ویژگی های عالم آخرت از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر قرآن، عالم آخرت جزو عالم غیب است. عالم غیب در برابر عالم شهادت قرار دارد. از نظر قرآن، عالم غیب شامل همه چیزهایی است که مشهود و محسوس حواس معمولی انسانی نیست؛ از این روست که خدا، فرشتگان، بهشت و دوزخ جزو عالم غیب دانسته می شود؛ البته برخی عالم برزخ را نیز عالم غیب دانسته اند.

از نظر قرآن، عالم آخرت دارای صفاتی است که برخی از آنها مشترک با صفات عالم دنیا است که جزو عالم شهادت است؛ اما هر یک از عالم آخرت و عالم دنیا دارای ویژگی های خاص خودشان است که نویسنده در این مطلب بر آن است تا ویژگی های عالم آخرت را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اهمیت و ارزش عالم آخرت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عالم دنیا مقدمه و مزرعه برای عالم آخرت است؛ به این معنا که انسان هر چیزی که در دنیا انجام می دهد، ثمره و میوه اش را در آخرت می چیند.

ممکن است کسی بگوید که انسان ها در همین دنیا میوه اعمال خیر و شر و خوب و بدشان را می چینند؛ اما باید توجه داشت آن چه در دنیا از آثار عمل به انسان می رسد، بخشی اندک و «متاع قلیل»(نساء، آیه 77؛ توبه، آیه 38؛ آل عمران، آیه 179) است که گویی شخص تنها آن را می چشد؛ زیرا آن چه از خیر و شر از میوه اعمال به انسان در دنیا می رسد، بسیار اندک و در سطح هیچ است.

از نظر قرآن، هر کسی تمام حقیقت اعمال خویش را به طور کامل در آخرت به شکل «جزاء وفاق» و پاداش عینیی دریافت می کند(نباء، آیه 27) و هر چه کاشته را به عینه درو می کند و میوه عملش را در آخرت حاضر می یابد(کهف، آیه 49؛ آل عمران، آیه 30)؛ چرا که گندم از گندم بروید، جو ز جو.

البته از نظر قرآن، در ساحت میوه اعمال صالح و خیر، فضل و زیادتی از سوی خدا برای مومنان محسن خواهد بود(ق، آیه 35؛ نور، آیات 14 و 19 و 20)؛ زیرا پاداش کار خیر به فضل و کرم الهی بسیار زیاد تر خواهد بود.(بقره، آیه 261؛ حدید، آیه 18) در حالی که مقتضای عدل آن است که ظالم کافر، جزاء وفاق داشته باشد و به او ظلمی روا نشود.(نساء، آیه 77)

پس از نظر قرآن، دنیا مقدمه آخرت است و انسان باید به دنیا به عنوان مقدمه آخرت بنگرد؛ زیرا همه امکانات دنیا ابزاری برای زندگی آخرت است.(قصص، آیه 77) از همین روست که می بایست انسان دنیا را به عنوان مقدمه و مزرعه برای آخرت بنگرد و ره توشه آخرت را از همین مزرعه دنیا جمع کند.

بنابراین، اصالت برای زندگی اخروی است؛ اما این بدان معنا نیست که دنیا ارزشی نداشته باشد؛ زیرا اگر انسان در دنیا چیزی نکارد در آخرت چیزی برای درو کردن نخواهد داشت. پس با چنین نگرشی می بایست به زندگی دنیوی و نسبت آن به آخرت نگریست. بنابراین، کسانی که دنیا را بی ارزش می دانند، اگر مرادشان بی ارزشی مطلق است که نادرست و غلط است؛ زیرا دنیا تنها جایی است که انسان می تواند برای زندگی اخروی خویش ره توشه فراهم آورد؛ و اگر مرادشان این است که نسبت به آخرت و اصالت آن اصیل نیست، بلکه این درست است و انسان می بایست هر کاری را در دنیا برای ثمرات اخروی آن انجام دهد. پس نمی بایست به زندگی دنیوی ارزش استقلالی قائل شد و بدان رضایت داد که چنین چیزی موجب می شود تا شخص از زندگی اخروی غافل شود و هیچ کاری برای آخرت خویش انجام ندهد. آموزه های وحیانی قرآن اگر به عدم ترجیح دنیا توجه می دهند، منظور همین شرایط غفلت است که انسان های دنیاگرا بدان گرفتار می شوند.(روم، آیه 7؛ نساء، آیه 74؛ اعراف، آیه 169؛ توبه، آیه 38)

به هر حال، دنیا و متاع آن اندک و قلیل و نیز نسبت به آخرت بی دوام و بی قرار است؛ در حالی که متاع اخروی بسیار و با قرار و با دوام است.(غافر، آیه 39) از همین روست که انسان عاقل از نظر قرآن کسی است که آخرت را بر دنیا ترجیح می دهد و تلاش خویش را مصروف آخرت می کند.(ضحی، آیه 4؛ آل عمران، آیه 148؛ انفال، آیه 69؛ نساء، آیه 77)

مومنان به آخرت از کسانی هستند که این برتری و ارزشمندی را درک کرده و برای آن تلاش می کنند(نساء، آیه 77)؛ زیرا آنان به این امر واقف هستند که آخرت در پیشگاه خدا ارزشمند است و انسان می بایست برای ابدیت تلاش کند که در آخرت تحقق می یابد.(انفال، آیه 67)

پس اگر مومنان دنبال حسنات دنیا هستند، آن را برای آخرت می خواهند تا این گونه با بهره گیری از ابزار حسنات دنیا آخرت خویش را بسازند.(بقره، آیات 200 تا 202)

ویژگی های خاص عالم آخرت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، زندگی اخروی دارای ویژگی های اختصاصی است که انسان می بایست آنها را بشناسد و برای آن تلاش و سعی کند. برخی از مهم ترین این ویژگی های آخرت از نظر قرآن عبارتند از:

