بسم الله الرحمن الرحیم
تبلیغ زمانی می تواند پیام را به طور کامل به مخاطب برساند که همه شرایط پیام رسانی فراهم و موانع برطرف شده باشد. شناخت بایدها و نبایدهای تبلیغ و بایسته ها و نبایسته های آن از مهم ترین عوامل موفقیت در تبلیغ است. نویسنده در این مطلب به برخی از عوامل تاثیرگذار در پیام رسانی بر اساس آموزه های وحیانی اسلام اشاره کرده است.
نقش مخاطب شناسی در تبلیغ پیام
یکی از مهم ترین عوامل تاثیرگذار در پیام رسانی شناخت مخاطب است؛ زیرا علائق، شخصیت، درک و شعور مخاطب و مانند آن، نقش تاثیرگذاری در پذیرش پیام دارد؛ چرا که برخی از افراد تنها در قالب های خاص تبلیغی، پیامی را درک کرده و می پذیرند، چنان که برخی از پیام ها را جز از راه خاص نمی توان به مخاطب رساند و یا مخاطب درک و توان فهم برخی از پیام ها را ندارد.
1. تفاوت های ذاتی مخاطبان: مخاطبان را می توان به چند دسته بخش کرد: 1. عقل گرا؛ 2. وهم گرا؛ 3. تخیل گرا؛ 4. حس گرا. بر این است اگر یک پیام خاص را می بایست به این چهار دسته منتقل کرد می بایست به فهم و درک مخاطب توجه کرد؛ زیرا کسی که حس گرا و در مقام محسوسات است همانند کودکی است که تنها با حواس ظاهری می تواند مفهومی چون گرمی و سردی را درک کند. برخی دیگر یک مفهوم عقلی را تنها در قالب تمثیل درک می کنند. به هر حال، تفاوت قدرت ادراکی مخاطب می طلبد تا از شیوه های خاص تبلیغی برای یک انتقال پیام استفاده شود. از این روست که در روایات متعدد انسان ها به دسته های چون معادن طلا و نقره و مس و مانند آن بخش کرده اند تا نشان دهند که تفاوت های جوهری در میان افراد است و نمی توان از همه مردمان یک انتظار را داشت تا با یک پیام همانند هم مواجهه شوند و برخورد نمایند.
پس پیام های والا و عالی چون معارف بلند عرفانی را نمی بایست در یک مجلس عمومی مطرح کرد؛ زیرا این پیام ها یک درک نمی شود یا بد درک می شوند و خود عاملی برای تخریب یک پیام بلند می شود.
حضرت عیسی(ع) می فرماید: اى جمعيت حواريان ! گوهر را بر گردن خوك نيفكنيد ، كه با آن ، كارى انجام نمى دهد ، و حكمت را به آن كه خواهان آن نيست ، ندهيد ؛ زيرا حكمت ، بهتر از گوهر است ، و آن كه خواهان حكمت نيست ، بدتر از خوك است .( الدرّ المنثور : ج ۲ ص ۲۱۴)
امام صادق(ع) هم چنین از حضرت عیسی(ع) نقل می کند که می فرمود: كسى كه درمان جراحت مجروح را رها كند ، لاجرم با مجروح كننده آن شخص [در اين جرم] شريك است ؛ زيرا كسى كه مجروح كرده ، نابودى مجروح را مى خواسته ، و آن كه درمانش را رها كرده ، به دنبال خيرخواهى او نبوده است . پس اگر خير او را نمى خواسته ، پس به ناگزير ، نابودى او را خواسته است . به همين ترتيب ، حكمت را براى نااهل ، بازگو نكنيد كه مايه جهالت شما خواهد بود ، و آن را از اهلش دريغ نكنيد كه گناهكار خواهيد بود ؛ بلكه بايد هر يك از شما به سان طبيبِ مداواكننده باشد كه هر جا نياز به مداوا ديد ، اقدام كند و در غير اين صورت ، از مداوا باز ايستد.( الكافي : ج ۸ ص ۳۴۵ ح ۵۴۵)
امیرمومنان علی(ع) نیز می فرماید: از ويژگى هاى عالِم ، آن است كه تنها كسى را اندرز مى دهد كه پذيراى آن باشد ، و آن را كه فريفته رأى و نظر خويش است ، اندرز نمى دهد ، و آنچه را كه از انتشارش بيم دارد ، گزارش نمى كُند .( بحار الأنوار : ج ۷۷ ص ۲۳۵ ح ۳ )
