مهارت همدلی و راه‌های ایجاد آن

همدلی به معنای درک دیگران و هم احساسی و احساس مشترک با آنان است؛ اینکه وقتی کسی درد می‌کشد و رنجی می‌برد، شرایط او را درک کنیم هر چند خودمان به آن درد یا رنج و مصیبت گرفتار نیستیم. همدلی همانند دیگر عواطف انسانی قابل یادگیری، افزایش و تقویت است و به عنوان یک مهارت قابل تعلیم و تربیت است. نویسنده در این مطلب چیستی همدلی و راه‌های  ایجاد آن و آثار مترتب بر این رفتار اجتماعی و انسانی را بر اساس آموزه‌های اسلامی تبیین کرده است.

وقتی به تحلیل برخی از حالات و عواطف انسانی می‌پردازیم، نخست این پرسش مطرح می‌شود که مثلا همدلی به عنوان یک حالت عاطفی چیست؟ دیگر آنکه چرا به همدلی نیاز داریم و چه کمکی به ما و دیگران می‌کند و چه اهدافی را برآورده می‌سازد؟ یعنی فلسفه همدلی چیست؟ دیگر آنکه چگونه می‌توان آن را ایجاد، تقویت و یا به کار بست؟

در یک جمله اگر بخواهیم به این سه پرسش اساسی پاسخ دهیم باید در پاسخ پرسش نخست بگوییم همدلی یعنی اینکه فرد بتواند زندگی دیگران را حتی زمانی که در آن شرایط قرار ندارد، درک کند. به معنای دیگر؛ مهارت هم‌احساسی و توانایی همدلی با دیگران به معنای  توانایی درک و اشتراک احساس دیگران با مشاهده وضع حال و هیجان‌های آنان است. پس ابراز و اظهار احساس مشترک با دیگران و نشان دادن آن به معنای همدلی است.

در پاسخ به چرایی و فلسفه همدلی و هم‌احساسی نیز باید گفت همدلی به فرد کمک می‌کند تا بتواند انسانهای دیگر را حتی وقتی با آنها متفاوت است بپذیرد و به آنها احترام گذارد. همدلی روابط اجتماعی را بهبود می‌بخشد و به ایجاد رفتارهای حمایت‌کننده و پذیرنده‌، نسبت به انسان‌های دیگر منجر می‌شود.

درپاسخ به  پرسش چگونگی همدلی نیز باید گفت، وقتی خودمان را جای دیگری قرار دادیم و بر اساس قاعده طلایی «هر چه را برای خود می‌پسندی برای دیگران بپسند و هر آنچه را برای خود نمی‌پسندی برای دیگران نیز مپسند»، عمل کنیم، آن موقع هر کاری را که دوست داریم دیگران برای ما انجام دهند، باید برای دیگران انجام دهیم.

شاید پس از درک چیستی همدلی این پرسش، اساسی‌ترین پرسش باشد که فلسفه و اهداف و آثار همدلی چیست؟ چرا باید با دیگران همدلی داشته باشیم و احساس مشترکی را ارائه دهیم؟

بر طبق تعالیم دینی، انسان موجودی اجتماعی است و نمی‌تواند بدون دیگری نیازهای خود را برآورده کند. به سخن دیگر، انسان همان طوری که به جمع نیاز دارد تا در جمع باشد، فراتر از آن به اجتماع نیاز دارد تا نیازهایش را به کمک دیگران برآورده سازد؛ زیرا ممکن است یک نفر در جمع باشد ولی هیچ‌گونه احساس تعلق و نیازی به دیگری نداشته باشد و به سخن دیگر: من در میان جمع و دلم جای دیگر است، این شاید تنها در محدوده زمانی و مکانی کوتاهی باشد؛ زیرا انسان فراتر از آنکه در جمع باید باشد و با جمعیت و دیگری بودن را دوست می‌دارد، اصولا نمی‌تواند بدون اجتماع نیازهای مادی و عاطفی خویش را برآورده سازد.

