مهم ترین روش در تبلیغ اسلام

بسم الله الرحمن الرحیم

اصولا وقتی کسی حقی را شناخت نه تنها بدان گرایش می یابد، بلکه دوست دارد تا دیگران از آن آگاه شده و به دنبال حق بروند. بنابراین، تبلیغ اسلام به عنوان تنها دین حق در هستی که از سوی خدا فروفرستاده شده، امری فطری است. اما با توجه به این که مخاطبان در تبلیغ از نظر فهم و قدرت شناختی در یک سطح نیستند، چگونه می توان عمل کرد که به آسان ترین و ساده ترین روش دین اسلام را به معنای حق تبلیغ کرد؟ چه روش و شیوه ای برترین و بهترین روش تبلیغ حق و دین اسلام است؟ نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، به این پرسش پاسخ داده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

نیکوترین ها در اسلام

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دین اسلام در همه شرایع آن به عنوان تنها دین الهی وحیانی که خدا از طریق پیامبران به فضل خویش مردم را بدان هدایت کرده(آل عمران، آیات 19 و 85)، در همه ابعاد و ساحات نیکوترین ها را مد نظر قرار داده است؛ زیرا خدای محسن، احسن را دوست می دارد. پس نیکوترین را مد نظر قرار می دهد تا از همه ابعاد در کامل ترین چهره از نظر شکل و محتوا باشد.

خدا در قرآن، همه شرایع اسلامی را در بردارنده «احسن» می داند که به شکل تفصیلی هر چیزی را بیان کرده تا هدایت و رحمت الهی این گونه تمام شود.(انعام، آیات 154 و 155؛ یوسف، آیه 3؛ فرقان، آیه 33؛ زمر، آیه 23)

وقتی انسان نیکوترین را بر گزیند(زمر، آیه 55) و احسن عمل کند(کهف، آیه 30)، نیکوترین پاداش را در دنیا و آخرت نصیب خویش می کند(توبه، آیه 121؛ کهف، آیه 31؛ نور، آیه 38)؛ زیرا در ساختار سنت های الهی، خدایی که هر چیزی را در نیکوترین شکل آن خلقت کرده(سجده، آیه 7؛ صافات، آیه 125)، احسان پاسخ احسان است.(قصص، آیه 77؛ الرحمن، آیه 60)

از نظر قرآن، برترین دین و دینداری آن است که انسان همه حقیقت خویش را در برابر خدا قرار داده و با اسلام و تسلیم به او، اعمال «احسن» را به جا آورد و «محسن» شود تا جایی که همه حقیقت وجودی او را «حسن» و «احسان» پر کند و محاسن اخلاقی را در خویش تجلی بخشد.(نساء، آیه 125؛ بقره، آیه 112؛ لقمان، آیه 22)

محبت و ولایت بنیان دین اسلام

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، از آن جایی که یکی از جلوه های بزرگ احسان، محبت و دوستی ولایی است که شخص همه چیز مولی علیه را دوستانه به عهده می گیرد تا چیزی کم نباشد، دین اسلام چیزی جز محبت و ولایت نیست؛ زیرا این یکی از مصادیق «احسن» در روابط انسانی است. از همین روست که خدا بارها در اشکال گوناگون و تعابیر مختلف در قرآن، محبت و ولایت را بینان دین اسلام معرفی کرده و حتی فرموده است: لکن الله حبب الیکم الایمان و زینه فی قلوبکم و کره الکفر و الفسوق و العصیان؛ ولی خدا ایمان را در قلوب شما محبوب کرده و آراسته و کفر و فسوق و عصیان را مکروه و زشت داشته است.(حجرات، آیه 7)

خدا در قرآن بیان می کند که خدا مومنان را که محبت ایمان در قلب ها آنان قرار داده شده، دوست می دارد و مومنان نیز خدا را محبوب داشته و دوست می دارند؛ پس رابطه میان خدا و مومنان مبتنی بر همین نیکوترین روش و شیوه ارتباطی است: یحبهم و یحبونه؛ خدا مومنان را دوست می دارد و مومنان او را دوست می دارند.(مائده، آیه 54)

البته جلوه این محبت را می بایست در اطاعت از خدا و رسول الله(ص) و اتباع از فرمان های رسول الله(ص) جستجو کرد؛ زیرا محبت بدون اطاعت و اتباع معنا ندارد؛ پس اگر کسی بخواهد مومن واقعی و حقیقی باشد، می بایست این اطاعت و اتباع را در ساختار ولایت بپذیرد و بدان ایمان و باور علمی و عملی داشته باشد و با قول و فعل آن را تایید و تصدیق کند؛ زیرا جز این راهی برای محبوب شدن در پیشگاه خدا نیست؛ از همین روست که خدا به پیامبر(ص) فرمان می دهد و می فرماید: قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی حتی یحببکم الله؛ بگو اگر خدا را محبوب می دارید پس از من پیروی کنید تا محبوب خدا شوید.(آل عمران، آیه 31)

