بسم الله الرحمن الرحیم
پند و اندرز، خیرخواهی و ارشاد دیگران به راهی است که صلاح طرف باشد. عقلانیت بشر مقتضی پندگویی و اندرزپذیری است. به این معنا که انسان می کوشد تا آن چه را از حقانیت دریافته به دیگران منتقل کند و دیگران نیز با توجه به موفقیت های پند دهنده، اندرزهایش را می پذیرد. از این جا دانسته می شود که اسوه و الگو بودن پنددهنده تا چه اندازه می تواند در تاثیری پندگیرنده موثر باشد. بنابراین، جایگاه پنددهنده و اندرزگو می تواند در برآورد این مهم بسیار مهم و اساسی باشد.
آموزه های قرآنی نیز بر لزوم اندرزگویی و پندپذیری تاکید می کند؛ زیرا انسان رها از خسران و زیان ابدی را کسی می داند که خود از دوزخ دنیا گذشته و دستگیر دیگران شده باشد. این جاست که امر به معروف و نهی از منکر به عنوان بخشی از فلاح و رستگاری هر فردی مطرح می شود.
به سخن دیگر، اندرزگویی بخشی از مفاد امر به معروف و نهی از منکر است که خود عامل رهایی انسان از زیان ابدی و دست یابی به رستگاری است.
نویسنده در این مطلب بر آن است تا اهمیت، نقش و آثار پند و اندرز را در زندگی بشر در دنیا و آخرت بر اساس آموزه های قرآنی تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
اهمیت و ارزش اندرزگویی و نصحیت
یکی از آموزه های قرآنی، امر به معروف و نهی از منکر است. این بدان معناست که ایمان تنها در قالب رهایی خود از خسران و زیان معنا نمی یابد، بلکه همان گونه که بر هر کسی تا با ایمان و کارهای نیک و عمل صالح خود را از خشم الهی و غضب او حفظ کند، لازم است تا دیگران را به دو شکل راهنمایی یا دستگیری یاری رساند و با ارایه طریق یا ایصال و رساندن به مطلوب، وظیفه اجتماعی خویش را نیز انجام دهد.(سوره عصر)
بر این اساس، هر کسی موظف است تا افزون بر وظیفه شخصی و انجام تکالیف فردی، به وظیفه اجتماعی خویش نیز عمل کند تا در مقام انسان کامل از دوزخ دنیا و تعلقات آن به بهشت رهایی و رستگاری برسد. از این روست که اسلام را دینی اجتماعی دانسته اند؛ چرا که رستگاری هر شخص و فردی در گرو انجام وظایف و تکالیف اجتماعی نسبت به دیگران است.
همین معنا به اشکال گوناگون در آموزه های دستوری قرآن تبیین و توصیه شده است. از جمله این وظایف اجتماعی می توان به جهاد در راه خدا و دفاع از مظلومان و مستضعفان جهان بی توجه به دین و نژاد و آیین، انفاق و احسان به دیگران، کمک به یتیمان و سرپرستی آنان و ده ها قانون و حکم اجتماعی دیگر اشاره کرد.
از جمله این وظایف اجتماعی، مساله امر به معروف و نهی از منکر است. به این معنا که هر یک از افراد جامعه نسبت به دیگری مسئولیتی دارد که از آن به ولایت نیز یاد می شود. این ولایت و مسئولیت موجب می شود تا نسبت به دیگری، افکار و اعمال وی، بی تفاوت نباشد و از هر گونه راهنمایی و کمک به وی در تصحیح و اصلاح شناخت و نگرش ها و نیز رفتارها و اعمال دریغ نورزد.
انجام این وظیفه اجتماعی و برداشتن تکلیف از دوش و گرده شخص، تنها زمانی اتفاق می افتد که در همه اشکال و در حد امکان و استطاعت عمل نماید. مراتب گوناگون و سطوح متعددی برای این وظیفه اجتماعی بیان شده است که یکی از ابعاد و سطوح آن پند و نصحیت کردن دیگران است.