بر اساس آموزه‌های قرآن، انسان در آخرت ممکن است تنها در جمع محشوران باشد و در بهشت و دوزخ نیز در جمع قرار گیرد، ولی در آنجا هیچ اجتماعی با انسان‌ها  و یا جنیان شکل نمی‌گیرد بلکه تنها جمعی هستند که با هم خواهند بود؛ زیرا نیازهای هر کسی به طوری برآورده می‌شود که نیازی به دیگری از جنس انسان و جن نیست. از همین رو در آخرت روابط خویشاوندی معنایی ندارد؛(مومنون، آیه 101) اما در دنیا وضعیت به طور کامل و 180 درجه فرق می‌کند؛ زیرا انسان نمی‌تواند بدون اجتماع زندگی کند و نیازهای عاطفی و مادی خود را برآورده سازد. از این رو انسان به عنوان یک موجود اجتماعی در دنیا مطرح است و نیازمند دیگران است تا به عواطف خود پاسخ درست و مناسبی بدهد یا دیگری را برای کارهای خویش به کار گیرد و نیازهایش را برآورده سازد و به شکلی آنان را به استخدام و تسخیر خویش در آورد؛ حال این تسخیر و استخدام با قدرت و ثروت است یا با محبت و عوامل دیگری عاطفی.(انعام، آیه 165؛ روم، آیه 21)

از آنجا که انسان موجودی اجتماعی است نمی‌تواند بدون دیگری نیازهای مادی و عاطفی خود را برآورده سازد. بنابراین به طور طبیعی ما انسان‌ها به عواطف و احساسات و نیز همدلی دیگران نیاز داریم؛ زیرا بدون همدلی دیگران احساس تنهایی می‌کنیم و ادامه زندگی در چنین شرایطی برایمان دشوار می‌شود.

به سخن دیگر، ما انسان‌ها در حالات عادی و طبیعی و حتی عدم وجود مشکلی، نیاز به دیگران داریم تا از راه عواطف و احساسات به نیازهای عاطفی و روحی و روانی خود پاسخ مثبت و سازنده‌ای بدهیم؛ اما در شرایط بحرانی و مشکلات روحی و روانی به طور طبیعی نیازمندی ما به دیگران بیشتر خواهد شد و خواهان همدردی و همدلی و حس مشترک هستیم تا بتوانیم از مشکل و بحران روحی و روانی و عاطفی عبور کنیم.

در جوامع کوچک گذشته، انسان‌ها برای حل مشکلات خود در یک محدوده خانواده و قبیله و مانند آنها با هم همدلی می‌کردند و مشکلات را به کمک یکدیگر بر طرف می‌ساختند. خانواده‌های همسایه‌، خویشان و دوستان و اهالی محله و مسجد نقش اساسی را در همدلی و همدردی و پاسخگویی به احساسات و عواطف ایفا می‌کردند و نقش مهمی داشتند. به هنگاه وقوع مصیبتی خاص مانند مرگ خویشان یا  در حوادثی مانند زلزله، سیل، جنگ و مانند آنها انسان‌ها با یکدیگر همدردی و هــمــدلــی می‌کردند. این همدردی و همدلی با حضور مستقیم و حتی کمک‌های مادی فراتر از عاطفی انجام می‌شد. امروز به یک معنا همدردی از محدوده‌ها و محدودیت‌ها خارج شده و به سبب ابزارها و وسایل ارتباطی از قبیل تلفن‌، رادیو‌، تلویزیون، ماهواره، مردم یک کشور و حتی جهان به سرعت از حال و وضع هم وطنان خود و دیگران در مناطق دیگر با خبر می‌شوند و شرایط به گونه‌ای شده که هر کس می‌تواند به‌اندازه توان خود به افراد مصیبت زده از نظر عاطفی و کلامی و حتی مادی کمک کند.