خدا در قرآن، به این نکته اساسی نیز توجه می دهد که مراد از اتباع تنها اتباع بدون محبت نیست، بلکه این پیروی می بایست همراه با محبت و ولایت باشد؛ زیرا پیامبر(ص) نه تنها دارای ولایت است که محبت در ساختار این سرپرستی وجود دارد، بلکه ولایت ایشان از هر ولایتی برتر است؛ زیرا جلوه ای از ولایت الهی است.(احزاب، آیه 6)

استمرار این ولایت پیامبر(ص) در امامان معصوم (ع) از اهل بیت ایشان است که خدا آنان را از هر گونه رجس و پلیدی تطهیر کرده(احزاب، آیه 33) و آنان را به آن عنوان اولیای الهی و امامان معصوم(ع) برتری داده و محبت و مودت و اطاعت از آنان را به عنوان واجب دینی فرض کرده است.(شوری، آیه 23؛ مائده، آیات 3 و 55؛ نساء، آیه 59)

در روایت است که وقتی آیه 23 سوره شوری درباره مزد و اجر رسالت نازل شده که همان مودت در «قربی» است، جبرئیل نازل شده و گفت: ای محمد! هر دینی دارای یک پایه و زیر بنا و یک فرع و بنیان است؛ پایه و زیر بنای این دین کلمه «لا اله الا الله» و فرع و بنیان آن محبت شما اهل بیت است.(تفسیر فرات کوفی، ص 397)

تبلیغ نیکوترین دین و شریعت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نیکوترین دین در هستی همین دین اسلام و شرایع آن است که از سوی پیامبران به وحی الهی بیان و پیامبران آن را تبلیغ کرده اند.

در میان شرایع اسلامی، شریعت آخرین پیامبر(ص) حضرت محمد مصطفی به عنوان «اتم و اکمل» نیکوترین در نیکوترین و برترین در برترین است؛ زیرا شریعتی است که تا قیامت بدون هیچ تغییری باقی خواهد بود؛ زیرا این دین با امامان معصوم(ع) به عنوان اولیای الهی حفظ و صیانت می شود.(مائده، آیات 3 و 55)

چنان که شد فطرت انسان به طور فطری قدرت شناخت حق از باطل را داشته و به طور فطری نیز گرایش به حق و گریزش از باطل دارد؛ زیرا نرم افزار هدایت فطری چنین توانایی را به انسان داده است.(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 و 8)

از آن جایی که هواهای نفسانی از شهوت و غضب و برخی از صفات خلقتی چون ظلوم و جهول و هلوع و عجول و مانند آنها انسان را به سوی باطل می کشاند، خدا افزون بر هدایت فطری، هدایت وحیانی شرعی را نیز به فضل خویش به بشر ارزانی داشته است.(بقره، آیه 38)

بنابراین، همان طوری که عقل فطری دین اسلام را به عنوان امری مطابق با شناخت عقلی خویش می یابد، به آن عنوان حق گرایش می یابد(روم، آیات 30 و 31) و تبلیغ از دین اسلام را وظیفه می شناسد که عقل فطری کاشف آن است. با این همه عقل منفصل انسان که همان وحی شرعی و دین اسلام و شرایع آن است، آن نیز به تایید و امضا این وظیفه پرداخته و تبلیغ دین اسلام را به عنوان تبلیغ حق امضا کرده است.

از همین روست که خدا در قرآن، بر لزوم تبلیغ دین اسلام به عنوان یک واجب تاکید می کند(توبه، آیه 122) و پیامبران نیز بر اساس این حکم واجب الهی عمل می کنند.(توبه، آیه 33؛ فتح، آیه 28؛ صف، آیه 9)

نیکوترین روش در تبلیغ اسلام

چنان چه گفته شد خدا احسن الخالقین، همه چیز را نیکو آفریده و در ذات هر چیزی گرایش به احسن را به عنوان هدایت فطری قرار داده است: ربنا الذی اعطی کل شی خلقه ثم هدی؛ پروردگار ما کسی است که به مخلوق هر چیزی را که بایسته و شایسته اش است، بخشیده و سپس او را هدایت کرده است.(طه، آیه 50) و نیز می فرماید: الذی احسن کل شی خلقه؛ کسی که هر چیزی را به نیکوترین خلقت آفریده است.(سجده، آیه 7) این احسان الهی در نیکوترین خلقت برای هر چیزی در «تسویه و تعدیل» خودنمایی می کند؛ زیرا هر چیزی چنان به جا از نظر محتوا و شکل ظاهری است که زیباتر از آن تصور ندارد.(سجده، آیه 9؛ شمس، آیه 7)

