ولایت صالحان از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

صالحان کسانی هستند که به جای فساد دنبال صلاح امور هستند و برای اصلاح آن تلاش می کنند. تلاش آنان محدود به حوزه انسانی نیست، بلکه همه ساحات هستی را در بر می گیرد؛ زیرا «صلح و صلاح» ملکه بلکه مُقّوم ذاتی آنان شده و در همه حال به صلح و صلاح قیام می کنند. آنان به سبب داشتن فضایلی که در ارتباط با همین «صلح» است، صلاحیت این را می یابند تا افزون بر ولایت تکوینی الهی از ولایت تشریعی خدا برخوردار شده و به عنوان اولیای الهی، خلافت الهی و حاکمیت جهانی را به دست گیرند و وارثان زمین شوند.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا چیستی، چرایی و چگونگی ولایت صالحان را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حاکمیت ولایت جهانی صالحان

صالح از واژه صلح و صلاح، به معنای نوعی تناسب با حُسن و خیر است که نفع و سود را به همراه دارد؛ بنابراین می توان گفت که ضدّ آن فساد است که چنین تناسبی در آن مراعات نشده است.( لسان العرب، ج 7، ص 384)

در زبان فارسی به سبب همین ارتباط تنگاتنگ واژه صلح و صلاح با «حُسن» آن را به معناى نیکى کردن و نیکوکار گشتن گرفته اند.( فرهنگ فارسى، ج 2، ص 2158، «صلاح»)

مفسران در تفسیر معنای قرآنی آن بر این باورند که صالح همان انجام دهنده دایمی کارها در قالب صلاح است به طوری که صلاح ملکه او شده و او همراه ملازم و متمسک به آن باشد.( مجمع البیان، ج 3 – 4، ص 111)

اما برخى درباره اصطلاح قرآنی آن گفته اند: صالحان کسانى اند که در علم و ایمانشان به خدا و آنچه از نزد خدا آمده و نیز در صداقت، شهادت و توبه آنان خللى وارد نشده باشد و تمام عمر خود را در طاعت خدا و اموالشان را در راه رضاى او صرف نمایند .( روح المعانى، ج 4، جزء 5، ص 114)

شکی نیست که بر اساس این تفاسیر، صالح بودن و در زمره آنان قرار داشتن، غیر از انجام دادن عمل صالح است؛ زیرا صالحان به گونه ای تغییر ماهیت داده اند که صلاح ملکه و مقوم ذاتی آنان شده است. از همین رو در قرآن، تبدیل احوال گروه دوم برای قرار گرفتن در جرگه صالحان سخن به میان آمده است: وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِي الصَّالِحِينَ ؛ و كسانى كه ایمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند، البته آنان را در زمره صالحان درمى ‏آوريم.(عنکبوت، آیه ۹)

از این آیه معلوم مى شود صالحان از مؤمنانِ داراى عمل صالح، مقامى والاتر از دیگران دارند؛ زیرا مقام صالحان، چنان ارجمند است که خداوند در قرآن کریم، پیامبرانى چون ابراهیم، اسحاق، یعقوب (انبیاء، آیه 72)، لوط (انبیاء ، آیه 75) ، اسماعیل، ادریس و ذوالکفل(انبیاء، آیات 85 و 86) را از صالحان دانسته است. بنابراین آیات بسیارى که با تعبیر «آمنوا و عملوا الصالحات» و مشابه آن در قرآن آمده بیانگر فضایل یا مقامات صالحان نیست؛ زیرا این افراد که شامل پیامبران و غیر پیامبران هستند، در مراتبی برتر از عامل به صلاح قرار دارند.

هم چنین در بیان ارزشمندی مقام صالحان به همین بسنده باید کرد که حضرت ابراهیم(شعراء، آیه 83) حضرت سلیمان(نمل، آیه 19) و حضرت یوسف(یوسف، آیه 101) خواهان ملحق شدن به جمع صالحان می شوند.

