بسم الله الرحمن الرحیم
ریشه و خاستگاه دوستی مومنان، ایمان به خدا و رسالت پیامبران و اطاعت از خدا و معصومان(ع) است. در حقیقت این خدا است که ایمان را محبوب دلها و قلوب مومنان قرار می دهد و این گونه مومنان با محوریت چنین محبتی نسبت به یک دیگر محبت می ورزند و دوستی برقرار می کنند.
هر چند سطح و مرتبه ایمان افراد افزایش می یابد، سطح و مرتبه محبت و دوستی نیز افزایش می یابد تا جایی که نوعی ولایت متقابل میان مومنان برقرار می شود.
دوستی بر اساس ایمان
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، آن چه اصالت دارد و محور است، همان ایمان به خدا و پیامبران و معصومان علیهم السلام است؛ از همین روست که خدا افراد را به ایمان و کفر دسته بندی می کند که خود را در شکر و کفران نسبت به نعمت های معنوی و مادی خود نشان می دهد.(نمل، آیات 19 و 40؛ انسان، آیه 3)
از مهم ترین نعمت های الهی این است که در دلهای مومنان، محبت ایمان و اطاعت از خدا و معصومان(ع) و کراهت کفر و فسوق و عصیان را قرار داده و آنان را به عقلانیت رشدی رسانیده تا به شرایع اسلام ایمان آورند.(حجرات، آیه 7؛ بقره، آیه 130؛ آل عمران، آیات 31 و 32؛ مائده، آیه 3)
خدا به صراحت در قرآن می فرماید که محبت و مودت و اطاعت نسبت به پیامبر(ص) و معصومان(ع)، نشانه ایمان است.(همان) پس اگر کسی کم ترین «ولیجه» و اعتماد نسبت به غیر خدا و رسولش و مومنان داشته باشد، چنین شخصی از دایره ایمان خارج شده است.(توبه، آیه 16)
بر اساس روایات تفسیری، مصداق اتم و اکمل مومنان همان معصومان (ع) هستند که خدا ولایت آنان را فرض و واجب بر امت دانسته است؛ زیرا آنان از سوی خدا تطهیر شده و معصوم بوده(احزاب، آیه 33) و به عنوان اولی الامر(نساء، آیه 59)، ولی الله(مائده، آیه 55) شاهدان خدا بر امت در دنیا و گواهان آخرت هستند.(توبه، آیه 105)
البته از نظر قرآن، دیگران از مومنان نیز به همان میزان ایمان و درجه و مرتبت آن، بایسته و شایسته دوستی و محبت و ولایت هستند. اما غیر آنان هر کسی باشد، از کافران و مشرکان و منافقان، شایسته دوستی و محبت نیستند و نمی بایست ولایت آنان را پذیرفت؛ زیرا از نظر قرآن این افراد هیچ گونه شایسته «ولیجه» نیست؛ زیرا واژه «ولیجه» به معنای اعتماد به کسی است که شایسته اعتماد نیست.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 883، ولج)
پس از نظر قرآن کسانی که کافران را «ولیجه» خویش قرار دارند، از ایمان خارج شده اند و به همان میزان که دوستی نسبت به کافران در شخص افزایش می یابد به همان میزان از ایمان دور شده و به کفر نزدیک می شود. بنابراین، کسانی که تحت ولایت و سرپرستی کافران می روند و حکومت کافران را پذیرا می شوند و به مستکبران شیطانی جهانی پاسخ مثبت می دهند، از اسلام خارج شده و از ولایت الله، به ولایت طاغوت در آمده اند(آل عمران، آیه 118)؛ زیرا ولایت الله و ولایت طاغوت متضادین است که سومی برایش نیست(بقره، آیه 257)؛ از همین روست که خدا تولی به ولایت الله و تبری نسبت به ولایت طاغوت را فرمان داده است و مومنان رشید را کسانی می داند که محبت ایمان را دارند و نسبت به کراهت کفر و فسوق و عصیان کراهت.(حجرات، آیه 7)
