مسلمانی از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از مسلمانی از نظر جامعه شناسی و از حوزه علوم اجتماعی سخن بسیار گفته شده است؛ زیرا اصولا آن چه در نگاه نخست مورد توجه قرار می گیرد، رفتارهای افرادی است که خود را منتسب به دین و آیینی می کنند؛ زیرا رفتارهای آدمی تجلی گاه اندیشه ها و آرمان های ایشان است و بینش ها و نگرش های هر انسانی در رفتارهایش بروز و ظهور می کند.

اما باید توجه داشت که گاه تفاوت ماهوی میان دین و آیین با آن چه پیروان آن می گویند و انجام می دهند وجود دارد؛ چه باورها و رفتارهای پیروان ممکن است مظهر آن دین و آیین نباشد و به عللی پیروان بر خلاف آموزه های دینی، باورها و رفتارهایی را داشته باشند.

جامعه شناسان دینی، هر چند که از منظر رفتار پیروان، به دین و آیینی می نگرند و دین را در مقام نقد، مورد ارزیابی قرار می دهند و نسبت به آثار مثبت و منفی آن داوری می نمایند، ولی باید توجه داشت که میان آموزه های دینی مانند اسلام و پیروان آن، تفاوت بسیاری است.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا با مراجعه به آموزه های منبع اصلی دین اسلام یعنی قرآن، مسلمانی را تبیین نماید و مردم را به این گونه مسلمانی که قرآن نشان می دهد، دعوت نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اسلام و مسلمانی

اسلام نام یکی از آیین های توحیدی است که در منطقه خاورمیانه ظهور یافته است. بر اساس تبیین قرآن، اسلام نام همه آیین های توحیدی است که مبتنی بر وحی الهی از سوی پیامبران خداوند به جامعه بشریت معرفی شده تا انسان بر اساس آن، مسیر هدایت و کمال را بپمایند و متاله و ربانی شده و در مقام خلافت و مظهریت ربوبی قرار گیرند. از این رو، می توان گفت که اسلام نام دین توحیدی وحیانی است؛ و از نظر خدا و قرآن تنها یک دین راستین وجود دارد.(آل عمران، آیه 19) هر چند که کفر نیز خود دینی در برابر دین توحید دارد که سبک زندگی کافران را سامان می دهد،‌چنان که دین اسلام سبک مومنان را از آغاز هبوط انسان در زمین سامان می دهد.(بقره، آیه 37 ؛ آل عمران ، آیات 19 و 85 و سوره کافرون)

پس از نظر آموزه های قرآنی آن چه تحت عنوان و نام ادیان توحیدی و ابراهیمی شناخته می شود، جز شرایع اسلام نیست که در حقیقت شاخه ها و منهاج و روش های همان دین اسلام است که همواره یکی و یگانه بوده است.(مائده، آیه 48)

در حقیقت اسلام نام همه شرایع الهی است از آدم(ع) تا خاتم(ص) است و آن چه در شرایع اسلامی تغییر یافته است، جزئیاتی است که به سبب مقتضیات زمان و مکان نیازمند تغییر بوده است، ولی هرگز در اصول دین اسلام در طول تاریخ پیامبری هیچ تغییری رخ نداده است.(همان آیات و آیات دیگر)

از نظر خداوند و قرآن، همه کسانی که در طول تاریخ بشریت به توحید گرویده و بر اساس آموزه های وحیانی، کتب آسمانی و فرمان پیامبران الهی انجام وظیفه کرده و تکالیف و ماموریت ها و وظایف خود را انجام داده اند، مسلمان می باشند. از این روست که حضرت ابراهیم(ع) یا لوط(ع) یا حضرت موسی(ع) و دیگران همان عنوان مسلمانی را بر خود می گذارند که حضرت پیامبر(ص) و پیروان ایشان بر خود می گذارند.(انعام، آیه 163؛ یونس، آیات 72 و 90؛ حج، آیه 78؛ نمل، آیه 91؛ زمر، آیه 12؛ ذاریات، آیه 36)

اما مسلمانی افزون بر این که یک نام عام و فراگیر برای همه مومنان در طول تاریخ بشریت بوده است؛ هم چنین نام خاص برای پیروان حضرت محمد(ص) نیز می باشد؛ زیرا آن چه قرآن و پیامبر گرامی(ص) آورده است، جامع همه شرایع و مهیمن بر آنهاست و از این رو، می توان گفت مسلمانی پیروان محمد(ص) جامع همه شرایع بوده و همه پیامبران از نظر ایشان مقبول است؛ در حالی که در حال حاضر، خلاف این ثابت نیست؛ چرا که پیروان شریعت عیسی(ع) حضرت موسی(ص) و آموزه هایش را قبول دارند، اما برعکس نیست. هم چنین پیروان حضرت محمد(ص) همه پیامبران پیشین و آموزه های وحیانی آنان را قبول داشته و بر اساس آن اگر وحی بودن آن ثابت شده باشد، عمل می کنند، اما این گونه نیست که همه پیروان حضرت موسی(ع) مثلا معتقد به حضرت محمد(ص) باشند و به آموزه های وحیانی آن عمل کنند.