آن حضرت در جایی دیگر می فرماید: دانش را براى سفيهان ، بازگو مكن كه تو را تكذيب مى كنند ، و براى نادانان ، بازگو مكن كه در پذيرش آن ، سنگينى مى كنند ؛ بلكه براى كسى بازگو كن كه شايسته آن باشد و آن را از روى فهميدن ، پذيرا باشد ؛ آنچه را به او مى گويى ، بفهمد و آنچه را از تو مى شنود ، مكتوم بدارد ؛ زيرا دانش تو بر تو حقّى دارد ، همان گونه كه مالت بر تو حقّى دارد ، كه آن را بايد به مستحقّ آن ببخشى و از آن كه استحقاق آن را ندارد ، دريغ نمايى .( غرر الحكم : ج ۶ ص ۳۱۶ ح ۱۰۳۶۷ )
به هر حال، برخی از مردم توان و طاقت مطالب و پیام هایی را ندارند و اگر به آنان گفته شود نه تنها نمی پذیرند بلکه به شدت جبهه گیری کرده و به مقابله با آن می پردازند. امام علی(ع) می فرماید: اى مردم ! آيا دوست داريد كه خدا و پيامبرش ، تكذيب شوند ؟ براى مردم ، آنچه را مى پذيرند ، بازگو كنيد و از گفتن آنچه انكارش مى كنند ، پرهيز نماييد .( بحارالأنوار : ج ۲ ص ۷۷ ح ۶۰ )
2. حالات شخصی مخاطب: همان طوری که توجه به استعدادها و توانمندی مخاطبان برای انتقال پیامی خاص لازم است؛ هم چنین باید حالات شخصی مخاطب را در نظر گرفت. به این معنا که افراد در طول زمان، حالات گوناگونی چون شادی و نشاط، غم و اندوه، ترس و خوف و مانند آن دارند. اگر پیامی بلند حتی برای یک فرد خردمند و عاقل در زمان اندوه و غم گفته شود، نه تنها درک نمی شود بلکه تباه می گردد. هنگام ترس، پیام ها شنیده نمی شود و مبلغ هر چه از نظر شخصیتی بلند مرتبه باشد، دیده می شود. پس این زمان ها بدترین زمان برای انتقال پیامی است؛ زیرا حالت مخاطب به طور طبیعی عدم درک و در نهایت نشنیدن و عدم پذیرش پیام خواهد بود. بهترین زمانی که می توان یک پیامی را به مخاطبی رساند حالت نشاط و شادابی اوست. از این پیامبر(ص) هماره در انتظار فرصت مناسبی بود تا پیام های الهی را برساند و یا شخص یا اشخاصی را موعظه کند. آن حضرت می فرماید: إنّي لَأَتَخَوَّلُكُم بِالمَوعِظَةِ تَخَوُّلاً ؛ مَخافَةَ السَّأمَةِ عَلَيكُم ؛ من از بيم خسته شدن شما ، براى موعظه كردن ، به دنبال فرصت مناسب مى گردم.( بحار الأنوار : ج ۷۰ ص ۲۰ ح ۱۷) این نوع برنامه ریزی برای پیام رسانی موثر را می توان نوعی زمان شناسی در پیام رسانی و تبلیغ دانست. عكرمه از ابن عبّاس نقل می کند که براى مردم در هر جمعه تنها يك بار سخن بگو ، و اگر اصرار دارى ، [فقط] دو بار باشد ، و اگر بيشتر مى خواهى ، [فقط ]سه بار باشد و با اين قرآن ، ملامت مردم را فراهم نكن . مبادا نزد گروهى بروى و در حالى كه در حال گفتگو هستند ، سخن آنان را ببُرى و با سخن گفتنت موجب خستگى آنان بشوى ؛ بلكه خاموش بمان و هر گاه از تو خواستند ، برايشان سخن بگو ، كه در اين صورت ، بِدان مشتاق خواهند بود ، و در دعا از آهنگين گويى [متكلّفانه] اجتناب كن . من با پيامبر خدا و ياران وى هم روزگار بودم و نديدم كه جز اين ، رفتار كنند .( صحيح البخاري : ج ۵ ص ۲۳۳۴ ح ۵۹۷۸) امام علی (ع) حالات قلبی مردم را متفاوت دانسته و می فرماید که قلوب آدمی اقبال و ادبار دارد و شما از ره گذر ميل و اقبال آنها ، بِدانها راه يابيد ، كه دل ، اگر به كارى وادار شود ، كور مى شود .( نهج البلاغة : الحكمة ۱۹۳ ،) آن حضرت (ع) در جایی دیگر می فرماید: هر كس كه براى سخن تو نشاط نشان نمى دهد ، زحمت شنيدن سخنت را از او بردار .( شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد : ج ۲۰ ص ۳۱۴ ح ۶۰۹ .) ان حضرت هم چنین می فرماید: وقتى براى گفتار ، زمان مناسبى نمى بينى ، سخن مگو .( غرر الحكم : ج ۶ ص ۲۸۶ ح ۱۰۲۷۴)