همدلی که گاه با همدردی نیز همراه خواهد شد، آثاری را به دنبال دارد که می‌تواند اهمیت و ارزش همدلی را نیز نشان دهد. در قرآن و روایات برای همدلی آثاری بیان شده که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. برطرف شدن حزن و‌اندوه: وقتی کسی با دیگری همدلی می‌کند، از نظر عاطفی حزن و‌اندوهش کاهش می‌یابد؛ زیرا کسی را می‌یابد که او را درک می‌کند و می‌تواند به یاری و کمک او در حل مسئله  و مشکل تکیه کند. وقتی انسان احساس کند که خدایی است که او را همه جا و همه حال همراهی می‌کند و همه هستی را بسیج می‌کند تا مشکل او را برطرف کند، دیگر حزن و‌اندوهی به دل راه نخواهد داد.(نگاه کنید: قصص، آیات 7 تا 10)

2. برطرف شدن ترس و خوف: همان طوری که از دست دادن چیزی موجب‌اندوه و حزن است؛ ترس و خوف از دست دادن نیز خود مشکلی را در آدمی ایجاد می‌کند و دلش به کار نمی‌رود. در این حالت همدلی می‌تواند موجب ثبات قدم شخص شود و او را برای انجام کار و تلاش تشویق و تقویت کند. در آیه 102 سوره صافات بیان می‌شود که چگونه همدلی حضرت اسماعیل(ع) با پدرش حضرت ابراهیم(ع) موجب می‌شود تا ترس و خوف او پایان یابد و به کاری که مامور بوده اقدام کند.

خداوند در آیات بسیاری از قرآن به همدلی و آثار آن اشاره کرده است. (نگاه کنید: توبه، آیه 40 سوره توبه؛ ابراهیم، آیات 13 و 14؛ طه، آیات 43 تا 46؛ و 66 تا 69 )

3.  ایجاد آرامش و اطمینان: همدلی موجب آرامش و اطمینان در شخصی می‌شود که احساس ناخوشایندی در او وجود دارد. همدلی حضرت یوسف(ع) موجب آرامش برادرش می‌شود(یوسف، آیه 69)همچنین همدلی حضرت موسی(ع) با مردم موجب آرامش آنان و اطمینان از فرار می‌شود(شعراء، آیات 61 و 62) چنان‌که همدلی آن حضرت(ع) موجب آرامش خاطر همسرش شده است. (نمل، آیه 7)

4. ترحم و دلسوزی: از دیگر آثار همدلی‌، ترحم و دلسوزی است. این‌گونه است که دیگر تنها به خودش توجه نمی‌کند بلکه با حس همدلی بر آن است تا دیگری را نیز نجات بخشد و دعاها  ونیایش‌هایش نیز رنگ و رویی دیگر می‌یابد و نه تنها در فکر نجات و رهایی خود از مشکلات است بلکه برای دیگران نیز دعا و نیایش می‌کند. هر چه حس همدلی گسترده‌تر باشد دامنه ترحم و دلسوزی و دعا و نیایش نیز بیشتر می‌شود. در دعاهای ماه مبارک رمضان این همدلی تا جایی گسترش می‌یابد که شخص برای هر گرسنه و تشنه و برهنه‌ای درخواست غذا و آب و لباس می‌کند و برای رهایی از گرفتاری همه انسان‌ها در زمین دعا می‌کند. این نحوه نگاه به زندگی خود و دیگران موجب می‌شود تا برای رهایی دیگران نیز تلاش کند و راهکارهایی را ارائه دهد. در آیات قرآن مثلا از باب ترحم و دلسوزی این دعا نقل شده است: قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِكَ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ  ؛ گفت:‌ای پروردگار من‌، مرا و برادرم را بیامرز و ما را در رحمت خویش داخل کن که تو مهربان‌ترین مهربانانی(اعراف، آیه 156)

5. بهره‌مندی از همدلی دیگران: کسی که نسبت به دیگران همدلی می‌کند به طور طبیعی خودش نیز از همدلی و همدردی دیگران نیز بهره‌مند خواهد شد؛ امیرالمؤمنین على‌(ع)به نوف بکالى فرمود: اى نوف! به مخلوقات خدا رحم و دلسوزى کن تا مورد رحم واقع شوى و مورد شفقت و مهربانى دیگران قرار گیرى

(بحار، ج 74- 396؛ یا نوف، ارحم ترحم).

در بعضى از روایات حضرت على‌(ع) از پیامبر خدا(صلى الله علیه و آله) نقل کرده که آن بزرگوار فرمود: خداوند به مخلوقات و بندگان خویش شفیق و مهربان است و کسانى که دلشان براى آنان مى‌سوزد مورد توجه خدا قرار گرفته و ایشان را دوست مى‌دارد(بحارالانوار، ج 74، ص 394، حدیث 16؛ ان‌الله عزوجل رحیم یحب کل رحیم).