به هر حال، مسلمانی پیروان حضرت محمد(ص) جامع و فراگیر است و ایشان میان پیامبران(ص) و آموزه های وحیانی ایشان تفرقه نمی اندازند و بدان اعتقاد و باور دارند.(بقره، آیات 136 و 285؛ آل عمران، آیه 84 ؛ نساء، آیات 150 و 152)

اما مشکل این است که قرآن تصویر و ترسیمی از مسلمانی دارد که در جامعه بر خلاف آن از مسلمان دیده می شود؛ زیرا از نظر افکار و اعتقاد و هم در عمل و رفتار، به گونه ای هستند که خلاف آموزه های وحیانی می باشد. از این رو، با ملاحظات جامعه شناسی و آموزه های قرآنی می بایست به توصیف وضعیت کنونی مسلمانان پرداخته و تبیین و توصیف واقعی از مسلمانی را به دست دارد و بدان توصیه کرد.

ویژگی های مسلمانی از نظر قرآن

از نظر قرآن، مسلمانی دو معنای دیگر عام و خاص دارد؛ گاه وقتی از مسلمانی سخن به میان می آید به کسی گفته می شود که به دین اسلام متدین است؛ یعنی اصل اسلام را پذیرفته و شهادتین را بر زبان جاری کرده، گرچه پای بندی عملی به احکام اسلام نداشته باشد.(حجرات، آیه 14؛ المیزان، ج 18، ص 328)

خداوند در این آیه بیان می کند که برخی از مردمان مدعی ایمان شده اند، در حالی که ایشان تنها به کلیات اسلام ایمان آورده و اسلام به سبک زندگی ایشان و اعتقاد و باور آنان نشده است. هر گاه اسلام سبک زندگی کسی شود و اعتقاد کامل به آموزه های آن داشته و بدان پای بند شود، آن گاه مومن خواهد بود که مرتبه کامل مسلمانی است.

معنای دوم مسلمانی همان پای بندی کامل به آموزه های وحیانی است که در این صورت مسلمان مترادف معنای مومن است. قرآن هر گاه درباره پیامبران، از عنوان اسلام و مسلمانی سخن می گوید، همین معنای دوم از مسلمانی مراد است.

به عقیده غالب اهل سنت و شیعه، هر مومنی مسلمان است، ولی هر مسلمانی مومن نیست.( دانشنامه قرآن، ج 1، ص 219)

گفتنی است آن چه در آیه 14 سوره حجرات آمده، موید همین معناست، چنان که گفته شد. به هر حال، واژه مسلمان پس از بعثت پیامبر(ص) بر مومنان آن حضرت اطلاق شده،‌ ولی عنوان مومنان اعم از مسلمانان بوده است. اما در کاربردهای علمی مومن همواره غیر از مسلمان بوده است؛ زیرا اسلام را مرتبه ای از ایمان دانسته اند،‌چنان که آیه 14 سوره حجرات بیان کرده است.

از ویژگی اسلام و مسلمانی که در آیات قران اشاره شده، استقامت مسلمانان و پایداری و پای بندی آنان به وظایف و تکالیف الهی و انجام آن است.(هود، آیه 112) خداوند از مسلمانان می خواهد تا پایداری و استقامت را از اسوه کامل و نیک الهی حضرت ختمی مرتبت (ص) بیاموزند و سبک زندگی خویش را بر سبک و شیوه زندگی آن حضرت(ص) سامان دهند.

