مصادیق عدالت از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عدالت به عنوان روش و هدف می بایست هماره در همه ابعاد زندگی بشر خودش را نشان دهد؛ زیرا فقدان عدالت به معنای تحقق ظلم و بی عدالتی است که نظم نظام هستی و زندگی بشر را به هم می ریزد و نه تنها انسان را از کمال باز می دارد، بلکه در محیط زیست انسانی نیز تاثیر منفی گذاشته و موجب فساد می شود.

از نظر قرآن، شناخت مصادیق عدالت می تواند به ما یاری رساند تا به اقامه آن در همه ابعاد و ساحات زندگی بپردازیم و این گونه سعادت ابدی فردی و جمعی و دنیوی و اخروی خود تضمین کند.

حق تعالی الهی معیار عدالت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عدالت به معنای احقاق حق یا اعطای حق صاحب حق یا وضع هر چیزی در جای حق خودش، جز با حق تعالی نمی تواند معنا یابد؛ زیرا اگر حق معیار عدالت دانسته شده (اعراف، آیه 159) این حق نمی تواند بیرون از حقیقت حق تعالی باشد که حق مطلق است.(فصلت، آیه 53) از نظر قرآن خاستگاه هر حقی همان خدا  است(بقره، آیه 147)؛ پس اگر سخن از این است که هر چیزی در جایگاه حق خود قرار گیرد، یعنی باید همان حقی را به هر چیزی داد که خدا برایش مقدر کرده و تعیین نموده است.

بنابراین لازم است برای شناخت حق هر صاحب حقی و هم چنین اقامه عدالت در حق آن چیز، از عقل فطری و نقل وحیانی معتبر استفاده کرد. این بدان معناست که اقامه عدالت جز با بهره گیری از شناختی که از طریق عقل فطری و نقل وحیانی به دست می آید، دست یافتنی و شدنی نیست.

به سخن دیگر، عقل فطری بسیاری از مردم گرفتار تغییر است؛ زیرا تغییر در نفس و فطرت موجب می شود تا نفس در مرتبه عقل نتواند تعقل و تفقه کند و به حقیقت بصیرت یابد و حق و مصادیق آن را بشناسد.(شمس، آیات 7 تا 10؛ بقره، آیات 7 تا 15؛ اعراف، آیه 179)

در صورت که عقل مردم توانایی فطری خویش در شناخت حق و مصادیق آن از جمله عدالت و گرایش فطری خویش را از دست بدهد، لازم است تا به نقل وحیانی معتبر مراجعه کرد تا به فطرت و قلب کمک کند تا درک درستی از حقایق و مصادیق آن داشته و بدان گرایشی صحیح پیدا کند. از این روست که در قرآن بیان که کافران در روز قیامت می گویند: اگر می شنیدم و تعقل می ورزیدم از اصحاب دوزخ نمی شنیدیم.(ملک، آیه 10)

بنابراین، لازم است تا برای شناخت مصادیق عدالت و تفصیل آن به قرآن مراجعه کرد تا پس از شنیدن و تعقل در آن، مصادیق عدالت را در همه ساحات و ابعاد به کار گرفت و اقامه نمود و این گونه از اهل حق و عدالت شد.

مصادیق عدالت در قرآن

چنان که گفته شد، مصادیق حق از جمله مصادیق عدالت و جزئیات آن جز با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن دست یافتنی نیست؛ زیرا عقل فطری بسیاری از مردم گرفتار دفن و دسیسه و زنگار گرفتگی یا ختم و طبع شده است؛ بنابراین، بسیاری از کسانی که به فطرت خویش برای شناخت مصادیق عدالت مراجعه می کنند، نمی توانند به چنان تفصیلی دست یابند که آموزه های وحیانی قرآن بیان داشته است.

برخی از مهم ترین ساحات و ابعاد عدالت و مصادیق مهم آن از نظر قرآن عبارتند از:

