لباس‌های مادی و معنوی از نگاه قــرآن

لباس، پوششی است که چیزی را می‌پوشاند. از جمله مهم‌ترین، لباس‌ها و پوشش‌ها می‌توان به لباس‌های تن و روان انسان اشاره کرد که تامین‌کننده دو جنبه ظاهری و باطنی انسان است
در نوشتار حاضر، نویسنده به بررسی دیدگاه قرآن درباره پوشش انسان پرداخته و ضمن بیان کارکردهای پوشش برای بشر، از لباس‌های معنوی و باطنی و مصادیق آن سخن گفته است.
***
پوشاک‌های متنوع انسان
انسان نیازمند پوشاکی مناسب غیر از پوست است؛ زیرا پوست انسانی پوشش مناسبی نیست و نمی‌تواند او را از اموری چون گرما و سرما و مانند آنها حفظ کند، این در حالی است که پوشش طبیعی دیگر موجودات از جمله چارپایان، آنها را از گرما و سرما و دیگر امور محافظت می‌کند.
انسان به عنوان یک موجود خردمند نمی‌تواند همانند چارپایان، عمل کند؛ زیرا اگر می‌خواست همانند آنها عمل کند می‌بایست از سازه‌های تمدنی دست بردارد و به جای خانه ‌سازی
به غار پناه برد و به جای کشت و زراعت و دامداری به شکار و گردآوری محصولات همچون مورچگان و مانند آنها بپردازد در حالی که انسان با عقل خویش به آبادانی زمین همت گماشته(هود، آیه 61) و با کشت و زراعت و دامداری و ساختمان ‌سازی تحولات عمیق در محیط زیست و سبک زندگی خویش ایجاد کرده است.
انسان با بهره‌گیری از عقل و دقت نظر در آفریده‌های هستی، از توانمندی‌ها و امکانات آنان برای مقاصد خود بهره گرفته و می‌گیرد. این گونه است که از قدرت چارپایان برای جابجایی اسباب و اثاثیه و از پشم و کرک و موی آنها برای اثاثیه منزل و نیز پوشاک خویش استفاده می‌کند (نحل، آیه 5)؛ زیرا «منافع» در آيه مى‌تواند اشاره به استفاده‌هايى از پشم در غير گرما و نيز استفاده از شير و پيه حيوانات باشد. (الميزان، ج‌12، ص‌211) گفتنى است منظور از انعام در آیه، شتر، گاو و گوسفند است. (مفردات، ص‌815‌، «نعم») پس از نظر قرآن، پشم چهارپایان، ابزارى براى گرم کردن و محافظت بدن است؛ زیرا پوست بدن انسان به تنهایی نمی‌تواند محافظ خوبی برای بدن باشد و نیازمند ابزاری است تا بتواند آن را محافظت کند.
خدا همین مطلب را در آیات دیگر از جمله آیه 80 سوره نحل توضیح داده است و مثلا تهیّه اثاثیّه خانه را، یکى از انواع فواید پشم چهارپایان در زندگى انسان دانسته است.
