نقش حسابرسي و محاسبه نفس در زندگي انسان

درمقاله حاضر نويسنده با بررسي، اهميت و آثارحسابرسي و خود ارزيابي درعرصه فردي و اجتماعي به برخي از مصاديق و موارد حسابرسي انسان در روز رستاخيز اشاره كرده است كه اينك با هم آن را از نظر مي گذرانيم.
سنجش امری عقلانی

هر انسان عاقلي براي خود اهداف كوتاه، مياني و بلند مدتي را شناسايي و تعريف مي كند و براي رسيدن به آن از ابزارها و سازوكارهاي مشخص و معيني بهره مي گيرد. آن گاه پس از زماني به ارزيابي ميان هزينه ها و نتايج مي نشيند و دستاوردها را نسبت به هزينه هاي مادي و زماني به فرصت ها سبك و سنگين مي كند تا در صورت ناكامي و يا نادرستي و نبود هماهنگي ميان آن دو به بازسازي اهداف دركوتاهي و بلندي و يا سازو كارها و ابزارها اقدام نمايد.

هرچند كه حسابرسي و ارزيابي وسنجش به معناي كاربرد عدد و شمردن و شماره است ولي مقصود ما در اين جا، حسابرسي و محاسبه درگفتار، رفتار وكردار و حتي در نيات، تصميمات دروني و دستاوردهاي نفساني و ملكات روحي و رواني است. به اين معنا كه هر كسي به حكم «حاسبوا قبل آن تحاسبوا» به ارزيابي و حسابرسي خود بپردازد پيش از آن كه ديگران از جمله خداوند در دنيا و يا آخرت به حسابرسي و ارزيابي او و اعمالش اقدام كند؛ به ويژه آن كه هركسي نسبت به خود و اعمال خويش آگاه تر و داوري عادل تر است؛ چنان كه خداوند در قرآن در اين باره مي فرمايد:«الانسان علي نفسه بصيره ولو القي معاذيره؛ انسان به خويش آگاهي و شناخت دقيق و كامل دارد، هرچند كه درمقام بيان و عذر و توجيه تراشي مي پردازد و به ديگران چنين چيزي را القا مي كند.

رسيدگي هركس به اعمال و رفتار و نيات و ملكات خويش به عنوان محاسبه و حسابرسي نفس مطرح مي باشد كه بخشي از مساله و موضوع حسابرسي در آموزه هاي قرآن است. درآموزه هاي قرآني به دسته ديگر از موضوع اشاره و تاكيد مي شود كه از آن به حسابرسي خداوند نسبت به امور پيش گفته ياد مي شود.

براي هردسته از حسابرسي مي توان آثار و كاركردهاي رواني و اجتماعي و نيز دنيوي و آخروي برشمرد كه دراين جا نخست براي روشن شدن ارزش وجايگاه حسابرسي و محاسبه نفس به اين آثار و كاركردها اشاره مي شود تا با توجه به اهميت موضوع و ارزش آن به شناسايي موارد و موازين حسابرسي و محاسبه نفس پرداخته شود.

كاركردها و آثار حسابرسي

براي حسابرسي، كاركردها و آثار رواني و اجتماعي چندي در آموزه هاي قرآني بيان شده است اين كاركردها بيش تر به مساله بينش و نگرش حسابرسي خداوند در قيامت و آثار آن در زندگي روزانه انسان در دنيا توجه دارد؛ چنان كه به كاركردهاي بينش معاد و نگرش رستاخيز دراين دنيا توجه داده شده و آثار و كاركردهاي آن تبيين و تحليل گرديده است، با اين همه مي توان برخي از كاركردهايي را كه قرآن براي بينش و نگرش معاد و حسابرسي در قيامت و رستاخيز ياد كرده است به حوزه محاسبه نفس و خود ارزيابي گسترش داد.

از كاركردهاي رواني و روحي كه قرآن براي ايمان به مساله حسابرسي و ارزيابي در رستاخيز بيان مي كند، حالت رواني و خوف بندگان از خداست؛ به اين معنا كه كسي كه به انديشه ارزيابي اعمال و نيات درآخرت باور داشته باشد و اين موضوع به شكل بينش و نگرش وي در آيد، مي كوشد تا اعمال و رفتار و نيات خويش را تصحيح كند و برپايه موازين و معيارهاي پذيرفته شده الهي و وحياني تصميم گرفته و عمل كند. خداوند در آيه 39 سوره احزاب مي فرمايد:«الذين يبلغون رسالات الله و يخشونه و لايخشون احدا الا الله و كفي بالله حسيبا؛ كساني كه پيام خداوند را به ديگران مي رسانند و تنها از او مي ترسند و نسبت به او خشيت دارند؛ زيرا تنها خدا را حسابرس و ارزياب نيات و كارهايشان مي شمارند و او براي حسابرسي بس است.