نصحیت، همان خیر خواهی و ارشاد دیگران به راهی است که صلاح طرف باشد و او را به رستگاری در دنیا و آخرت برساند. ناصح کسی است که اراده خوبی نسبت به دیگران داشته و با خلوص و پاکی نیت، می کوشد تا دیگران را به مسیر درست و صحیح راهنمایی کند.
با نگاهی به واژه عربی نصحیت می توان دریافت که خلوص در اندرزگویی نقش کلیدی و اساسی دارد؛ زیرا نصح به معنای خالص و پاک گردانیدن است و شخص نصحیت کننده، با خلوص و پاکی نیت در اندیشه خیررسانی به دیگری است تا با انجام فعل و یا گفتاری دیگری را به صلاح برساند و مسیر درست را به او نشان دهد.(نگاه کنید: نثر طوبی، ج 2، ص 467 ، ذیل واژه نصح)
در علم اخلاق، نصحیت از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار می باشد. علامه نراقی درباره اصطلاح اخلاقی نصحیت، آن را به قصد بقای نعمت الهی برای مسلمانان و کراهت و ناخشنودی از رسیدن شر و بدی به آنان تعریف کرده است.(جامع السعادات، ج 2، ص 212)
بنابراین می توان گفت انسان می بایست نه تنها خیر خود را بخواهد بلکه در اندیشه خیررسانی به دیگران باشد و همان اندازه که از شر می گریزد، دیگران را نسبت به شر و بدی هوشیار و بیدار نماید.
با توجه به آموزه های قرآنی می توان گفت که نصحیت و خیرخواهی برای دیگران، تکلیفی همگانی و ساقط نشدنی است.(توبه، ایه 91 و سوره عصر و آیات دیگر قرآن و نیز روح المعانی، ج6،جزء 10، ص 230) در این صورت کسانی که به این وظیفه اجتماعی اقدام نکنند در معرض خسران و زیان ابدی هستند و از کیفر و مجازات الهی در دنیا و آخرت در امان نخواهند بود.
جامعه ای که هر یک از افراد آن احساس مسئولیت و تکلیف در قبال دیگر اعضا و افراد جامعه دارند، در مسیر رشد و بالندگی قرار می گیرد؛ زیرا شرایط عمومی را برای جامعه پذیری و انتقال هنجارها به دیگران فراهم می آورد و در مقابل نابهنجارهای اجتماعی و اخلاقی بسیج می کند و اجازه نمی دهد تا نابهنجاری در جامعه به شکل پدیده ای اجتماعی بروز و ظهور کند و یا نابهنجاری ها جایگزین هنجارها شود و ارزش ها به ضد ارزش تبدیل گردد.
آثار و کارکردهای نصحیت و اندرزگویی
با نگاهی به آن چه گفته شد می توان بخشی از آثار و کارکردهای اندرزگویی را به دست آورد؛ با این همه برای درک درست از نقش و آثار و کارکردهای اندرزگویی و نصحیت لازم است تا تحلیل و تبیین قرآن را در این موضوع به دست دهیم.