از نظر قرآن، تبلیغ امر «احسن» هم دین اسلام، می بایست به «احسن» شکل انجام شود. بنابراین، کسانی می بایست در این امر مشارکت کنند که در قول و فعل «احسن» هستند و به عنوان «محسن» شایسته تقدیر از سوی خدا شده اند.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برای آن که «احسن» و نیکوترین روش در تبلیغ تحقق یابد، می بایست چند امر مورد توجه و اعتنا باشد تا تبلیغ از حق و دین اسلام به نیکوترین شکل انجام شود. این امور عبارتند از :

1. تفقه در دین: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسی که مسئولیت تبلیغ دین اسلام را به عهده می گیرد می بایست شناخت ژرف و فقیهانه از دین اسلام داشته باشد و معارف و علوم و احکام آن را به شکل کامل و تمام بشناسد. از همین روست که تفقه در دین به عنوان مقدمه اصلی برای مبلغ اسلامی مطرح شده است.(توبه، آیه 122) پس کسی که تفقه در دین ندارد نمی تواند به تبلیغ دین به شکل احسن بپردازد. مراجعت و انذار زمانی مجاز دانسته شده است که شخص در دین تفقه کرده و به فقاهت دست یافته و به عنوان فقیه جامع الشرائط در آمده باشد.(همان) از نظر آموزه های وحیانی قرآن، تفقه در دین با مراجعه به قرآن به عنوان ثقل اکبر و پیامبر(ص) و عترت طاهرش(ع) به عنوان ثقل اصغر که مسئولیت تبیین گری را دارند، تحقق می یابد. بنابراین، مبلغ دینی می بایست به ثقلین کتاب و عترت(ع) مراجعه کند؛ زیرا معارف دینی بدون مراجعه به وحی و کتاب الله و تدبر درآن و بی مراجعه به تبیین گران از اهل الذکر شدنی نیست؛ پس لازم تا به این دو امر مراجعه کند تا فقاهت در دین ومعارف اسلامی را به دست آورد.(نحل، آیه 23؛ انبیاء، آیه 7) باید توجه داشت که از نظر قرآن، پیامبر(ص) «الذکر»(طلاق، آیات 10 و 11) و اهلش همان «اهل الذکر» هستند؛ ا زهمین روست که در روایات اهل الذکر همان معصومان از اهل البیت (ع) معرفی شده اند.(تفسیر عیاشی، ج 2، ص 260) کسی که خود اهل تفقه در دین نیست، نمی تواند مبلغ باشد، چه برسد که مبلغ خوب یا بهترین و نیکوترین آنها باشد؛ زیرا بدون تفقه در دین، گفتار و رفتارش بر اساس تقلید است.(بقره، آیه 170؛ مائده، آیه 104) البته از نظر قرآن اکثریت مردم دین حق را نمی شناسند و نسبت به آن جهل دارند(روم، آیه 30) بنابراین لازم است تا با تعلم و آموزش دین را از اهل آن بیاموزند و در برابر دین حق یعنی اسلام تسلیم محض باشند.(انفال، آیات 112 و 128 تا 136)
2. اخلاص: دومین ویژگی مبلغ دینی آن است که از اخلاص برخوردار باشد؛ یعنی همه چیز را برای خدا بخواهد و تسلیم محض خدا باشد و هیچ انگیزه مادی و اعتباری دنیوی در تبلیغ خویش مد نظر نداشته باشد. پس بدون اجر مادی و دنیوی به تبلیغ حق می پردازد.(شعراء، آیات 177 و 180 و 142 و 145)
3. توکل بر خدا: مبلغ دینی کسی است که در تبلیغ خویش تنها بر خدا توکل و اعتماد دارد، و از هیچ کسی نمی ترسد و خوف و ترسی ندارد؛ پس وقتی عزم تبلیغ کرد با توکل بر خدا وارد میدان می شود و از هیچ کسی باکی ندارد.(یونس، آیات 71 و 72؛ هود، آیات 25 و 29؛ شعراء، آیات 111 و 116) این بدان معناست که اگر تهدیدی از سوی مخالفان شد از میدان خارج نمی شود (همان) چنان که اگر ترغیب مالی شود، دست از تبلیغ بر نمی دارد.
4. صبر و شکیبایی: از نظر قرآن تبلیغ دین از کسی بر می آید که صبور باشد و استقامت و شکیبایی ورزد و از فشار و تهدید و مانند آنها از میدان خارج نشود.(نحل، آیات 125 و 126)