1. عداالت اجتماعی: از نظر آموزه های وحیانی قرآنی، از مهم ترین ساحات عدالت، عدالت اجتماعی است. هدف از اجرا و اقامه عدالت اجتماعی، رفع تبعیض ها(شوری، آیات 13 و 15) در میان اقشار مختلف مردم و اجتماع است تا هر کسی در محیط اجتماعی سالم و عادلانه بتواند به جایگاه اجتماعی خویش دست یابد و از حقوق اجتماعی بهره مند شود؛ حقوقی که شامل حق مسکن، تردد آزاد در مناطق، شغل و مانند آنها است. پیامبر اکرم(ص) برای تحقق عدالت اجتماعی مامور می شود تا در مقام تبلیغ، هدایت و اجرای شریعت بین اقشار اجتماعی فرق نگذارد(همان)؛ چنان که پیامبران دیگر نیز این گونه بودند و فرقی میان اقشار مختلف اجتماعی از ثروتمندان و فقیران و بردگان و آزادگان نمی گذاشت.(هود، آیات 27 تا 30) هم چنین از نظر قرآن، گواهی و شهادت به حق و برای خدا، زمینه ساز تامین عدالت اجتماعی است.(نساء، آیه 135)
2. عدالت اقتصادی: از دیگر ساحات مهم عدالت، عدالت اقتصادی است. از همین روست که اسلام به عنوان شریعت الهی که مطابق هدایت فطری عقلی است(روم، آیه 30)، بر عدالت اقتصادی تاکید دارد و آن را اصلی مهم بر می شمارد.(بقره، آیات 278 و 279 و 282) از نظر قرآن، پیامبران عدالت اقتصادی را به عنوان یک اصل مهم می دانستند و برای اقامه آن تبلیغ، تشویق و اقدام می کردند(حدید، آیه 25)؛ زیرا عدم رعایت عدالت اقتصادی موجب فساد و تباهی اجتماع و فروپاشی آن می شود؛ زیرا اقتصاد پایه قوام اجتماع است.(هود، آیه 85) از نظر قرآن، برای تحقق عدالت اقتصادی می بایست روش ها و ابزارهای به کار گرفت که می تواند شامل ترک مبادلات ربوی(بقره، آیات 278 و 279)، به کارگیری ابزارهای مناسب چون وزن و پیمانه(هود، آیه 85)، نگارش و کتابت مسائل مهم مالی(بقره، آیه 282)، توزیع ثروت در چارچوب قانون انفال و فیء(حشر، آیه 7) و مانند آنها باشد. از نظر قرآن، رعایت عدل و انصاف اقتصادی موجب عاقبت به خیری و نیک فرجامی(اسراء، آیه 35؛ اعراف، آیه 85)، رهایی از سرانجام بد و فروپاشی جامعه و مانند آنها است؛ زیرا از نظر قرآن، مبادلات تجاری و اقتصادی یکی از مهم ترین لغزشگاه های بشر و سقوط فردی و جمعی(همان) است، در حالی که اصلاح جامعه در گرو و رهن عدالت اقتصادی است.(هود، آیات 84 و 85 و 88) از نظر قرآن، کسانی که قائل به توحید هستند و به پروردگاری خدا ایمان داشته و خدا را معبود خویش قرار می دهند و بر اساس بینات الهی زندگی خود را سامان داده اند، گرایش به عدالت در همه ساحات از جمله ساحت اقتصادی دارند و به اصلاح امور و انصاف و عدالت می پردازند و از رباخواری، بی انصافی و حرام خواری و مانند آنها اجتناب می ورزند.(اعراف، آیه 85؛ هود، آیه 84)از نظر قرآن در تنظیم اسناد اقتصادی چون مطالبات و دیون می بایست مراعات عدالت شود تا عدالت تحقق یابد(بقره، آیه 282)؛ زیرا واژه بالعدل متعلق به «ولیکتب» است.
3. عدالت در ارزیابی از شخصیت های انسان ها: از نظر آموزه های وحیانی، در برآورد شخصیت انسانها و گروه ها و احترام به ارزش های متعالی آنان روشی الهی چیز اجرای عدالت نیست.(آل عمران، آیات 162 و 163؛ نساء، آیه 95؛ مائده، آیه 100؛ انعام، آیه 50)
4. عدالت در حق اهل کتاب: از نظر قرآن، عدالت امری نیست که محدود به امتی دون امتی یا ملتی دون ملتی باشد، بلکه عدالت امری فراگیر است و می بایست مومنان آن را در حق همگان از جمله اهل کتاب اقامه کنند.(شوری، آیات 14 و 15)
5. عدالت در حق دشمنان: از نظر قرآن، عدالت به معنای احقاق حق و اقامه آن است تا هر کسی به سهم و قسط خویش برسد؛ پس فرقی میان دوست و دشمن، خودی و غیر خودی نیست، بلکه می بایست همگان از این حق الهی برخوردار باشند. از این روست که مومنان عدالت را در حق دشمنان اقامه می کنند و اگر تعدی داشتند به همان میزان با آن مقابله به مثل می شود. در حقیقت اصل مقابله به مثل در ساختار عدالت برای همگان اقامه می شود.(بقره، آیات 190 و 194؛ مائده، آیات 2 و 8؛ نحل، آیه 126؛ حج، آیه 60؛ شوری، آیه 40؛ ممتحنه، آیه 8)
6. عدالت در حق زنان: برخی از افراد مردم از نظر جهاتی، ضعیف تر هستند و امکان ظلم در حق آنان بیش تر است. از جمله این ها می توان به زنان اشاره کرد. بر این اساس مراعات حقوق زنان و عدالت در حق ایشان از دستورهای خاص الهی به مومنان است.(نساء، آیه 127)