بر همین اساس، خدا به اشخاص هشدار می دهد هر گونه دوستی نسبت به کافران از جمله «خلیل» قراردادن آنان به معنای انحراف از تعالیم الهی و نوعی افتراء به خدا است.(اسراء، آیه 74)
عوامل دوستی میان مومنان و معیارهای قرآنی
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، علت اصلی در دوستی میان مومنان همان اراده الهی است که خاستگاه تالیف قلوب میان مومنان است(انفال، آیه 63؛ آل عمران، آیات 102 و 103) که این تالیف را خدا به سبب ایمان ایجاد می کند.(انفال، آیه 72؛ مریم، آیه 96)
در حقیقت مهم ترین معیار و عامل در دوستی میان مومنان همان ایمان خدا است که تعیین کننده مهم است.(انفال، آیه 72؛ توبه، آیه 71)
از نظر قرآن، پس از ایمان آن چه می بایست معیار دوستی میان مومنان قرار گیرد، میزان تقوای الهی(زخرف، آیه 67)، صداقت(نساء، آیه 69)، صلاح و درستکاری(همان)، علم و دانش(همان) و هجرت در راه خدا(نساء، آیه 89؛ انفال، آیات 72 تا 75) است.
البته عواملی در ایجاد و تقویت آن تاثیر دارد که شامل آمرزش خدا(ممحتنه، آیه 7)، اعتصام به اسلام و دین واحد الهی(آل عمران، آیه 103؛ مجمع البیان، ج 1 و 2، ص 805)، اعتصام به قرآن(همان؛ التبیان، ج 2، ص 545)، اعتصام به ولایت اهل بیت(همان؛ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 194)، پیوند نسبی و خویشاوندی(توبه، آیه 24؛ مجادله، آیه 22)، برخورد نیک و حسن خلق(فصلت، آیه 34)، رحممت الهی(ممتحنه، آیه 7)، عمل صالح(مریم، آیه 96)، قدرت و توانایی خدا(ممتحنه، آیه 7) و هجرت مومنان(انفال، آیه 72؛ حشر، آیه 9) می شود.
از نظر قرآن، اگر دیده شود که میان مومنان دوستی ولایی مطرح نیست، می بایست به موانع این دوستی ولایی توجه داشت که از نظر قرآن اموری چون حسادت(آل عمران، آیات 118 و 120)، دشمنی با خدا(مجادله، آیه 22؛ ممتحنه، آیه 1)، دشمنی با محمد و اهل بیت(مجادله، آیه 22)، غضب خدا (ممتحنه، آیه 13) و نومیدی از آخرت(همان)أاز مهم ترین موانعی است که دوستی ولایی میان مومنان را موجب می شود؛ پس اگر کسی این امور را در دل نداشته باشد، هرگز از دوستی ولایی سرباز نمی زند، بلکه به حکم وجوبی الهی عمل کرده و با مومنان دوستی ولایی را بر قرار می کند.
آثار دوستی مومنان از نظر قرآن
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، یکی از نعمت های بزرگ الهی محبت و دوستی است که میان مومنان خدا برقرار کرده است.(آل عمران، آیات 102 و 103) در حقیقت تالیف قلوب میان مومنان نعمت الهی است که با پول و انفاق و احسان به دست نمی آید(همان)، بلکه این خدا است که تنها منشا و خاستگاه محبت و الفت میان مومنان است.(همان؛ انفال، آیه 63)
البته مومنان به عنوان یک تکلیف و وظیفه الهی مامور هستند که یک را در سطح ولایت دوست بدارند و یک دیگر را ولیّ خویش قرار دهند. این ولایتی میان مومنان که ولایتی متقابل است، این امکان را می دهد تا نسبت به یک بتواند امر و نهی کنند؛ یعنی امر به معروف و نهی از منکر کنند؛ زیرا بدون وجود ولایت، امر و نهی مجاز نیست و تنها کسانی مجاز به امر و نهی هستند که نوعی ولایت داشته باشند، چنان که به سبب ولایت میان خدا و انسان، و پیامبر با مومنان، والدین نسبت به فرزندان چنین جوازی در قالب امر و نهی برای آنان است. البته ولی مطلق خداست و دیگر ولایت ها به عنوان مظاهر ولایت الهی معنا می یابد.