هم چنین خدا گزارش می کند که انسان هنگام احتضار و کشف غطاء و برطرف شدن پرده از دیدگان قلب انسان، وقتی با جایگاه بلند صالحان مواجه می شود، خواهان تاخیر در مرگ خویش برای انجام اعمالی صالح چون صدقه و انفاق برای ورود به جرگه صالحان می شود.(منافقون، آیه 10)

در ارزش و اهمیت صالحان از نظر قرآن همین بس که با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن معلوم می شود که حاکمیت جهانی و ولایت الهی در دنیا در نهایت به این صالحان می رسد؛ زیرا آنان فضایل و خصوصیاتی دارند که آنان را شایسته قرار گرفتن در این مقام متعالی قرار داده و خلافت و ولایت الهی را به دست می گیرند؛ چرا که آنان مظاهر ولایت الهی هستند.(انبیاء، آیه 105)

البته خدا در قرآن به صراحت بیان می کند که در کتب آسمانی از جمله زبور حضرت داود(ع) به این حاکمیت و ولایت جهانی صالحان نوید داده شده است؛ به این معنا که آنان به عنوان وارثان الهی زمین را به ارث می برند و حاکمیت آنان بر زمین رقم می خورد.(انبیاء، آیه 105)

هم چنین این حاکمیت جهانی صالحان، زمانی تحقق می یابد که پیامبر(ص) به عنوان رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ(انبياء ، آیه 107) مسئولیت خویش را انجام داده و مردمان در سایه آموزه های وحیانی پیامبر(ص) و رهبری و هدایت های اولیای معصوم(ع) در مسیر الهی گام بردارند؛ زیرا این صالحان از عترت طاهره و امامان معصوم(ع) هستند.(همان؛ روایات تفسیری)

در قرآن آمده است که مومنان خواهان قرار گرفتن در زمره «صالحان» هستند تا به عنوان «الْقَوْمِ الصَّالِحِينَ(مائده ، آیه 84) داخل شوند. مقصود از «القوم الصّالحين» مؤمنان از امّت حضرت محمّد(صلى الله عليه وآله) هستند(مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 362) که مصداق اتم و اکمل آنان همان معصومان(ع) هستند.

از نظر قرآن، ولایت از امور انحصاری خدا است و تنها کسانی صلاحیت آن را می یابند که از ولایت الهی برخوردار باشند و به عنوان ولی الامر قرار گیرند که مظهر اسماء الهی شوند. این مظهریت برای پیامبر(ص) و معصومان(ع) به شکل تمام تحقق می یابد.

هم چنین خدا در قرآن می فرماید مسئولیت ولایت صالحان را خود به عهده گرفته است: إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ ؛ بى‏ ترديد ولیّ و سرور من آن خدايى است كه قرآن را فرو فرستاده و همو ولایت صالحین را به دست دارد.(اعراف، آیه ۱۹۶) و این بدان معناست که خاستگاه ولایت صالحان، همان ولایت الله است؛ زیرا خدا ولایت آنان را به دست گرفته و آنان هر چه می کنند به عنوان مظاهر ولایت الله انجام می دهند.

ویژگی های صالحان از نظر قرآن

از نظر قرآن، صالحانی حاکمیت ولایت جهانی الهی را در دست می گیرند و وارثان زمین می شوند که دارای خصوصیات و ویژگی هایی چند هستند از جمله مهم ترین آنها عبارتند از:

1. ایمان به خدا و آخرت: از مهم ترین ویژگی صالحانی که حاکمیت جهانی را در دست می گیرند، ایمان آنان به خدا و آخرت است.(آل عمران، آیه 114) این ایمان به خدا و آخرت است که نه تنها رفتار شخصی آنان را بهبود می بخشد، بلکه موجب می شود تا برای منافع دیگران نیز اقدام کنند و حتی در این امر آنان را ترجیح دهند و از اموال خویش بگذرند و صدقات و انفاقات داشته باشند.
2. بندگان خاص خدا: از نظر قرآن، صالحان حاکم بر جهان کسانی هستند که به عنوان بندگان خاص خدا مطرح می شوند و متشرف به مقام «عبادی» می شوند و خدا آنان را به شکل خاص به خود نسبت می دهد و از آنان به عنوان بندگان خاص خویش یاد می کند.(انبیاء، آیه 105؛ نمل، آیه 19)
3. مُنعَم علیهم: یکی از درخواست های مومنان این است که در صراط مستقیم کسانی قرار گیرند که در اصطلاح قرآنی آنان «منعم علیهم» هستند.(حمد، آیات 6 و 7) از نظر قرآن، این افراد شامل «النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ» است.(نساء ، آیه 69) پس وقتی از حاکمیت جهانی و ولایت جهانی صالحان سخن می گوییم، سخن از منعم علیهم است که در صراط مستقیم به چنین نعمتی رسیده اند. از ویژگی های آنان این است که هرگز ظهیر و پشتیبان مجرمان نیستند و در خدمت مظلومان قرار می گیرند؛ چنان که حضرت موسی(ع) می فرماید: قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ ؛ پروردگارا به پاس نعمتى كه بر من ارزانى داشتى هرگز پشتيبان مجرمان نخواهم بود. (قصص، آیه ۱۷)
4. برتر از مطیعان: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اطاعت از خدا و رسول امری لازم و اساسی است، اما این به تنهایی کفایت نمی کند؛ زیرا قرار گرفتن در جرگه «منعم علیهم» نیازمند تلاش و نیایش است؛ از همین روست که مطعیان می بایست از خدا بخواهند و تلاش کنند تا جزو «منعم علیهم» قرار گیرند که صالحان جزو آنان هستند.(نساء، آیه 69) بنابراین، حاکمیت جهانی برای چنین صالحانی است که فراتر از مطیعان عمل می کنند و برتر از آنان هستند.
5. پیشتازی در خیرات: حاکمیت جهانی صالحان به سبب آن است که آنان در هر کار خیر پیشگام و پیشتاز هستند و با سرعت و شتاب بر آن هستند تا پیش از دیگران کارهای خیر را انجام دهند و دیگران را بهره مند سازند.(آل عمران، آیه 114)
6. اجتناب از ترک اولی: صالحان نه تنها اهل اطاعت و ترک گناه هستند، بلکه حتی تلاش می کنند که اولویت ها را در نظر بگیرند و از کارهایی که شانیت ندارد نیز اجتناب می کنند.(قلم، آیات 48 و 50) این افراد به سبب آن که همه ملاحظات را در نظر می گیرند، شایسته آن هستند که حاکمیت جهانی ولایت الهی را به دست گیرند و وارثان زمین باشند.
7. صبر و حلم: از دیگر ویژگی های صالحان این حاکمان و وارثان جهانی خدا در زمین، این که اهل صبر بوده و خدا از آنان به صابرین یاد می کند(انبیاء، آیات 85 و 86) البته به نظر می رسد که در آنانی از صالحان شایستگی بیشتری برای حاکمیت جهانی برخوردار هستند که فراتر از صبر و شکیبایی عمل می کنند و آستانه تحمل آنان چنان بالا است که از آنان به بردبار و حلیم یاد می شود؛ زیرا عقلانیت آنان چنان قوی است که در هیچ امری تحمل خود را از دست نمی دهند. پس همان طوری که در اطاعت و تکالیف سختی ها را به جان می خرند و نسبت به مصیبت ها تحمل پذیری بالایی را دارند و بحران ها آنان را از تعادل رفتاری و فکری خارج نمی سازد، بلکه نسبت به معصیت ها نیز بردبار و حلیم هستند و تلاش می کنند تا به گونه ای برخورد کنند که حتی معصیت کاران را به راه آورند و آنان را تحت حاکمیت ولایت الهی در آورند.(صافات، آیات 101 و 102)
