بسم الله الرحمن الرحیم
مرتع از مهم ترین منابع اقتصادی است؛ زیرا منبع اصلی رویش گیاه برای پرورش دام و طیور است. مراتع چمن زارهای سبز طبیعی است که متاثر از بارش باران و برف، فضای مناسبی را برای دام و طیور فراهم می آورد تا در آن به چریدن و تغذیه مشغول شوند.
بخش اعظم مراتع کشورها به عنوان منابع ملی و عمومی و انفال، تحت حاکمیت ملی قرار گرفته است؛ زیرا مراتع نقش بسیار مهمی را در اقتصاد کشورها ایفا می کند. نویسنده در این مطلب بر آن شد تا نگرش قران به مسایل و مباحث مرتع و مرتع داری و نقش آن در اقتصاد را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
نقش مرتع در حفاظت از محیط زیست
مرتع یا چراگاه (فرهنگ فارسی، ج 1،ص 3992) در حقیقت سبزه زاری است که چهارپایان و جانوران در آن می چرند و از گیاهان و موجودات آن تغذیه می کنند. اصطلاح مرتع به چراگاهی گفته می شود که دارای آب و علف بسیار باشد.(لغت نامه،دهخدا، ج 12،ص 18202)
مراتع، بوم زیست های نیمه طبیعی در کوه ها یا دامنه آن یا در دشت ها و جلگه ها با مشخصه اصلی پوشش گیاهی خود رو، خوب و مناسب است که تجدید حیات آن به طور طبیعی انجام می گیرد.
هر چند که مراتع منبع اصلی تغذیه حیات وحش و دام های اهلی است، ولی نقش آن فراتر از تامین علوفه در حفاظت از محیط زیست بشر و ارزش های محیطی است؛ چرا که به عنوان مثال، اگر گردش آب را در یک منطقه نیمه مرطوب با پوشش گیاهی بوته ای در نظر بگیریم، نزولات آسمانی در این مناطق قبل از تماس مستقیم با سطح خاک، با شاخ و برگ پوشش گیاهی برخورد نموده و قسمت اعظم انرژی جنبشی خود را که عامل اصلی تخریب ذرات خاک می باشد از دست می دهد، در نتیجه نه تنها بارندگیهای ملایم و کم دوام بلکه بارندگیهای شدید طولانی نیز آن اثر تخریبی مناطق بدون پوشش گیاهی را ندارند.
هم چنین در این گونه مناطق قسمتی از نزولات توسط شاخ و برگ و پوشش گیاهی کم و بیش متراکم ، نگه داشته شده و قبل از رسیدن به سطح خاک به حالت بخار به هوا بر می گردد. حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد نزولات بسته به تراکم پوشش گیاهی و خصوصیات فیزیکی خاک در سطح زمین جاری شده و به صورت رواناب از محیط خارج می شود و بقیه هم در خاک نفوذ می کند.
حال چنانچه منطقه دارای پوشش گیاهی فقیر باشد، تراکم پوشش گیاهی در این مناطق بخصوص در فصل زمستان بسیار کم است. کمبود هوموس (کود های گیاهی) موجب ناپایداری خاک گردیده و در نتیجه باعث فشردگی و کاهش درجه نفوذپذیری خاک می گردد. نزولات آسمانی با هر شدت و حالتی باشد تماما" و یا قسمتی از آن به سطح خاک می رسد. در بسیاری از مناطق پس از برخورد اولین قطرات باران به خاک نرم آن مناطق، لایه نفوذناپذیری در سطح خاک بوجود می آید و در نتیجه قسمت اعظم نزولات در سطح خاک جاری شده و به صورت سیلاب از محیط خارج می گردد.
بنابراین، نقش اصلی مراتع را می بایست در حفاظت از محیط زیست دانست؛اما این بدان معنا نیست که نقش مستقیم مراتع را در اقتصاد بکاهیم؛ چرا که مراتع یکی از منابع تامین علوفه برای دام است و بخش اعظم تولیدات دامی چون گاو و گوسفند و بز و شتر از مراتع تغذیه می کنند.