از نظر قرآن، کسانی که در مقام اندرزگویی بر می آیند و به این مسئولیت اجتماعی خود عمل می کنند، در سایه سار رحمت الهی قرار می گیرند و حتی در صورتی که از انجام برخی از اعمال مهم اجتماعی و سیاسی چون جهاد در راه خدا ناتوان و معذور هستند، می توانند با انجام این وظیفه و مسئولیت اجتماعی از فواید و آثار رحمت الهی نسبت به خود و جامعه برخوردار باشند.(توبه، آیه 91)
به سخن دیگر، هر انسان مومنی نسبت به جامعه خود وظایف و مسئولیت هایی دارد که از آن به مسئولیت های اجتماعی یاد می شود. در صورتی که مومن از انجام برخی از مسئولیت های اجتماعی ناتوان و عاجز باشد، می بایست نسبت به مسئولیت های دیگر اجتماعی حساسیت بیش تری داشته باشد و در انجام آن بکوشد. اگر از حضور در جبهه جهاد حق علیه باطل ناتوان و معذور است، ولی می بایست در پشت جبهه در مقام راهنمایی دیگران به حق و حقیقت بکوشد و دیگران را با نصحیت و اندرز در مسیر عمل به وظایف اجتماعی تشویق و ترغیب نماید. با انجام این مسئولیت های اجتماعی است که رحمت الهی همانند مجاهدان شامل او خواهد شد.(همان)
از همین آیه هم چنین به دست می آید که خداوند در صورت انجام مسئولیت های اجتماعی شخص را مورد مغفرت خویش قرار می دهد و غفران خود را شامل حال این افراد می کند. بنابراین، یکی از راه های دست یابی به رحمت و مغفرت الهی را می بایست در انجام مسئولیت های اجتماعی به ویژه امر به معروف و نهی از منکر در مقام نصحیت گویی و اندرزگویی دانست.(همان)
یکی از مقامات بلند انسانی، مقام احسان است که قرار گرفتن در آن اختصاص به شماری اندک از افراد دارد. کسانی که بخواهند به عنوان محسن از سوی خداوند شناخته و از نتایج و آثار آن بهره مند شوند، می بایست به اندرزگویی و انجام مسئولیت های اجتماعی به عنوان یک راهکار توجه کنند. خداوند در همین آیه 91 سوره توبه، دست یابی به مقام محسنان را از طریق انجام مسئولیت های اجتماعی چون جهاد و اندرزگویی می داند. البته در همین ایه به خوبی روشن شده است که اصل دست یابی از طریق جهاد و انجام مسئولیت های سخت تر اجتماعی است ولی برای کسانی که ناتوان از انجام مسئولیت های سخت و دشوار اجتماعی هستند و به سخن دیگر دارای عذر شرعی و عقلانی می باشند، راه دست یابی همان اندرزگویی و تشویق دیگران به کارهای خیر و صلاح فردی و اجتماعی است.
کسانی که می خواهند از هر هر گونه تعرض احاد اجتماع در امان باشند یا از کیفر سخت الهی نسبت به تارکان جهاد و دیگر مسئولیت های اجتماعی در امان بمانند، می بایست به اندرز گویی به عنوان یک بازدارنده از تعرضات اجتماعی و کیفر الهی بیاندیشند.(همان )
شرایط نصیحت و اندرز گویی
نصحیت کردن و اندرزگویی، وظیفه و مسئولیت اجتماعی برای همگان است. با این همه برای تاثیرگذاری نصحیت لازم است تا شرایطی فراهم آید.
از جمله این شرایط می توان به اخلاص در نیت اشاره کرد. البته هر شخصی می بایست این شرط را در هر کار دینی و شرعی داشته باشد؛ زیرا آن چه حسن فعلی را به کمال می رساند، حسن فاعلی است. پس تنها کار نیک کردن برای انجام کارهای شرعی نمی تواند موثر باشد؛ بلکه نیت پاک و خالص است که هر عملی را به کمال رشدی خود می رساند.
به سخن دیگر، عمل صالح در کنار ایمان و نیت پاک و خالص است که به کمال می رسد و تاثیرات خود را در شخص و جامعه به جا می گذارد. هر عمل دینی می بایست بر اساس اخلاص و نیت پاک انجام گیرد وگرنه هیچ تاثیری نخواهد داشت. از این روست که خداوند در آیاتی از جمله آیه 91 سوره توبه بر اخلاص نصحیت کننده و اندرزگو تاکید دارد.
از دیگر شرایطی که قرآن برای نصحیت کننده بیان می کند، رعایت امانت و خیرخواهی است.( اعراف، ایه 68) خداوند در این آیه صفت امین را برای ناصح بیان می کند و با تاکید بر این شرط می کوشد تا نشان دهد که چگونه امانت داری می تواند نصحیت را تاثیرگذار کند.