به هر حال، از نظر قرآن، میان مومنان ولایت متقابلی است که می بایست برقرار باشد؛ زیرا خدا چنین خواسته و مومنان می بایست این گونه عمل کنند.(انفال، آیات 71 تا 75)
در حقیقت از نظر قرآن، روح ولایت می بایست در میان مومنان اصل حاکم در روابط میان مومنان باشد(همان؛ توبه، آیه 71)
از نظر قرآن، آثاری برای روابط دوستی میان مومنان است که شامل از میان رفتن فتنه در زمین (انفال، آیات 72 و 73) و رفع فساد(همان)، پناهدهی(همان)، یاری و نصرت(همان)، احسان و نیکی (نساء، آیه 36) و مانند آنها است.
البته مومنان وقتی تحت دوستی ولایی عمل می کنند، با حکم محبت ولایی، به ایثارگری رو می آورند(حشر، آیه 9؛ انسان، آیه 8) و به انفاق و دستگیری نیازمندان می پردازند.(بقره، آیه 177)
آنان هرگز از سرزنش و ملامت دشمنان دین، پروایی ندارند(مائده، آیه 54) و برای آن که محبوب خدا شوند از اتباع و پیروی پیامبر(ص) سر باز نمی زنند.(آل عمران، آیه 31) هم چنین آنان اهل جهاد در راه خدا هستند(مائده، آیه 54) و در سایه ایمان به خدا و پیامبر، از عزت دنیوی و اخروی برخوردار می شوند(همان)، نسبت به دشمنان شدیدا سخت گیر و نسبت به یک دیگر مهربان بوده و ذلت و فروتنی را در برابرشان می پذیرند.(همان)
البته این علاقه شدید و محبت و دوستی ولایی میان مومنان به سبب آن است که آنان به شدت محبت خدا را در دل دارند(بقره، آیه 165) و از این فضل الهی بهره مند می شوند(مائده، آیه 54) تا جایی که آنان را به جایی از خودگذشتگی و ایثار می رساند که حتی به دشمنان اسیر کافر حربی نیز از خوراکی مورد نیاز خویش می دهند.(انسان، آیه 8 و 9) آنان هیچ ترسی و باکی از مرگ ندارند و به استقبال مرگ با شهادت می روند.(جمعه، آیه 6) در حالی که مدعیان دروغین این گونه نیستند.(همان)
عوامل و آثار دوستی با غیر مومنان
ممکن است کسی بپرسد: چه چیزی موجب می شود تا مومنان با غیر مومنان دوستی پیدا کرده و حتی آنان را به ولیّ خویش بگیرند؟
این گرایش به غیر مومنان می تواند شامل یهودیان و مسیحیان و مانند آنان باشد. از نظر قرآن، مهم تری عواملی که موجب می شود تا چنین گرایشی ایجاد شود، اموری چون بیماردلی (مائده، آیات 51 تا 53)، ترس از حوادث ناگوار و داشتن پناهگاهی امن در صورت شکست اسلام و مسلمانان(همان) و فسق و شکستن حریم دین (مائده، آیات 78 تا 81)، دست یابی به عزت و شکوه(نساء، آیات 138 و 139) است.
از نظر قرآن، چنین ارتباطی دوستانه با غیر مومنان از مصادیق ظلم (مائده، آیات 51 تا 53)، خسران ابدی(همان)، احباط اعمال صالح و دست خالی شدن در قیامت(همان)، محرومیت از هدایت الهی(همان)، عذاب جاودانه خدا در آخرت(نساء، آیات 138 و 139؛ مائده، آیات 78 تا 81)، غضب الهی در دنیا(همان)، قطع رابطه دوستی با مومنان و گرایش به دشمنان(نساء، آیات 138 و 139) است.