7. عدالت در حق ضعیفان: چنان که گفته شد برخی از مردم ضعیف هستند و در شرایطی قرار دارند که ظلم در حق آنان آسان است. بنابراین، دفاع از ضعیفان و اقامه عدالت در حق آنان از مهم ترین اموری است که هر مومنی می بایست به آن توجه و التفات داشته باشد.(همان)
8. عدالت در حق فقیران: از نظر قرآن، فقیران در اجتماع در شرایطی قرار می گیرند که ظلم در حق آنان حتی در امور اجتماعی نیز سرایت می کند، یعنی افزون بر فقر که نوعی ظلم اقتصادی در حق آنان است؛ زیرا توزیع ثروت به درستی انجام نشده یا سهم و قسط آنان ادا نشده و حق «سائل و محروم» به عنوان یک واجب عقلی و نقلی در حق آنان ادا نشده است، هم چنین حق آنان در ساحت اجتماعی نیز داده نمی شود و از عدالت اجتماعی نیز محروم می شوند؛ بنابراین توجه به این اقشار اجتماعی لازم است تا عدالت در حق آنان به طور کامل اقامه شود.
9. عدالت در حق کافران: از نظر قرآن، عدالت فراگیر است و در حق همگان اقامه می شود، بنابراین، در حق کافران غیر معاند نیز اقامه می شود که در جنگ با امت اسلام و مومنان نیستند.(ممتحنه، آیه 8) از نظر قرآن، خدا چنان عدالت خواهی و اقامه آن را دوست دارد که نگاه خاص و ویژه ای به مومنانی می کند که عدالت را در حق کافران غیر معاند اقامه می کنند؛ زیرا این گروه به عنوان مقسطین محبوب خدا هستند.(همان)
10. عدالت در حق همسران: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، لازم است تا عدالت کامل از سوی شوهران در حق همسران خویش انجام گیرد. این عدالت به ویژه در شرایطی چون تعدد زوجات می بایست مراعات شود؛ هر چند که هیچ کس نمی تواند به طور کامل عدالت را در حق همسران در صورت تعدد داشته باشد؛ زیرا اختیار قلب انسان بیرون از اراده اختیاری است و اگر هم بخواهد نمی تواند قلب خویش را تحت مدیریت قرار دهد؛ پس خواه و ناخواه به زنی متمایل تر و گرایش بیش تری دارد(نساء، آیه 129) چنان که امام صادق(ع) می فرماید: در محبت و دوستی نسبت به زنان نمی توانید عدالت را رعایت کنید(کافی، ج 5، ص 362، حدیث 1؛ تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 558، حدیث 601)، ولی با این همه شوهر باید تمام تلاش خویش را مبذول کند تا نسبت به همسران عدالت را در ابعاد دیگر غیر از قلبی اجرا و اقامه کند؛ زیرا از نظر قرآن تعدد زوجات زمانی مشروعیت می یابد که شوهر بتواند در میان آنان عدالت را اقامه کند.(نساء، آیه 3) پس اگر مردی نمی تواند عدالت را در صورت تعدد زوجات داشته باشد، یک زن دایمی بگیرد و برای نیازهای جنسی دیگر خویش به کنیزان روآورد تا گرفتار بی عدالتی و ظلم در حق زنان نشود.(همان) از نظر قرآن، در مساله پرداخت مهریه به همسر می بایست مراعات عدالت را بکند و ظلم روا ندارد.(نساء، آیه 4)
11. عدالت در حق یتیمان: از نظر قرآن یکی از اقشار ضعیف که امکان ظلم در حق آنان بسیار است، یتیمان است. از همین روست که خدا سفارش و توصیه بسیاری در حق آنان داشته است و بر رعایت عدالت در حق آنان تاکید دارد.(نساء، آیات 4 و 127) از نظر قرآن، توجه انسان به علم خداوند به کارهای خیر، زمینه ساز رعایت قسط و عدل درباره یتیمان است(همان) هم چنین از نظر قرآن اجرای قسط و عدل در مورد یتیمان در صورت ازدواج با آنان (نساء، آیه 3) شرط اساسی است؛ بنابراین در صورت ترس از بی عدالتی نسبت به آنان، ازدواج با دختران یتیم ممنوع است.(همان)
12. عدالت در جنگ: از نظر قرآن، عدالت حتی در میدان جنگ با دشمنان لازم است و مسلمانان موظف به رعایت عدالت هستند(بقره، آیات 190 و 194؛ مائده، آیه 2) از نظر قرآن هر کسی که عدالت حتی در حق دشمنان مراعات کند، مورد حمایت الهی است؛ زیرا یکی از راه های جلب حمایت الهی، رعایت عدالت در جنگ است.(بقره، آیه 194)
13. عدالت در سخن: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، در اظهار نظرها و سخن گفتن باید مراعات عدالت شود(انعام، آیه 152؛ احزاب، آیه 5) و عدالت خواهان و اقامه کنندگان عدالت کسانی هستند در مورد خویشان خویش نیز عدالت را در گفتار مراعات می کنند و به نفع آنان و به ضرر دیگران سخنی نمی گویند. (همان) از نظر قرآن در باره فرزندخوانده ها می بایست مراعات عدالت در سخن و اظهار نظر را داشت و از آن عدول نکرد.(احزاب، آیه 5)