به عبارت دیگر، برای این که نصحیت تاثیرات مثبت خود را بر شخص و جامعه به جا گذارد، می بایست مخاطب و پندپذیر باور کند که اندرزگو شخصی امین است و همان گونه که حافظ مال و جان وعرض آدمی است، حافظ حق و بیان صلاح و خیر اوست و می خواهد با اندرز شخص را به صلاح و خیرش برساند.
همه پیامبران راهنمایان به سوی خیر و صلاح بودند(اعراف، ایات 62 ، 65، 68 و نیز هود، آیات 32 و 34) و خود را به عنوان انسان های امین معرفی می کردند و مومنان نیز این را درک می کردند و بر اساس همین باور بود که از آنان اطاعت و پیروی می کردند. هود پیامبر(ص) در مقام نصحیت گویی بر رعایت امانت در نصحیت و خیرخواهی خویش تاکید می کند تا نشان دهد که نصحیت او بر اساس اصل امانت داری نسبت به حق و حقیقت است.(اعراف، ایات 65 تا 68)
نصحیت کننده اگر از جایگاه اجتماعی برخوردار باشد و مردم او را به عنوان الگو و سرمشق بپذیرند، نصحیت تاثیرگذارتر خواهد بود. از این جاست که خداوند به عنصر محبت و علاقه توجه می دهد و می فرماید که اگر نصحیت کنندگان و اندرزگویان، با محبت و علاقه نسبت به مردم عمل کنند، نصحیت ایشان تاثیرگذار خواهد بود. در حقیقت، محبت اندرزگو نسبت به مردم و از جمله نصحیت شونده، زمینه ساز تاثیرپذیری از نصحیت می شود.(اعراف، ایات 73 تا 79) این جاست که می توان دریافت که جایگاه و موقعیت اجتماعی شخص تا چه اندازه در تحقق اهداف پند و پندپذیری می تواند تاثیرگذار باشد.
البته در تاثیرپذیری نمی بایست از این نکته غافل شد که افراد می بایست پذیرش نصحیت را داشته باشند. بسیاری از مردم نسبت به پند و اندرز واکنش منفی نشان می دهند، زیرا آن را در حکم نقد فکری و رفتاری خود می یابند و هر کسی خود را حتی اگر کامل نداند، ولی دوست نمی دارد که نواقص و کاستی هایش آشکار و یا بیان شود. از این روست که ستایش و مدح همواره مورد استقبال همگانی است، ولی هر گونه نقد و پند مذموم و مردود است.
خداوند در آیه 34 سوره هود، تاثیر نصحیت ناصحان را مشروط به نصحیت پذیری انسان ها دانسته است. این بدان معناست که برخی از مردم اصولا نسبت به پند و اندرز واکنش منفی نشان می دهند، چنان که قوم نوح بر اثر لجاجت، از پند حضرت(ع) تاثیر نمی پذیرفتند و بر خلاف صلاح خویش رفتار می کردند.
از دیگر شرایط نصحیت این است که شخص به حقایق آگاه و نسبت به امور باطل شناخت داشته باشد و بتواند خیر و صلاح را از شر و فساد تشخیص دهد.(اعراف، آیه 62)
هم چنین اندرزگو می بایست خیرخواه مردم باشد و در مقام خیرخواهی به پندگویی اقدام نماید تا نصحیت او تاثیر مفید خود را در شخص و جامعه به جا گذارد.(همان)
خداوند از کسانی که قادر به انجام برخی از مسئولیت های اجتماعی سخت و دشوار نیستند، خواسته است تا در به اندرزگویی اقدام کنند و ناتوانی در انجام مسئولیتی اجتماعی به معنای ترک مسئولیت دیگر نیست. بنابراین، دیگران نیز نمی بایست در مقام تعرض به نصحیت کننده ای بر آیند که ناتوان از انجام برخی از مسئولیت اجتماعی خود است و در این زمینه عذر و بهانه ای موجه و مشروع دارد. به این معنا که ناتوانی در مسئولیتی به معنای ترک مسئولیت دیگری اجتماعی نیست؛ چنان که پند شونده نیز نمی بایست آن ناتوانی را دلیلی بر رد وانکار و اعراض پند قرار دهد.