تفکر و تدبر در مرتع برای کشف حقایق
خداوند در آیاتی مرتع را از آیات آفاقی دانسته و خواهان تفکر و تدبر در آن شده است؛ زیرا از طریق تدبر و تفکر در مراتع می تواند حقایق بسیاری را به دست آورد. از جمله این حقایق می توان به حقیقت معاد و رستاخیز و نیز کوتاهی و ناپایداری زندگی دنیوی اشاره کرد. مرگ و رویش دوباره گیاهان انسان را به یاد معاد و رستاخیز انسان می اندازد.(یونس، آیه 24؛ حج، آیه 36 و آیات دیگر)
در تمامي آياتي كه به مسئله چگونگي رويش گياهان اشاره شده، اين معنا مورد توجه بوده است كه آدمي از طریق تفکر و تدبر در آن معاد و رستاخيز خویش را بفهمد و بشناسد. هدف از همه اين آيات بيان اين معنا است كه آدمي مي تواند براي شناخت وضعيت خويش در دنيا و پس از مرگ به رويش گياهان و مرگ آنان توجه كند كه چگونه مي رويند و بزرگ مي شوند. سبزي و شادابي گیاه همانند دوره جواني است که شادی و نشاط و طراوت، تمامي وجود آنها را سرشار مي كند و آن گاه خشکی و زردی آن همانند دوره پيری انسان است که آدمی زرد و عجوز و از كارافتاده مي شود و در نهايت مي شكند و بر زمين مي افتد و دربند باد به هر سو رانده و در نهايت پودر مي شوند و با خاك يكسان مي گردند؛ اما هنگامي كه باران رحمت بر آنها مي بارد دوباره از همان خاك، جوانه هاي زندگي مي رويد. (نگاه كنيد به همه آياتي كه درباره انبات و نبت بيان شده است)
خداوند از انسان ها می خواهد تا با نگاه به رویش گیاهان در مراتع و زمین، عظمت قدرت و حکمت الهی را دریابند و با تفکر در آن ها خود را برای حقیقت زندگی یعنی زندگی اخروی و معاد و رستاخیز آماده کنند. این که خداوند مراتع را ایجاد و گیاهان را از دل خاک مرده بیرون می آورد، نشانه ای از قدرت خداوند بر احیای دوباره انسان های مرده است.(نازعات،آیات 27 و 31)
خلقت و رویش دوباره گیاهان و پیدایش مراتع در پی ریزش باران(یونس، ایه 24؛ نحل، ایه 10؛ طه ، آیات 53 و 54؛ سجده، آیه 27) جلوه ای از ربوبیت الهی (اعلی، آیات 1 و 4) و مقتضی پذیرش قدرت مطلق خداوند سبحان و تسبیح گویی بشر در برابر آن(همان) و تفکر و تدبر برای اندیشمندان و خردمندان(نحل،آیات 10 و 11؛ طه، آیه 54) و مایه بصیرت آدمی(سجده، آیه 27؛ عبس، آیات 24 تا 32) است.
این همه تاکید در تفکر و تدبر در این آیه آفاقی از آن روست که انسان می تواند دریابد که خداوند خالق، در مقام ربوبیت و پروردگاری می کوشد تا هر موجودی به کمال لایق و شایسته اش برسد و دوباره آن را احیا کرده تا پاداش و نتیجه کارش را ببیند. یعنی مرگ و رویش گیاهان، خود نشانه ای از حکمت الهی و هدفمندی آن و جلوه ای از رستاخیز انسان است.
چنان که انسان می تواند با تفکر در باره گیاهان مراتع و بهره مندی انسان و جانوران از آن، در یابد که خداوند روزی همگان را فراهم آورده است و هیچ کس را بی روزی نگذاشته است.
هم چنین با تفکر و تدبر در آن، انسان می تواند نقش گیاهان و مراتع را در زینت بخشی به طبیعت و زیست محیط دریابد و محیط زیست خود را با گیاهان و علوفه ها و چمن زارهای مصنوعی زیبا سازد. تاکید خداوند بر آراستن زمین خشک و خاک سیاه به آرایه گیاهان و ایجاد مراتع و چمن زارها از آن روست تا نشان دهد که تا چه اندازه سبزه و مرتع در ایجاد فضای مناسب زیستی برای بشر نقش دارد.
بی گمان یکی از آثار مراتع و گیاهان آن، ایجاد فضای نشاط بخش و روح افزا است. چنان که از نظر بصری نیز موجب چشم روشنی است. پوشش متنوع گیاهی در مراتع انسان را به وجد می آورد و جان و روح انسان را متحول می سازد. چنان که یکی از مهم ترین منابع تغذیه نیز گیاهان و مراتع هستند.(یونس، ایه 24؛ طه، آیات 53 و 54 ؛ سجده، آیه 27؛ عبس، ایات 24 تا 32)
به هر حال، بسیاری از حقایق زندگی را می توان از طریق تفکر و تدبر در گیاهان مراتع به دست آورد و از طریق آن زندگی خود را هدفمند و حکیمانه ساماندهی کرد.
فواید و آثار مراتع
با خوانش دوباره آن چه گفته شد، می توان فواید مادی و معنوی مراتع را دانست. اما برای این که نقش مراتع در اقتصاد کلان و زندگی بشر دانسته شود، لازم است تا دوباره به خوانش فواید آن پرداخت.