نیاز به لباس و پوشاک نیازی دائمی برای انسان است(نحل، آیات 80 و 81) و او نه تنها در دنیا، بلکه در آخرت و بهشت نیز به پوشاک مناسبی‌نیاز دارد. البته در دنیا پوشاک، کارکردهای چندگانه‌ای دارد، در حالی که پوشاک‌، در آخرت بیشتر جنبه تزیینی و آرایشی پیدا می‌کند. از همین رو از لباس‌های حریری و ابریشمی و استبرق و مانند آنها به عنوان «حلیه» (زینت) سخن به میان آمده است.(فاطر، آیه 33؛ کهف، آیه 31؛ رحمن، آیه 54)
در این میان زنان نسبت به مردان گرایش بیش‌تری به جنبه زینتی پوشاک دارند؛ به این معنا که نظر آنان تنها به جنبه دفاعی و حفاظت و مانند آنها نیست، بلکه به جنبه زینتی و آرایشی پوشاک نیز توجه دارند، از همین روست که در قرآن برای معرفی زن و لطافت وی، به جنبه گرایشی زن به زینت توجه می‌دهد و می‌فرماید: آیا کسی را که در لابلای زینتها پرورش می‌یابد و به هنگام جدال قادر به تبیین مقصود خود نیست (فرزند خدا می‌خوانید)؟! (زخرف، آیه ۱۸) مراد از چنین کسی، زن است که برخی آن را شریک خدا قرار‌داده و برای خدا دخترانی فرض کرده‌اند که خلاف حقیقت است؛ چرا که گفته‌اند فرشتگان از جنس زن و از دختران و شریکان خدایند: وَجَعَلُوا الْمَلَائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمَنِ إِنَاثًا.(همان، آیه 19)
انسان پوشش‌ها و پوشاک‌های متنوعی برای خود انتخاب می‌کند که با توجه به موقعیت‌ها و شرایط زیستی و دیگر نیازها تهیه می‌شود. این پوشاک‌ها از دریایی و غیر دریایی و جانوری و گیاهی را شامل می‌شود. البته برخی از این پوشش‌ها جنبه زینتی دارد؛ چنانکه پوشاک‌های دریایی بیشتر این گونه است.(نحل، آیات 5 و 14 و 80) خدا درباره پوشاک دریایی می‌فرماید: و اوست كسى كه دريا را مسخر گردانيد تا از آن، گوشت تازه بخوريد و زیوری كه آن را مى‌پوشيد از آن بيرون آوريد.(نحل، آیه 14؛ فاطر، آیه 12) البته برخی از سنگ‌ها نیز برای زینت و پوشاک تزیینی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ چنانکه سنگ‌های زرین و سیمین و مانند آنها این گونه است.(رعد، آیه 17؛ فاطر، آیه 27)
کارکردهای پوشاک
از نظر قرآن، پوشاک‌هایی که انسان از آن استفاده می‌کند دارای کارکردهای متنوعی است که شامل موارد زیر است:
1- حفاظت از گرما: برخی از پوشاک برای آن است که پوست انسان از گرما و نور شدید خورشید آسیب نبیند؛ زیرا پوست انسان بسیار ظریف و لطیف است و تحمل گرمای شدید را ندارد.(نحل، آیه 81) اگر کسی بخواهد پوست را پوشش طبیعی و تکوینی انسان بداند، باید خود را برای بسیاری از بیماری‌های پوستی آماده کند. خدا می‌فرماید: و خدا از آنچه آفريده به سود شما سايه‌‏هايى فراهم آورده و از كوه‌ها براى شما پناهگاه‌‏هايى قرار‌داده و براى شما تن‏پوش‌هايى مقرر كرده كه شما را از گرما و سرما حفظ مى ‏كند و تن‏پوش‌ها و زره‌هايى كه شما را در جنگتان حمايت مى‌‏نمايد، اين گونه نعمتش را بر شما تمام مى‌گرداند اميد كه شما به فرمانش گردن نهيد. (نحل، آیه ۸۱)
2- حفاظت از سرما: همان‌طوری که گرمای شدید به پوست انسان آسیب می‌رساند، سرمای شدید نیز به پوست آسیب می‌زند. از همین رو، لازم است تا پوست بدن با پوشاکی پوشیده شود تا از آن حفاظت شود(نحل، آیه 81)؛ زیرا در آيه، «تقيكم البرد» نيامده است و لزومى هم نداشت، چون هر آنچه انسان را از گرما باز مى‌دارد از سرما هم باز مى‌دارد، ولى ذكر گرما به سبب آن بود كه مخاطبان آيه مردم جزيره‌العرب در گرما بودند و گرنه نياز انسان براى رفع سرما بيشتر از گرما است، يعنى بيشترين فايده لباس رفع سرما است، نه گرما، و ذكر گرما بر سرما دلالت مى‌كند. (مجمع‌البيان، ج 5- 6‌، ص 489؛ الكشاف، ج 2، ص 625)