از این روست که خداوند در آیه 91 سوره توبه، ناتوان و معذوران از مسئولیت اجتماعی جهاد را تشویق کرده تا به خیرخواهی دیگران را نصحیت کنند و مسئولیت اجتماعی راهنمایی دیگران را فراموش نکنند.
برخی از مردم ناصحان را به سبب نصحیت کنندگی آنان ناخوش دارند و سخنان و گفتار ایشان را نمی پذیرند و یا به سبب روحیه تکبر و استکباری که دارند زیر بار نصحیت خیرخواهانه دیگران نمی روند.(اعراف، ایات 73 و 79) از نظر قرآن این گونه واکنش منفی نسبت به اندرزگویان و بیزاری از خیرخواهی آنان، زمینه هلاکت و نابودی ایشان است.(همان)
موانع نصحیت پذیری
از مهم ترین موانع نصحیت پذیری می توان به روحیه تکبر و استکبار افراد اشاره کرد. خداوند در آیاتی از جمله 75 تا 79 سوره اعراف، استکبار قوم ثمود را از عوامل عدم پذیرش اندرز و نصحیت های حضرت صالح (ع) از سوی ایشان دانسته است و نسبت به این روحیه خطرناک هشدار می دهد؛ زیرا مهم ترین عامل نابودی و هلاکت اقوام است.
از سوی دیگر، تقلید از نیاکان از انگیزه هایی مهم در عدم پذیرش نصحیت است؛ زیرا افراد بر این گمان هستند که راه و روش نیاکان همواره درست است و بی آن که هر یک از راه و روش آنان را در چارچوب نقد و بررسی علمی و عقلی قرار دهند، کورکورانه از آن پیروی می کنند و با هر نصحیت خیرخواهی به مجادله و مبارزه بر می خیزند و زیر بار سخن صلاح و خیر نمی روند؛ زیرا می خواهند سنت ها و آیین های باطل و نادرست نیاکان خویش را حفظ کنند.(اعراف، آیات 65 تا 70)
از دیگر موانع می توان به روحیه لجاجت و ستیزه جویی افراد اشاره کرد و اجازه نمی دهد تا تحت تاثیر نصحیت خیرخواهان قرار گیرند. (هود، ایات 32 تا 34)
عدم محبت و علاقه نسبت به ناصحان نیز از دیگر موانع پذیرش است.(اعراف، ایات 73 تا 79) بنابراین، بهترین شیوه آن است که نخست راهی به سوی محبت جسته شود تا زمینه تاثیرپذیری نصحیت فراهم اید.
هر کسی بخواهد در امر تبلیغ موفقیت یابد و دیگران را تحت تربیت و پرورش درست قرار دهد، می بایست از نصحیت به عنوان روشی مطلوب استفاده کند و برای دست یابی به موفقیت نیز از عوامل محبت زا و عاطفی بهره جوید.(اعراف، آیات 62 و 73 و 79 و هود، آیه 34)
به هر حال، پند و اندرز از مهم ترین جلوه های امر به معروف و نهی از منکر و پذیرش مسئولیت اجتماعی است که بارها مورد تاکید اسلام و قرآن قرار گرفته و تنها راه رهایی از خسران عظیمی است که انسان ها بدان دچار می باشند.باشد که اندرزگو و پندپذیر باشیم و خیر و صلاح خود را از زبان دیگران بشنویم و به دیگران بگوییم و آنان را راهنمایی و دستگیری نماییم.