خداوند برای مراتع آثار و فواید چندی را بیان کرده است. از جمله می توان به حفاظت بر آب و خاک و محیط زیست، آراستن خاک و افزایش زیبایی آن، بستر تفکر و اندیشه در باره معاد و رستاخیز، ایجاد فضای بازی و نشاط، روح افزایی، گردش و تفریح، چشم روشنی و بصیرت ظاهری و باطنی و مانند آن اشاره کرد.
از گزارش قرآن درباره فرزندان یعقوب به دست می آید که در آن دوره مراتع یکی از مراکز گردشگری، تفریحی و بازی برای مردمان و کودکان بوده است.(یوسف، آیات 11 و 12) هم چنین از این آیات به دست می آید که حضور کودکان در مراتع برای بازی و گردش از نیازهای طبیعی آنان است. بنابراین، می بایست شرایط را به گونه ای در آورد تا کودکان بتوانند از مراتع طبیعی و مصنوعی برای تفریح و بازی بهره مند شوند؛ زیرا بازی و تفریح کودکان در مراتع تاثیر مثبتی در روحیه کودکان دارد. از همین روست که حضرت یعقوب(ع) با آن که از براداران یوسف بر او می ترسید، ولی نمی توانست در برابر سخنان منطقی آنان واکنش مخالفت آمیزی را نشان دهد؛ زیرا کودک به طور طبیعی نیاز به گردش در طبیعت و مراتع سبز و چمن دارد.
تغذیه انسان و دام، مهم ترین فایده مراتع
با این همه نباید فراموش کرد که از جمله مهم ترین فواید و آثاری که برای مراتع می توان بر شمرد، تغذیه انسان و دام است. تنوع گیاهان در مراتع فراهم آورنده زمینه مناس برای تغذیه انسان و انواع دام ها و طیور دارد.(یونس، آیه 24؛ نحل، آیه 10؛ طه، آیات 53 و 54؛ سجده، آیه 27؛ نازعات،آیات 31 و33؛ عبس، آیات 25 تا 32)
در حقیقت از اهداف مهم خلقت و آفرینش مراتع و گیاهان و روییدنی های موجود در آن، تغذیه انسان و دام و طیور است.(همان)
خداوند مراتع را با بارش باران پدید می آورد (یونس، آیه 24) تا انسان و دام بتوانند با بهره مندی از تنوع گیاهی موجود در آن تغذیه کنند. تنوع گیاهی موجب می شود تا هر انسان و جانوری با توجه به سلیقه و ذائقه خود، گیاه مطلوب خود را در مرتع بیابد و از آن تغذیه کند؛ چرا که هر دامی به گیاه خاصی علاقه نشان می دهد. به عنوان نمونه اسب فقط از گیاهان تیره گرامینه تغذیه می کند و از این لحاظ به گونه های دیگر مقدم است. بنابراین می توان گفت که گیاهان تیره گرامینه برای اسب از سایر گیاهان علوفه ای خوشخوراک تر است. گوسفند در انتخاب نوع علوفه چندان دقیق نمی باشد و با هر نوع علوفه ای سد جوع می نماید. بز از هیچ نوع گیاه و درختچه ای که در مسیر خود بیابد روی نمی گرداند و بیشتر شن زارها و زمین های خشک را برای چرا انتخاب می کند. گوسفند همواره مایل است در زیر سایه درختان چرا نماید و از این لحاظ چرا گاه های مشجر را بر سایر چراگاههای غیر مشجر ترجیح می دهد.
افزون بر این که در مراتع به سبب تنوع گیاهی، گیاهان دارویی وجود دارد که بسیاری از بیماری های انسان را درمان می کند. گیاهان دارویی به سبب عدم تاثیر سوء و امکان جذب طبیعی از سوی بدن، بسیار مفید و سالم تر از داروهای شیمایی است که آثار منفی به سبب عدم جذب کامل و یا علل دیگر به جا می گذارد.
نقش مراتع در استقلال اقتصادی و امنیت غذایی
به هر حال، مراتع مهم ترین منبع تغذیه انسان و دام و طیور هستند. اگر بخواهیم در اقتصاد ملی به پیشرفت دست یابیم می بایست به منابع تغذیه انسان به عنوان یک عنصر اصلی در اقتصاد توجه کنیم؛ زیرا کشوری که خواهان استقلال در همه زمینه هاست، می بایست در اقتصاد به استقلال دست یابد. استقلال اقتصادی تنها در سایه اقتصاد تغذیه امکان پذیر است؛ زیرا کشوری که از نظر اقتصاد صنعتی به شکوفایی رسیده باشد ولی اقتصاد تغذیه آن وابسته به دیگر کشورها باشد، هرگز استقلال واقعی را تجربه نخواهد کرد؛ زیرا آن چه به عنوان نخستین نیاز انسان است، تغذیه است. از این روست که در آیات قرآنی بر اقتصاد تغذیه به عنوان محور تاکید شده است. حضرت یوسف(ع) برای گذر از بحران ها مدیریت اقتصاد تغذیه را مطرح می کند؛ چرا که انسان پیش از هر چیزی امنیت غذایی را مهم می شمارد. تامین امنیت غذایی به معنای تامین دیگر نیازهای بشری است.