8. بهره مند از ولایت الله: از نظر قرآن، صالحانی شایسته حاکمیت جهانی به عنوان اولیای الهی هستند که تحت ولایت الله از استقامت بالایی برخوردار بوده و هرگز از مسئولیت الهی خویش شانه خالی نمی کنند. پس از توطئه ها و فشارها و ارعاب نمی هراسند و تحت ولایت الهی به فعالیت ها و اقامه حاکمیت جهانی الهی ادامه می دهند.(اعراف، آیات 195 و 196)
9. امت قیام: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، صالحان امتی قائم هستند که به کارهای نیک و صالح چون تلاوت قرآن، سجده برای خدا، امر به معروف ، نهی از منکر و پیشگام در کارهای خیر می پردازند و به این امور قیام می کنند و هرگز از ایستادگی و استقامت و مقاومت در این راه دست نمی کشند.(آل عمران، آیات 113 و 114)
10. اهل انابه: از نظر قرآن، صالحان همان طوری که در مسایل اجتماعی فعال بوده و اهل قیام به کارهای خیر هستند، هم چنین در کارهای شخصی اهل انابه به درگاه خدا هستند و به خودسازی در این امر اقدام می کنند.(اسراء، آیه 25)
11. اهل مدارا و گذشت: صالحانی صلاحیت حاکمیت جهانی را به نمایندگی و مظهریت از خدا به عهده می گیرند که در مسایل شخصی اهل گذشت و مدارا هستند و تلاش می کنند تا با خودگذشتگی از حقوق مسلم خویش و عدم سخت گیری در این امور با دیگران کنار بیایند.(قصص، آیه 27)
12. بهره مند از فضل الهی: صالحان به سبب ویژگی های خاص خویش بهره مند از عنایات خاص الهی از جمله فضل و رحمت خاص الهی هستند(نساء، آیه 70؛ انبیاء، آیات 75 و 86) و ولایت الهی آنان را در امور یاری می رساند.(اعراف، آیه 196)
13. آمران و ناهیان: چنان که گفته شد صالحان در مسائل اجتماعی بر آن هستند تا معروف را اقامه و از منکرات بازدارند و این گونه پاسدار ارزش ها باشند و از ضد ارزش ها در اجتماع جلوگیری کنند.(آل عمران، آیات 113 و114)
14. اهل صدقه و انفاق: صالحانی حاکمیت جهانی ولایت الهی را مظهریت می کنند که در مسایل اقتصادی نیز پیشگام کارهای خیری چون صدقه و انفاق هستند و به مردم در مسایل اقتصادی یاری می رسانند.(توبه، آیه 75؛ منافقون، آیه 10)
15. دین مداری: صالحانی برای حاکمیت جهانی اسلام و اصول آن تلاش می کنند و به عنوان برگزیدگان الهی بر آن هستند تا دین اسلام و شرایع و قوانین آن بر جهان حاکمیت یابد.(بقره، آیات 130 و 131) بنابراین، نمی توان از صالحانی گفت که اهل اسلام و مسلمان نباشند؛ زیرا اقتضای دست یابی به مقام صالحان، اسلام و تسلیم بودن در برابر خدا و شرایع آن است که در طول تاریخ از سوی پیامبران بیان شده است.(یوسف، آیه 101)
16. عقلانیت: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عقلانیت بنیاد و اساس دین و حیاء است(کافی، ج 1، ص 16) و هر کسی که به اسلام گرایش می یابد، اهل عقلانیت است و کسانی از اسلام گریزان می شوند که از عقلانیت بهره ای نبرده و گرفتار سفاهت و خفت و سبک عقلی هستند.(بقره، آیه 130) از نظر قرآن دست یابی به مقام صالحین نیازمند عقلانیتی است که تسلیم در برابر اسلام از لوازم آن است.(بقره، آیات 130 و 131)
17. حکمت: از نظر قرآن، صالحانی صلاحیت حاکمیت جهانی را دارا هستند که از حکمت الهی برخوردار می شوند. این حکمت در ساختار افکار و رفتار ایشان به خوبی دیده می شود. این گونه است که در هر کاری با هدف و حکمت عقلانی و مبتنی بر شرایع اسلامی وارد می شوند و به عنوان حکیم می توانند حاکمیت جهانی ولایت الهی را مظهریت نمایند.(شعراء، آیه 83؛ روح المعانى، ج 11، جزء 19، ص 146)