انديشه بينش و نگرش حسابرسي چه از خود و چه از سوي ديگري موجب مي شود تا انسان همواره از اين كه در آينده مورد بازخواست قرار مي گيرد، دل نگران باشد و اعمال و تصميمات خويش را به درستي انجام دهد و بر پايه موازين پذيرفته شده عمل كند.

خود ارزيابي كه به درستي انجام پذيرد و فرد خود را موظف بداند تا پس از ارزيابي به اندازه كژانديشي و كژروي، خود را تنبيه كند، موجب مي شود تا كم كم به بازسازي تصميم و اعمال خويش پردازد. اين همان چيزي است كه خودارزيابي و محاسبه نفس را مفيد و سازنده مي كند.

از ديگر كاركردهاي روحي و رواني ارزيابي و حسابرسي مي توان به موضوع تقوا و ايجاد زمينه مناسب براي رشد آن در انسان اشاره كرد. كسي كه باور دارد كه خداوند همه تصميمات و اعمال ظاهري و باطني آدمي را ارزيابي و داوري مي كند و با ميزان حق مي سنجد، موجب مي شود تا او حالتي در خود پديد آورد كه از آن به تقوا ياد مي كنند. تقوا به معناي بازداشتن خود از هر انديشه و كردار و منشي كه بيرون از چارچوب هاي پذيرفته شده الهي است و با ايجاد توانايي و قدرت در خود براي آن كه هرعمل و انديشه را در چارچوب آموزه هاي وحياني و عقلاني انجام دهد و قوا و نيروها و ظرفيت هاي آشكار و نهان خويش را مهار و تعديل و در راستاي اهداف وحياني و تكاملي به كار گيرد.

بنابراين مي توان باور حسابرسي در روز رستاخيز بلكه در دنيا را عاملي مهم در ايجاد بستر مناسب براي تقواي الهي برشمرد؛ از اين رو خداوند در آيه 4 سوره مائده مي فرمايد: واتقوا الله ان الله سريع الحساب؛ از خدا تقوا پيشه كنيد؛ زيرا به درستي كه خداوند حسابرس تندي است و با سرعت هرچيزي را ارزيابي و داوري مي كند.

در محاسبه نفس نيز چنين حالت روحي و رواني در انسان پديد مي آيد؛ كسي كه مي كوشد تا همواره انديشه و اعمال و رفتارش را مورد ارزيابي و داوري قرار دهد، به نوعي تقواي دروني دست مي يابد و مي كوشد تا در راستاي اهداف و موازين پذيرفته شده خود، توانايي ها و ظرفيت هاي خويش را تعديل و مهار كند و به كار گيرد و از ورود در حوزه هايي كه به اهداف و يا رسيدن به آن زيان مي رساند خودداري ورزد.

در حقيقت ايمان به حسابرسي و باور به آن سبب توجه و مواظبت بيش تر آدمي در اصلاح خود مي شود و انسان مي كوشد تا همواره خود را كنترل نمايد و به اصلاح اموري اقدام كند كه در هنگام داوري، نادرستي و فساد آن را فهميده و درك نموده است. خداوند با توجه به اين انگيزه و تاثير عامل حسابرسي، به آدمي دستور مي دهد كه خود را كنترل كند و مواظب رفتار و اعمال و تصميمات خويش باشد: يا ايهاالذين آمنوا عليكم انفسكم لايضركم من ضل اذا اهتديتم الي الله مرجعكم جميعا فينبئكم بما كنتم تعملون؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد بر شماست كه خود را مراقبت و مواظبت كنيد؛ هرگاه هدايت شد كسي كه گمراه است به شما آسيب و زياني نمي رساند؛ همه شما به سوي خداوند باز مي گرديد و خداوند شما را به آنچه مي كرديد آگاه مي سازد. (مائده آيه 105)

از كاركردهاي رواني ايمان به حسابرسي كه بازتاب هاي آن نيز در عمل اجتماعي بروز و ظهور مي كند، مي توان به تعهد و مسئوليت پذيري در انسان اشاره كرد. كسي كه به حسابرسي معتقد است دراعمال خويش به اصل تعهد، پاي بند مي شود و با آن كه مي داند كه به ظاهر كسي نيست كه از او بازخواست كند با اين همه خويش را موظف به انجام آن مي داند و برپايه تعهدات و موازين پذيرفته شده عمل مي كند. (لقمان آيه 14 و 15)

دراعمال اجتماعي، انسان هاي متعهد و مسئوليت پذير به قانون بهتر عمل مي كنند و پيش از آن كه پاسبان ايشان افراد و دوربين ها و دستگاه هاي متنوع و مختلف جاسوسي و قانوني باشد، وجدان بيدار آنان است كه به خود ارزيابي اعمال و رفتارشان مي پردازد. از اين رو انسان هاي مومن، به قوانين پذيرفته شده و پاي بندي بيش تري نشان مي دهند و اعمال و رفتار خويش را با عرف پذيرفته شده عقلايي نيز هماهنگ و سازگار مي سازند.