5. اعتدال گرایی و مداراکردن: مبلغ می بایست عرف اجتماعی و معروف و پسندیده های هر قوم و ملتی را بشناسد و بر اساس عرف اجتماعی عمل و رفتار کند و به مدارا نسبت به کسانی بپردازد که جهل عقلی و علمی دارند. اعتدال گرایی و مدارا کردن می بایست در شیوه تبلیغ به عنوان اصول اساسی مد نظر قرار گیرد.(اعراف، آیات 198 و 199)
6. استفاده از حکمت: حکمت به معنای رساترین و کامل ترین افکار و رفتار که از آن به حکمت علمی و حکمت عملی یاد می شود؛ مجموعه ای حکمت ها در آغاز سوره اسراء و لقمان بیان شده است. کسانی که می خواهند نیکوترین شیوه تبلیغ را داشته باشند، می بایست این حکمت را بشناسند و به کار گیرند.(نحل، آیه 125)
7. موعظه حسنه: موعظه بیان مقبولاتی است که اساس علمی دارد و همگی به عنوان معروف پسندیده بدان گرایش دارند و آن را نیک و حسن می شمارند؛ عدالت و صداقت و امانت و وفا از جمله این مقبولات است که فطرت همه انسان بدان گرایش دارند و پذیرای آن هستند. بهره گیری از این امور در تبلیغ دین اساس تبلیغ نیک است. در این موارد شخص به «نصیحت» وارد نمی شود تا عیب و نقص شخصی را مطرح کرده و بخواهد آن را برطرف کند؛ زیرا در این موارد حساسیت برانگیخته شده و شخص مخاطب موضع گیری منفی می کند و حاضر به پذیرش حق نمی شود؛ اما بیان کلیات بدون تعریض به اشخاص می تواند مطلوب باشد.(همان)
8. مجادله نیک: جدال به معنای بگو مگو به این صورت است که دو ضد در برابر هم مطرح می شود؛ شخصی که بخواهد مجادله احسن داشته باشد، می بایست از مقبولات شخص بهره گیرد و با بیان نقیض در سخن و رفتار او را به کژفهمی و کژرفتاری آگاه سازد و بخواهد در مسیر حق قدم بردارد.(همان) این شیوه نوعی همراهی را با خود دارد چنان که حضرت ابراهیم(ع) با ستاره پرستان انجام داد.(انعام، آیات 75 تا 79)
9. پیروی از دین و حق: به نظر می رسد که پس از اصل تفقه در دین، آن چه بیش ترین جلوه را در تبلیغ به شیوه نیکوترین اصالت دارد، پیروی علمی و عملی از حق و دین اسلام است. در حقیقت کسی که بخواهد دیگران را به دین اسلام دعوت کند، پس از شناخت و تفقه کامل در دین، می بایست خود دین را در تمام زندگی خویش به کار ببندد تا جایی که خودش به عنوان «محسن» مجسمه عملی اسلام باشد. این دعوت عملی به اسلام و تبلیغ رفتاری قوی تر و کارآمدتر از تبلیغ قولی و گفتاری بدون عمل است؛ از این روگفته می شود: کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم؛ مردم را به غیر از زبان به دین دعوت کنید. کسی که شرح صدر از نور اسلام پیدا کرده و «محسن» است با پیروی عملی از قوانین دین و حرکت در صراط مستقیم اسلام، از هر گونه تفرقه در قول و فعل به دور است و با تقوای عملی خویش نشان می دهد تا چه اندازه بر مدار حق و محور آن زندگی خویش را سامان داده است؛ او همان طوری که از ظنون و گمانه ها پیروی نمی کند و بلکه بر اساس علم و دانش و یقین زندگی می کند، هم چنین از هر چیزی که برترین و نیکوترین است ، پیروی می کند و در مقام احسان و اکرام با دیگران برخورد کرده و هرگز به خود اجازه نمی دهد تا در برابر بدی دیگران بدی کند و با نابخردی جاهل همانند او نابخردی ورزد، بلکه با خردورزی و خردگرایی با مردم جاهل و بی خرد مواجه می شود وبا سلام و کرامت از کنار رفتار آنان عبور می کند و به عرف پسندیده عمل می نماید.(انعام، آیه 153؛ یونس، آیات 36 و 66؛ توبه، آیه 122؛ اعراف، آیات 198 و 199؛ فرقان، آیات 65 و 72)