1. حیات محض: از نظر قرآن، زندگی دنیوی هر چند که از ویژگی حیات و زنده بودن برخوردار است؛ اما آمیختگی مرگ و زندگی در دنیا به گونه ای است که انسان را هماره در اضطراب نگه می دارد و آرامش را از وی سلب می کند؛ اما آخرت از این ویژگی اختصاصی برخوردار است که حیات محض بدون مرگ است.(عنکبوت، آیه 46) از همین روست که آنان می گویند ای کاش در دنیا کاری می کردم تا در حیات محض این قدر بی بهره از زندگی نبودم.(فجر، آیه 24) البته کافران چون وارد دوزخ می شوند، از این حیات محض به شکل کامل برخوردار نمی شوند؛ زیرا نوعی حیات در دوزخ وجود دارد که نه مرگ و نه زندگی است(اعلی، آیه 13؛ طه، آیه 74)
2. جاودانگی: از ویژگی های عالم آخرت نسبت به عالم دنیا این است که عالم آخرت جاودانه است و پایانی جز مشیت الهی برای آن نیست. این بدان معنا خواهد بود که همه چیز آن از عذب و عذاب و شیرین و تلخ در آن جا ابدی و جاودانه خواهد بود مگر آن که خدا به مشیت خویش تغییر یا تبدیلی یا تحویلی داشته باشد.(هود، آیات 107 و 108؛ انعام، آیه 128؛ مجادله، آیه 22) از همین روست که در قرآن غیر از خلود به قرار و مستقر بودن امور در آخرت(غافر، آیه 39) به بقای آن توجه داده شده است.(اعلی، آیه 17)
3. خیر مطلق برای مومنان: از نظر قرآن، زندگی دنیوی آمیخته ای از خیر و شر و حسنات و سیئات و مرگ و زندگی است(اعراف، آیه 168؛ انبیاء، آیه 35) درحالی که حیات اخروی و زندگی برای اهل بهشت، خیر محض و مطلق است، به گونه ای که هیچ گونه شرّ و بدی در آن نیست.(اعلی، آیه 17؛ نساء، آیه 77؛ انعام، آیه 32)
4. فاقد لعب و لهو: زندگی دنیوی آمیخته از لعب و لهو مانند بازیچه کودکانه و بیهودگی نوجوانانه است؛ در حالی که زندگی اخروی فاقد این امور بوده و تنها خیر محض و اهداف حکیمانه و مثبت است؛ زیرا خیر به خوبی گفته می شود که دارای حکمت و امری مثبت و ارزشی است.(انعام، آیه 32)
5. حشر همگانی: دنیا به گونه ای است که همه انسان با هم در آن حشر و نشر ندارند، بلکه فرآیندی یکی پس از دیگری می آیند و می روند و تناسل و مانند آن دارد؛ اما زندگی اخروی این گونه نیست، بلکه حشر و نشر همگانی از جن و انس و وحوش و فرشتگان و مانند آنها است.(هود، آیه 103؛ انعام، آیه 128؛ تکویر، آیه 5؛ سباء، آیه 40؛ یونس، آیه 28)
6. شهادت محض و حق الیقین: عالم دنیا هر چند به عنوان عالم شهادت معروف است؛ ولی شهادت آن محض و بحت نیست، بلکه در همان حال اموری برای انسان مشهود حواس است، اموری دیگر مشهود نیست؛ از همین روست که نه تنها ملکوت یک چیز مشهود، مشهود نیست؛ بلکه حتی ملک هر چیزی مشهود نیست؛ چنان که وقتی از یک زوایه به شخص نگاه می شود همه ابعاد او دیده نمی شود، بلکه برخی از امور هم چنان مشهود نیست؛ جالب این که ما حتی نسبت به پشت سر خویش شهود نداریم و مشهود ما نیست، چه برسد که نسبت به همه عالم شهادت، شهود داشته باشیم و مشهود ما باشد؛ اما در آخرت چیزی نیست که مشهود نباشد، بلکه همه چیز مشهود آدمی است و از همین روست از آن به یوم مشهود تعبیر می شود.(هود، آیه 103) شیخ طبرسی می نویسد: ظاهر اين است كه «مشهود» (مورد مشاهده) صفت براى متعلّق موصوف است؛ يعنى منظور، مشاهده خود آن روز نيست؛ بلكه مشاهده چيزهايى است كه در آن روز وجود دارد و در آن پديد مى‌آيد. از جمله آن‌ها مواقف و صحنه‌هاى قيامت يا انسان‌هاى موجود و گردآورى شده در آن صحنه و مانند آنها است.(نگاه کنید: مجمع‌البيان، ذيل آيه) از نظر قرآن، چنان امور اخروی برای شخص مشهود است که آن را «یقین» نیز دانسته اند که هیچ جا شک و ریبی در آن راه نمی یابد.(مدثر، آیه 47) هر کسی از اهل بهشت و دوزخ به مرتبه «حق الیقین» می رسند و با هرچیزی که تماس می گیرند، یکی می شوند و یکتایی و یگانگی با اشیاء پدید می آید، هر چند که شخص مدرک و شاهد در همان حال این ادراک وآگاهی را دارد که خودش غیر از آن چیز است. اهل بهشت، خودشان بهشت می شوند، یا روح و ریحان می گردند که این همان حق الیقین اهل بهشت است(واقعه، آیات 88 و 89 و 95)؛ چنان که اهل دوزخ با آتش و دوزخ یکی می شوند و او را به عنوان دوزخ این سو و آن سو می برند.(واقعه، آیات 92 تا 95؛ همزه، آیات 7 تا 9؛ فجر، آیه 23)