از اين جاست كه محاسبه گران نفس و خود ارزيابان، به تعهدات و مسئوليت هاي اجتماعي خويش پاي بند هستند و از حقوق مردم حفاظت مي كنند و از كتمان حق خودداري مي ورزند و راضي نمي شوند تا حقي به كتمان ايشان از كسي گرفته شود. (بقره آيه 283و 284)

اطاعت ازخداوند و عمل به آموزه هاي وحياني (نساء آيه 85 و 86)، پاي بندي به توحيد و پيروي از انسان هاي خداجو و خداشناس(لقمان آيه 15)، هدايت به سوي راه راست و مستقيم (اسراء آيه 13 و 15) و نيز مراقبت برايمان وپرهيز از گمراهي (مائده آيه 105) از ديگر آثار باور به بينش و نگرش حسابرسي است كه قرآن بدان اشاره مي كند.

ازكاركردهاي اجتماعي حسابرسي و ارزيابي مي توان به انجام اعمال نيكو و كردار و منش نيك اجتماعي و هنجاري اشاره كرد. قرآن در آيه 86 سوره نساء با اشاره به اين كاركرد اجتماعي حسابرسي بيان مي دارد كه چگونه باور به حسابرسي موجب مي شود تا شخص در كوچك ترين تا بزرگ ترين رفتار فردي و اجتماعي خويش، تغيير ايجاد كند و رفتارش را با موازين عقلايي و وحياني هماهنگ سازد.

ايمان و آگاهي به حسابرسي و ارزيابي و داوري اعمال و تصميمات از سوي خداوند در روز رستاخيز و حتي دنيا موجب مي شود تا آدمي از رفتارهاي نابهنجار اجتماعي پرهيز كند و به منش و كنش اجتماعي خويش با توجه به معيارهاي پذيرفته شده سامان دهد.

خداوند در آيه 11 و 113 سوره شعراء بيان مي دارد كه ايمان به حسابرسي موجب مي شود تا ديگران را تحقير نكند.

بازدارندگي انسان از فخر فروشي و مباهات به ديگري و دوري از تكاثر و ثروت اندوزي از ديگر كاركردهاي هنجاري و اجتماعي است كه قرآن براي حسابرسي برمي شمارد. (تكاثر، آيات 1تا 8)

از ديگر كاركردهاي اجتماعي اي كه قرآن براي حسابرسي بيان مي كند، موضوع اجتناب از اختلافات و دوري از درگيري هاي مذهبي است كه در بسياري از جوامع رواج دارد. قرآن بيان مي دارد كه باور به حسابرسي موجب مي شود تا جامعه به اين باور برسد كه درمسائل مذهبي به درگيري اقدام كند و اختلافات را دامن زند. (مائده، آيه 48)

موارد حسابرسي

در آموزه هاي قرآني موارد مشخصي بيان شده كه درباره آن ها حسابرسي انجام مي شود. البته حسابرسي نسبت به مواردي كه قرآن بيان مي كند از نظر سطح و درجات از شدت و ضعف برخوردار است. در برخي از موارد حسابرسي سخت و شديد خواهد بود و در برخي ديگر از شدت كم تري برخوردار است.

از جمله اين موارد مي توان به حسابرسي نسبت به طغيان گري و سركشي (طلاق آيه 8)، بيدادگري و ظلم و ستم (يونس آيه 23)، كافران (لقمان آيه 23)، گمراهي (انعام آيه 128) كم فروشي در معاملات (مطففين آيه 1 تا 6)، جرم و جريمه (الرحمن آيه 39 تا 41)، استكبارورزي (نساء آيه 172)، شرك (نحل آيه 27 و انبياء آيه 22 و 23) كتمان حقيقت (بقره آيه 283 و 284)، تكذيب اهل حق و پيامبران (نمل آيه 84)، نفاق (احزاب آيه 13 و 14)، عدم اجابت دعوت حق (رعد آيه 18)، قطع رابطه با خويشان (رعد آيه 21) و عدم پاي بندي به پيمان ها (همان) اشاره كرد.