3. مکان شناسی: در همین رابطه می توان به مکان شناسی نیز اشاره کرد؛ زیرا افراد در مکان های مختلف، درک و فهم مختلفی دارند. هر نکته را همان طوری که به هر کسی نمی شود، یا در هر زمانی بیان کرد، هم چنین در مکانی نمی توان آن را گفت. مثلا کسی که در جایی گرم یا سردی قرار گرفت و از شدت گرما عرق می ریزد و از شدت سرما می لرزد، نمی تواند پیامی را بشنود و درک کند. بنابراین باید رعایت شرایط مکانی مخاطب را داشت. به عنوان نمونه کسی که در گرمای تابستان در زیر اشعه مستقیم آفتاب ایستاده و کلافه است، نمی تواند مطلبی را بشنود و درک کند. قيس بن ابى هازم ، از پدرش نقل می کند که پيامبر صلى الله عليه و آله در حالى كه سخنرانى مى كرد ، مرا ديد كه ميان آفتابم . فرمان داد تا جايم را به سايبان تغيير دادم .( مسند ابن حنبل : ج ۶ ص ۳۶۲ ح ۱۸۳۳۳ و ج ۵ ص ۲۸۵ ح ۱۵۵۱۸)
4. نکته شناسی: مبلغ باید نکته شناس و پیام را اهم و مهم کرده و مهم ترین و با اهمیت ترین پیام را به گوش مخاطب برساند. پس این که شخص مطالب اهم و مهم را در هم آمیزد و یا مهم را بر اهم مقدم دارد، زمان از دست می رود و مخاطب خسته می شود و پیام اصلی به گوشش نمی رسد و درک نمی کند، در حالی اگر پیام اصلی مثلا توحید، نبوت و معاد گفته شود، دیگر پیام های که تابع این پیام اصلی است می تواند فدا شود؛ زیرا شاید تنها فرصت باشد که پیام اصلی گفته شود و فرصتی اگر از دست برود مانند حالت احتضار است که دست نیافتنی است. عبدالله بن عباس می گوید: هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله ، معاذ بن جبل را به سوى مردم يمن فرستاد ، به او فرمود : «تو نزد گروهى از اهل كتاب مى روى . از اين رو ، بايد نخستين دعوت تو از آنان ، يكتاپرستى خداوند متعال باشد . اگر توحيد را شناختند ، به آنان باز گو كه خداوند در شبانه روزشان پنج نماز بر آنان واجب كرده است و هر گاه نماز را به پاى داشتند ، به آنان بگو كه خداوند ، در اموالشان زكات قرار داده تا از بى نيازشان ستانده شود و به تهى دستشان داده شود . پس هر گاه بِدان اذعان كردند ، از آنان زكات بگير و از گزيده اموال مردم ، اجتناب كن .( صحيح البخاري : ج ۶ ص ۲۶۸۵ ح ۶۹۳۷ ،)
5. کوتاه و گزیده: البته این هم در ارتباط با حالات مخاطب و شنونده است، ولی باید گفت که اصولا اختصار گویی باید اصل باشد و حتی اگر مخاطب در نشاط است و مکان نیز مشکلی ندارد باید مختصر مطلب را بیان کرد تا مخاطب هم پیام را کوتاه بشنود و به جان سپارد و هم خسته نشود. ابو اُمامه می گوید: هر گاه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرماندهى را گسيل مى داشت ، مى فرمود : «خطابه را كوتاه كن و كم سخن بگو» .( سنن أبي داود : ج ۱ ص ۲۸۹ ح ۱۱۰۶ ) گزیده گویی و کوتاه گویی از خصوصیات پیامبر(ص) بود که در سیره ایشان نقل شده است. جابر بن سَمُره سوّايى می گوید: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، موعظه روز جمعه را طولانى نمى كرد و خطابه ايشان ، تنها چند كلمه كوتاه بود .( كنزالعمّال : ج ۷ ص ۶۳ ح ۱۷۹۶۹ )
این ها برخی از مهم ترین اصول در مخاطب شناسی در پیام رسانی است. توجه به این اصول می تواند در موفقیت تبلیغ و پیام رسانی کمک نماید.
