ثروتمند و مردمانش چنین گمانی برده باشید که چرا آنان گناه می کنند، ولی در سلامت و آرامش و آسایش هستند، و ما مسلمانان به انواع بلایا گرفتاریم؟! خدا در این باره می فرماید: وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ ؛ و البته نبايد كسانى كه كافر شده‏ اند تصور كنند، اينكه به ايشان مهلت مى‏ دهيم براى آنان نيكوست. ما فقط به ايشان مهلت مى‏ دهيم تا بر گناه خود بيفزايند ، و آنگاه عذابى خفت ‏آور خواهند داشت. (آل عمران، آیه ۱۷۸)

بسیاری از مردم گمان می کنند که چون بیمار نمی شوند یا گرفتار بلایا نیستند، حتما مورد عنایت الهی هستند. این افراد ممکن است مسلمان ظاهری باشند، ولی به حقیقت گرفتار مکر و کید الهی و سنت امهال و استدراج هستند؛ از همین روست که تغییر رویه و روحیه نمی دهند و به همان مسیر باطل و نادرست ادامه می دهند و از جایی که گمان نمی کنند ضربه می خورند و نابود می شوند. بنابراین، عدم گرفتاری به بلا و مرض و مانند آنها دلیل بر عنایت الهی نیست؛ زیرا بلا از سنت های الهی است که انسان بدان گرفتار می شود تا افزون بر این که علاقه مند به دنیا نشود، هم چنین اهل تضرع و انابه شود و به سوی خدا توسل و تمسک جویند.

از نظر آموزه های اسلامی «البلاء للولاء؛ بلا برای اهل ولایت است.» بنابراین، اگر کسی گرفتار بلایی نمی شود، خدا به او عنایتی و توجهی ندارد، و مورد لطف الهی نیست.

در روایت است که پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله به خانه یکی از مسلمانان دعوت شدند؛ وقتی وارد منزل او شدند مرغی را دیدند که در بالای دیوار تخم کرد و تخم مرغ نیفتاد یا افتاد و نشکست. رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله در شگفت شدند.

صاحب خانه گفت: آیا تعجب فرمودید؟ قسم به خدایی که تو را به پیامبری برانگیخته است به من هرگز آسیبی نرسیده است.

رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله برخاستند و از خانه آن مرد رفتند، گفتند: کسی که هرگز مصیبتی نبیند مورد لطف خدا نیست.(بحارالانوار، ج 15، جزء اول ، ص 56، چاپ کمپانى ، نقل از کافى .)

از نظر قرآن، گناهکاران(شعراء، آیات 200 تا 206)، کافران(آل عمران، آیه 178)، مشرکان(فرقان، آیه 18؛ زخرف، آیات 82 و 83)، منافقان(بقره، آیه 14؛ توبه، آیات 55 و 85)، فاسقان(اسراء، آیه 16) و مکذبان(اعراف، آیات 182 و 183) گرفتار سنت الهی استدراج و امهال هستند و خدا به آنان لطفی ندارد و آنان را به حال خودشان رها کرده است تا زمان اجلشان برسد و آنان را به دوزخ و درکات آن بیاندازد.

کفران نعمت عامل سقوط

بسیاری از مردم ممکن است کافر و مشرک و منافق نباشند، ولی به سبب کفران نعمت و عدم شکرگزاری و استفاده درست از نعمت های الهی، گرفتار استدراج و امهال و سقوط شوند؛ زیرا از نظر قرآن، کفران نعمت و ناسپاسی از مصادیق گناه است و کسی که اهل گناه باشد، گناه انسان را به سوی سقوط سوق می دهد و در زمانی که غرق در گناه و احساس امنیت می کند و از خدا و قیامت غافل است، خدا او را می کشد و جانش را می ستاند و به دوزخ می برد.

خدا در قرآن بارها به ناسپاسان و کفران کنندگان نعمت هشدار می دهد که گرفتار امهال و استدراج نشوند؛ زیرا کفران‌نعمت، باعث گرفتاری شخص به سنت امهال شده و خدا به او مهلت می دهد تا در دنیا هر کاری را بکند؛ ولی ناگهان جانش را می ستاند و او را به عذابی اخروی نیز دچار می کند.(نحل، آیات 54 و 55؛ عنکبوت، آیه 66؛ روم، آیه 34)

بسیاری از مردمان که گرفتار گناه کفران یا گناهان دیگر هستند، به نوعی گرفتار سنت کید و مکر الهی هستند و در زمانی که احساس امنیت می کنند، گرفتار مرگ و نابودی می شوند و به عذاب اخروی گرفتار می آیند.(انعام، آیات 123 و 124؛ اسراء، آیات 16 و 17؛ مدثر، آیات 17 و 18)