اگر مسلمانان استقامت ورزند، مورد توجه و عنایت الهی قرار می گیرند و در زندگی شخصی و اجتماعی از آرامش خاصی سود می برند و امدادهای غیبی الهی شامل حال ایشان می شود.(انفال، آیه 11 ؛ توبه، آیه 103 و ایات دیگر)

مسلمان اهل استعانت از خداوند است و به جای این که از دیگران یاری و استعانت جوید تنها از خداوند استعانت می جوید؛ زیرا خداوند را تنها مالک هستی و رب و پروردگار جهانیان می داند و از این رو تنها او را شایسته عبودیت می شناسد و علم و قدرت و حکمت و مالکیت را از آن خداوند می داند. از این رو، تنها از او یاری و استعانت می جوید.(سوره حمد؛ نساء، آیه 75)

مسلمان خود را در اسلام خویش محق می داند و حجت و استدلال خویش را بی نقص و عیب دانسته و با ایمان کامل به احتجاج با دیگران می پردازد و اسلام خود را علنی و آشکار می کند و از مسلمانی خود شرم نمی کند. از این روست که با صراحت به احتجاج می پردازد و عالمان شرایع و ادیان دیگر را به مبارزه علمی می خواند به گونه ای که دیگران از احتجاج با او می گریزند و تاب مقاومت نمی یابند.(آل عمران، آیات 72 و 73 و آیات دیگر)

مسلمان همان گونه که به درستی اعتقادات خود باور و ایمان دارد و به احتجاج با دیگران می پردازد، هم چنین بر آینده پیروز و همینه علمی و عملی اسلام و مسلمانان بر جهان امید دارد و خلافت و حاکمیت را از آن اسلام و مسلمانی می داند و هیچ ترس و دلهره ای به خود راه نمی دهد تا به این وعده الهی جامه عمل بپوشاند.(نور، آیه 55؛ مائده، آیه 54)

مسلمان همان گونه که در جهاد از جان می گذرد هم چنین برای تحقق اهداف اسلام از مال خود می گذرد و می داند که خداوند با پیروزی ایشان بر دشمن، خسارت های مادی او را نیز جبران می کند و عزت اقتصادی و مادی را به او بازمی گرداند.(توبه، آیه 28)

مسلمان اهل ضعف و سستی نیست، چنان که اهل استکبار و ظلم نیست. مسلمان ممکن است در استضعاف قرار گیرد یا مظلوم واقع شود، ولی هرگز ظلم پذیر نیست و به اصطلاح منظلم نمی باشد. از این روست که تلاش می کند به هر شکلی خود را از استعضاف در آورد و از ظلم رهایی بخشد و بر ظالم چیره گردد و مستکبر را به خاک مذلت و خواری بکشاند.(نساء، آیه 75؛ انفال، آیات 24 و 26)

مسلمان می داند که رهایی از ظلم ظالمان و استعضاف مستکبران تنها در سآیه سار اسلام و ایمان واقعی به آن است. از این روست که همواره به آن تمسک جسته و شکرگزار اسلام است که وی را از ظلم و استعضاف رهایی بخشیده است.(همان)

مسلمان نه تنها در اندیشه رهایی از ظلم و استعضاف خود و مسلمانان دیگر است،‌بلکه نسبت به هر موجودی احساس وظیفه دارد و تلاش می کند تا در برابر ظالم و مستکبر در همه جای جهان بیایستد و به عدالت قیام کند و دستگیر مظلوم و مستعضف باشد و در این راه نیز از جان و مال خود هم می گذرد و به جنگ ظالم و مستکبر می رود.(نساء، آیه 75)

جامعه اسلامی همواره به گونه ای است که دیگران خواهان آن باشند. به این معنا که عدالت در آن موج می زند و ستم ستیزی و مستکبر ستیزی فکر و عمل همه جامعه است. از این روست که در اعتدال و عدالت و تمدن سازی و قانون گرایی و مانند آن، اسوه مردمان جهان است و همگی خواهان آن هستند که سبک زندگی خود را همانند مسلمانان و جامعه اسلامی قرار دهند.(بقره، آیه 143)

بنابراین جامعه اسلامی و مسلمانان،‌همواره می بایست سرمشق و اسوه امت های دیگر باشند و سبک زندگی آنان مطلوب دیگران شود؛ این در حالی است که اکنون سبک زندگی غربی و آمریکایی مطلوب قرار گرفته است؛ زیرا مسلمانان از مسلمانی خود دور شده اند و سبک زندگی آمریکایی جایگزین سبک اسلامی شده است. البته بی عدالتی و ظلم و استکبار آمریکایی دامن گیر آنان شده است و معلوم شده که سبک زندگی آمریکایی بر خلاف تصویر نادرست رسانه ای و تبلیغاتی، آن چنان هم ایده آل و آرمانی نبوده است.