اگر به اين موارد به خوبي توجه شود، اين نظريه را مي توان اثبات كرد كه مسايل عمومي و اجتماعي، بيشترين مسايلي است كه در قيامت، انسان از آن ها بازخواست مي شود و مي بايست نسبت به آن ها پاسخ گو باشد. انساني كه باورهاي نادرست و شرك آلود داشته باشد و توحيد را نپذيرد، در نگرش و كنش و منش خويش به درستي عمل نمي كند، از اين رو مي توان ميان امور اعتقادي با امور اجتماعي نيز پيوند ناگسستني برقرار كرد.

به هر حال بازخواست از نيات و ملكات نفساني انسان (بقره، آيه 284) و نيز فراگيري بازخواست و محاسبه (انعام، آيه 52) از اموري است كه نمي توان بدان بي توجه بود. همه مي بايست در اعمال و نيات خويش به مسئله حسابرسي توجه داشته باشند و تصميمات و نيات خود را براساس آن سامان دهي كنند.

از ديگر مواردي كه از آن بازخواست مي شود، زنده به گور كردن دختران است كه امروزه به شكل سقط جنين ظاهر شده است. در آمارهاي رسمي به ويژه در چين آمده كه ساليانه ميليون ها دختر به هنگام شناسايي در زهدان و رحم سقط مي شوند و زنده زنده در گور دستگاه هاي مدرن ريخته شده و به صورت هاي مختلف مورد بهره برداري انسان هاي به ظاهر متمدن قرار مي گيرند. ساختن انواع و اقسام كرم هاي نرم كننده از جنين انسان در مهد به ظاهر تمدن و حقوق بشر يعني فرانسه به گونه اي است كه در چند سال اخير محموله هاي جنين كودكاني كه به اين كشور از همه نقاط اروپا ارسال مي شد، فرياد برخي را بلند كرد. به هر حال سقط كودكان و به ويژه دختران از اموري است كه از آن بازخواست شده و مورد حسابرسي سخت و شديد قرار خواهد گرفت. (تكوير، آيات 7 و 8)

از ديگر مسايلي كه از آن بازخواست مي شود مي توان به ولايت اهل بيت (تكاثر، آيه 8)، ولايت علي(ع) (صافات، آيه 24) و نعمت هاي خداوند (تكاثر، آيه 8) اشاره كرد.

ضرورت خود ارزيابي يا محاسبه نفس

آموزه هاي قرآني بيان مي كند كه شخص مومن مي بايست به محاسبه نفس و خود ارزيابي اقدام كند. در آيه 18 سوره حشر درباره لزوم حسابرسي به اعمال خويش مي فرمايد: يا ايهاالذين آمنوا اتقوالله و لتنظر نفس ما قدمت لغد و اتقوالله ان الله خبير بما تعلمون؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد تقواي خدا پيشه كنيد؛ هر كسي بايد بنگرد كه چه چيزي را براي فرداي خويش پيش مي فرستد و از خدا بپرهيزيد و تقواي خود پيشه كنيد؛ زيرا خداوند به آن چه مي كنيد آگاه است.

در اين آيه دو بار بر تقواي الهي تأكيد شده تا انسان را بيدار و هشيار گرداند. شگفت اين كه اين مسئله را به محاسبه نفس و خودارزيابي ارتباط مي دهد تا آدمي هوشيار گردد و خود به ارزيابي اعمال خويش براي فرداي قيامت اقدام كند.در همين آيه اين مطلب بيان مي شود كه تقوا مي تواند زمينه ساز مراقبت فرد شود و ميان تقوا و علم به حسابرسي و مراقبت، ارتباط محكم و استواري ايجاد مي شود.

محاسبه نفس امري است كه در قيامت نيز ادامه خواهد يافت و خداوند خود انسان را به محاسبه خويش مأمور مي سازد تا به حكم الانسان علي نفسه بصيره ولو القي معاذيره؛ خود به محاسبه آگاهانه از خويش بپردازد.

آن گاه كه نامه اعمال هر كسي را به دست وي مي سپارند از او مي خواهند كه خود به ارزيابي و محاسبه اعمال خويش بپردازد و داوري كند؛ زيرا هر كسي به اعمال خويش آگاه تر است: اقرأ كتابك كفي بنفسك اليوم عليك حسيبا (اسراء، آیه 14)

حسابرسي انسان از خود در قيامت به گونه اي است كه كفايت از هرگونه حسابرسي ديگري مي كند و نيازي نيست تا كسي از بيرون به حسابرسي او اقدام كند. (اسراء، آيه 14)

به هر حال انسان بايد هم در انديشه حسابرسي روز قيامت خداوند باشد و هم خود به ارزيابي و حسابرسي اعمال خويش بپردازد كه خود بهترين داور و حاكم است.