از فضیل بن عثمان منقول است که گفت: از حضرت صادق‌(ع)شنیدم فرمود: هر که واجد نرم‌خویى و ملایمت بوده و با مردم خوش رفتارى کند، هر هدفى که داشته باشد مى‌تواند به دست آورد. (کافى‌، ج 2، ص 120؛ من کان رفیقا فى امره نال ما یرید من الناس)

6. محبوب دل‌ها: کسی که همدلی می‌کند خودش محبوب می‌شود؛ چنان‌که درباره پیامبر(ص) خداوند می‌فرماید بسیار نسبت به دیگران خودش را به رنج می‌افکند (کهف، آیه 6؛ شعراء، آیه 3) و این‌گونه با دیگران همدلی می‌کرد؛ از همین روست که محبوب مردم شد. خداوند متعال درباره خاتم پیامبران(ص) مى فرماید: اگر تندخو و بى‌رحم و سنگدل بودى‌، از پیرامونت پراکنده مى‌شدند

(آل عمران‌، آیه 159). مهر و محبت آن بزرگوار مخصوص مسلمین نبود، بلکه همه مردم از دلسوزى‌هاى او برخوردار بودند. زیرا حضرت احدیت‌، آن سرور کائنات و پیامبر رحمت و انسانیت را براى هدایت و دست‌گیرى همه جهانیان فرستاده بود(انبیاء، آیه 107).

همدلی ایجاد حس مشترک در خود است. وقتی این احساس را در خود ایجاد کردیم، همان طوری که اگر خود در موقعیتی همانند آن شخص قرار داشتیم دنبال راه‌حل می‌رویم، باید برای حل مشکل آن شخص نیز چاره‌جویی کنیم. پس همدلی موجب می‌شود تا با فکر، راهکاری برای مشکل بیابیم.

برخی راهکارهای ایجاد همدلی عبارتند از:

1. علاقه داشتن به دیگران: باید به دیگران علاقه داشته باشیم تا بتوانیم احساس همدلی کنیم.

2. گوش دادن و شنیدن دیگران: مهارت گوش کردن‌، بسیار به ارتقای همدلی کمک می‌کند، اینکه شما مرتب صحبت طرف مقابل را قطع کنید، یا در حالی که با شما صحبت می‌کند، ایمیل را کنترل کنید یا سرتان در گوشی موبایل باشد اصلاً به درک احساسات و انگیزه‌های طرف مقابل کمک نمی‌کند. بنابراین با آموختن برخی مهارتها می‌توانید همدلی خود را به عنوان یک همکار،‌ مدیر یا مسئول سازمان ارتقا دهید. این مهارت هم آموختنی است.

 در آیات و روایات بیان شده که پیامبر(ص) خیلی به سخنان دیگران گوش می‌داد تا جایی که به ایشان «اذن» یعنی حرف شنو می‌گفتند.(توبه، آیه 61) پس برای همدلی‌کردن باید سعی کنیم شنونده خوبی باشیم و با شنیدن حرف‌های طرف مقابل احساس پذیرفته‌شدن را در او ایجاد کنیم.

3. تحمل افراد مختلف: انسان در جامعه با افرادی متفاوت سرو کار دارد. باید آستانه تحمل خود را بالا ببریم و زود از کوره در نرویم. پیامبر(ص) و امامان(ع) این‌گونه بودند. آنان در برابر دشنام‌ها صبور و حلیم بودند و سپس با همدلی برای مشکلات آنان چاره جویی می‌کردند.در این باره داستان حضرت امام حسن(ع) با مرد شامی بسیار معروف است.

4. رفتار بین فردی همراه با فقدان پرخاشگری یا پرخاشگری کمتر: پرهیز از تندخویی و پرخاشگری در ایجاد همدلی بسیار مهم است. باید صفت صبر و حلم را در خود تقویت کنیم. با افزایش این صفت، دیگر پرخاشگر نخواهیم بود و وقتی خطایی از دیگری دیدیم، واکنش منفی نشان نمی‌دهیم؛ چنان‌که وقتی خدمتکاری آبی را روی امام سجاد(ع) ریخت‌، به جای پرخاشگری با او همراهی کرد و در نهایت موجبات آزادی او را فراهم آورد.