از این روست که امام خمینی(ره) بارها بر خودکفایی در بخش کشاورزی و تولیدات غذایی تاکید داشت و استقلال در این بخش را عین استقلال کامل سیاسی و مانند آن می دانست؛ چرا که در صورت فقدان استقلال اقتصادی در بخش کشاورزی و دام و طیور یعنی استقلال و امنیت غذایی، حتی اگر در صنعت پیشرفته ترین کشور باشیم، از استقلال هیچ بهره ای نبرده ایم.
۲۰۵ سوره بقره و نیز ۴۷ و ۵۵ و ۵۶ سوره یوسف به این مهم توجه داده است. بنابراین، چنان که امام خمینی(ره) بیان داشته باید، کشاورزی را به عنوان مهم ترین رکن رکین اقتصاد جامعه و حکومت مورد توجه و اهتمام قرار داده و سرمایه گذاری ها را متوجه این بخش کنیم.
امام خمینی(ره) می فرماید: خوشبختانه یکی از برکات انقلاب اسلامی، استقلال سیاسی است و باید بدنبال ایجاد این استقلال در سایر مسائل بویژه در بخش اقتصاد که کشاورزی محور اصلی آن است، نیز باشیم؛ چرا که مباحث علوم استراتژیک در کشاورزی یک بحث اقتصادی نیست، بلکه در این مورد بحث کشاورزی وارد حوزه امنیت می شود.
ایشان در یکی از بیانات خود می فرمایند: «چقدر برای یک مملکتی عیب است و سرشکستگی که دستش را دراز کند طرف آمریکا که گندم بده، کشکول گداییش را باز کند پیش دشمنش و از او بخواهد که رزقش را بدهد. چقدر برای ما سرشکستگی دارد. تا این ملت بنایش را بر این نگذارد که کشاورزیش را تقویت کند و بسازد به آنکه خودش به دست می آورد، ما نمی توانیم استقلال پیدا کنیم.»(صحیفه امام، ج۱۱، ص۲۲۲)
امام خمینی(ره) در جای دیگر در همین باره می فرمایند: «مهم این است که ما بفهمیم که دیگران به ما چیزی نمی دهند؛ ما خودمان باید تهیه کنیم. اگر کشاورزها این معنا باورشان بشود که خارج به ما چیزی نمی دهند، خود کشاورزها کار را انجام می دهند.» (صحیفه امام، ج۱۴، ص۱۱۶)
ایشان در جایی دیگر می فرماید: الآن مي دانيد که ما محتاج به خارجيم راجع به مواد غذايي، بايد خودمان اين را جبران بکنيم، و اين به همت کشاورزان ماست.
بنابراین، محور استقلال کشور و جامعه و حکومت را می بایست در خودکفایی و استقلال کشاورزی دانست. امام خمینی(ره) بارها استقلال و قوام جامعه و حکومت را در خودکفایی در همه بخشها به ویژه کشاورزی دانسته و بر اینکه «جامعه ای که نیازهای خود را نتواند تأمین کند، زنده نمی ماند» و کشوری که خودکفا نباشد، به محض شنیدن اسم تحریم به خود می لرزد، تأکید می داشت.
براین اساس مدیریت مراتع به معنای مدیریت یکی از مهم ترین منابع امنیت غذایی و استقلال اقتصادی کشور، می بایست در دستور کار قرار گیرد تا بتوانیم اقتصادی شکوفا و پویا و استقلال کامل را تجربه کنیم.
برخی از کارشناسان برنامه هایی را برای حفاظت از مراتع و افزایش بهره وری آن بیان کرده اند که می بایست در سال جهاد اقتصادی به عنوان یک دستور العمل برای دست یابی به استقلال کامل از طریق استقلال اقتصادی به ویژه در بخش امنیت غذایی مورد توجه و عمل قرار گیرد.
بی گمان بایستی مراتعی را که در اثر چرای مفرط یا پیش چرا کاملاً از بین رفته و به مراتع مخروبه و غیر قابل استفاده تبدیل گشته است و یا جامعه گیاهی دامنه ها و یا بوته زارهای اراضی متروک زراعتی را که به علت وجود آب یا عوامل دیگر از کشت و زرع بازمانده است، با روش و اصول اساسی احیاء نمود.