مسلمانی از نظر قرآن، سبک زندگی اعتدال است. مسلمان از نظر قرآن انسان معتدلی است که در مسیر عدالت و اعتدال به دور از هر گونه افراط و تفریطی زندگی می کند و نیازهای مادی و معنوی و روانی و جسمی خود را در حد مطلوب پاسخ می دهد.(طه، آیه 135؛ فاطر، آیه 32)

مسلمان اهل دانش و تفقه در دین است و برای شناخت دین و تبلیغ آن در میان مردمان تلاش می کند.(توبه، آیه 122) چنان که مسلمان اهل عمل به خیر و نیکی و دعوت دیگران به آن و نهی از هر گونه زشتی و نابهنجاری است.(آل عمران، آیات 101 و 104)

مسلمان به سبب ایمان به خدا و تقوای الهی، اهل بصیرت است و در فتنه ها قدرت تشخیص را دارا می باشد و می تواند در فضای خاکستری حق را از باطل تشخیص دهد و راه خویش را در میان حق و باطل بیابد و به سوی حق گرایش یافته و آن را به دست آورده و تقویت نماید.(بقره، آیه 143؛ عنکبوت، آیه 10 و 11؛ انفال، آیه 29)

هنگامی که با غیر مسلمان رو به رو می شود اهل تسامح و تساهل است تا او را به حقانیت اسلام دعوت کند. بر مشترکات می خواند و از تفرقه باز می دارد و می کوشد تا حقانیت در هر مقداری که امکان تحقق و حضور دارد، ظهور یابد.(آل عمران، آیه 64)

مسلمان هرگز تحت سلطه دیگران نمی رود و همواره بر آن است تا در مقام علم و عمل چیره باشد و حقانیت اسلام را در مقام علم و عمل نشان دهد.(نساء، آیه 91) خداوند از مسلمانان می خواهد تا همه گونه امکانات را برای حفظ سلطه خود ونیز چیرگی بر دشمنان فراهم آورند و در این راه کوتاهی و سستی نورزند.(انفال، آیه 60)

مسلمان اهل انفاق و احسان است واز هر آن چه خداوند روزی ایشان کرده به دیگران می دهند.

اما باید توجه داشت که همه مسلمانان این گونه نیستند و چنان که گفته شد اسلام در برابر ایمان یک معنای عام است و شامل هر کسی می شود که شهادت بگوید. از این روست که خداوند مسلمانانی را نیز شناسایی و معرفی می کند که اهل نفاق(آل عمران، آیه 154؛ نساء، آیه 81؛ توبه، آیه 66)، دارای افکار جاهلی(نساء،‌آیه 94)،‌اهل رباخواری و نزول خواری(بقره، آیات 278 و 279)، اذیت و آزار به پیامبر(احزاب،ایات 53 و 57 و 69)، اهل شرک ورزی(نساء، ایه 51)، ایمان به طاغوت و جبت و پذیرش سلطه ایشان(همان)،‌اهل فرار از جبهه و جنگ(توبه، آیه 92)، گرفتار غرور و خودپسندی (توبه، ایه 25)، اهل بدگمانی و غیبت و افترا و تهمت(نور، آیات 11 تا 16 و صف؛ آیات 2 و 3 ) اهل ترک واجبات و فرایض الهی(جمعه، آیات 9 و 11)، اهل درخواست های بی جا(بقره، ایه 108)، ترسو و بزدل(نساء، آیه 77)، سلطه پذیر و دشمن دوست(مائده،آیات 52 و 53) اهل تفاخر و خودبزرگ بینی و امتیازخواهی(توبه، ایه 19)، دنیاطلب(جمعه، آیات 9 و 11) خیانت کار و افشاکننده رازها و اسرارها(انفال، ایه 27)، رفاه طلب(توبه، ایه 38) تنبل و سست(نساء، آیات 72 و 73) ، حسود و جاسوس و مانند آن می باشند.

از نظر قرآن اینان مسلمانان سست ایمانی هستند که هنوز ایمان واقعی در دل و جان ایشان نفوذ نکرده است و تنها از اسلام همان نام را با خود دارند و این گونه است که به اسلام و مسلمانی ضربه می زنند و آبروی اسلام و مسلمانی را می برند. ازاین روست که در بسیاری از آیات قرآنی اینگونه مسلمانان و مسلمانی را سرزنش و بی فایده می شمارد؛ زیرا تنها عامل حفظ خون و مال و عرض ایشان است و از حقوق شهروندی بهره می برند ولی هیچ سود و بهره ای واقعی از اثار اسلام و ایمان نمی برند و دنیا و آخرت خویش را این گونه تباه می سازند.

بنابراین، مسلمان واقعی کسی است که با ایمان واقعی و عمل به احکام آن، دنیا و آخرت خویش و دیگران را اباد کند و از فواید ایمان و اسلام و مسلمانی در دنیا و آخرت بهره برد.