5. دوست داشتنی‌تر شدن: از راه‌های دیگر تقویت همدلی، تقویت رابطه دوستی و دوستانه است. اگر هر چه دایره محبت  و دوستی ما گسترده شود، احساس همدلی بیشتری نسبت به دیگران خواهیم داشت. انسان باید به عنوان خلیفه الهی دایره محبوبان خود را به همه هستی حتی گیاه و جانور گسترش دهد؛ چنان‌که نگاه آیات و روایات این‌گونه است و نمونه‌ای از آن همان دعای ماه رمضان است:(اللهم ادخل علی اهل القبور السرور….)

6. احترام قائل شدن برای دیگران: با احترام قائل شدن به دیگران و پرهیز از خودبرتربینی و خودپسندی می‌توان به همدلی دست یافت. این مطلب را نیز در آیات و روایات می‌توان یافت.

7. صداقت: صداقت یا درواقع اصیل بودن در رابطه نیز از ضروریات همدلی‌کردن است. خودمان باشیم و واقعی رفتار کنیم و ریاکار نباشیم.

اگر دانشجویی که به‌خاطر نگهداری از پدر یا مادر پیرش تا دیروقت بیدار بوده و صبح در اتوبوس یا مترو خوابش برده و با قدری تأخیر به کلاس رسیده، اگر استادش می‌توانست خودش را جای او بگذارد، آیا بازهم او را از کلاس محروم می‌کرد؟ اما چرا ما این توانایی را نداریم که در شرایط سخت، دیگران را درک کنیم یا بهتر است این‌گونه مطرح کنیم که چه موانعی برای همدلی‌کردن وجود دارد؟

پاسخ این است که گاهی عدم‌توانایی ما در مهار هیجان‌ها، رفتار مناسب داشتن را از ما سلب می‌کند. برای مثال، خوشحالی، غمگین‌بودن، خشمگین‌شدن و سایر هیجانات وقتی بر ما غالب شوند، سطح شناختی ما که‌‌ همان قدرت فکر کردن است را مغلوب می‌سازند. در آن صورت دیگر ما نمی‌توانیم به دیگران و موقعیتی که دارند فکر کنیم و خودمان را جای آنان بگذاریم. یکی از موانع همدلی این است که همذات‌پنداری نکنیم. اگر در مشکلات و ناراحتی‌های دیگران خود را جای آنان قرار دهیم براحتی می‌توانیم با آنان همدلی کنیم. احساس خودبرتربینی یکی دیگر از موانع برای همدلی‌کردن است، وقتی که خودمان را بر‌تر از دیگران بدانیم برای احساسات دیگران ارزش قائل نخواهیم بود و حق را به خودمان می‌دهیم که هر طور بخواهیم رفتار کنیم.

وقتی افراد در جامعه‌ای مهارت همدلی‌کردن داشته باشند، مشکلات آن‌ جامعه به‌نحو چشمگیری کاهش خواهد یافت. اگر موقع انجام‌دادن هر کاری یا هرگونه تصمیم‌گیری که بقیه افراد را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد دیگران را در نظر بگیریم‌، هرگز تصمیمی نخواهیم گرفت که موجبات نارضایتی آنان را فراهم کند.  همدلی‌کردن در دین ما مسلمانان هم سفارش شده است. فرمایش مولایمان حضرت علی‌(ع) است که: آنچه برای خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند و هر چه را که برای خود نمی‌پسندی برای دیگران نیز نپسند.(نهج‌البلاغه،نامه 31) این فرموده گواهی بر داشتن همدلی در روابط است. پیش از هر اقدامی لحظه‌ای تأمل کنیم و خودمان را در شرایطی قرار دهیم که با عمل ما برای دیگران ایجاد می‌شود. با همدلی‌کردن می‌توانیم روابط موثری برقرار کنیم که در آن هم خودمان رضایت و احساس امنیت و شادی داشته باشیم و هم دیگران و سخن آخر اینکه در جامعه دینی که براساس مولفه برادری دینی شکل گرفته، همدلی یک ضرورت است تا روح تعاون و خیرخواهی در جامعه حکمفرما شود.