3- حفاظت از سلاح: انسان‌ها گرفتار خشونت‌هایی هستند که برخاسته از غضب و قوه دافعه است. گاه قوه جاذبه و شهوت، انسان را وادار می‌کند تا برای کسب منافع بیش‌تر و جذب حداکثری منافع متعرض اموال و دارایی‌های دیگران شوند یا به مقاصد دیگر متعرض آنان شوند. در این موارد لازم است در برابر سلاح‌ها در میدان جنگ از لباس مناسبی برای حفاظت و دفاع از بدن بهره گرفته شود.(نحل، آیه 81؛ انبیاء، آیه 80)
4- حفاظت از شرمگاه: بخشی از اعضای بدن نیازمند حفاظت خاص هستند. خدا می‌فرماید: اى فرزندان آدم در حقيقت ما براى شما لباسى فرو فرستاديم كه عورت‌هاى شما را پوشيده مى‌دارد و براى شما زينتى است، ولى بهترين جامه‌، لباس تقوا است. اين از نشانه‏‌هاى قدرت خداست؛ باشد كه متذكر شوند. (اعراف، آیه ۲۶) از نظر قرآن، پوشش و پوشاک مناسب برای مرد و زن واجب و لازم است؛ اما با توجه به اینکه تمام بدن زن تحریک‌کننده است و موجب تحریک شهوانی مرد می‌شود، لازم است تا پوششی سرتاسری داشته باشند و این گونه خود را از اذیت و آزار مردان نامحرم در امان نگه دارند. خدا می‌فرماید: اى پيامبر به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو پوشش‌هاى خود را بر خود فروتر گيرند، اين براى آنكه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند، به احتياط نزديكتر است و خدا آمرزنده مهربان است. (احزاب، آیه ۵۹)
5- حفاظت از حریم‌های اخلاقی: انسان صرفا موجود مادی محض نیست، بلکه موجودی متاله و خردمند است؛ از این رو خود را نیازمند حفاظت از اموری می‌بیند که از نظر وی ارزشی است. حفاظت از ارزش‌ها و حریم‌های اخلاقی نیازمند پوشاک خاص است.(اعراف، آیه 26) از نظر قرآن، پوشاک می‌تواند حریم حرمت‌ها را محافظت کند و زمینه‌ای برای تقوای الهی باشد.(همان) هر چند که تقوای الهی با عمل به واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات و گاه حتی مباحات تحقق می‌یابد، ولی در این مسئله پوشاک مناسب نیز می‌تواند نقش بسزایی برای کسب چنین تقوایی باشد. از این رو لباس ظاهری خود بستری برای لباس باطنی دانسته شده است. از نظر قرآن، همان‌طوری که ابلیس با ایجاد بستر مناسب عصیان، موجب هبوط انسان و از دست رفتن تقوای الهی شده است، همچنین موجب از دست رفتن پوشاک و پوشش ظاهری او شده است (طه، آیه 121) بنابراین، انسان می‌بایست مواظب باشد که دوباره در دام ابلیس گرفتار نشود؛ زیرا ابلیس حضرت آدم و حوا را از بهشت بیرون راند و لباس مناسب ایشان را از تنشان کند و بستری برای شقاوت و مشکلات آنان فراهم آورد (طه، آیات119 تا 121) همچنین او ممکن است انسان را به شقاوت ابدی دچار سازد. از همین رو خدا می‌فرماید: اى فرزندان آدم زنهار تا شيطان شما را به فتنه نيندازد‌، چنانكه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون راند و لباسشان را از ايشان بركند تا عورت‌هايشان را بر آنان نمايان كند، در حقيقت او و قبيله‌اش شما را از آنجا كه آنها را نمى‌‏بينيد مى‌‏بينند، ما شياطين را دوستان كسانى قرار‌ داديم كه ايمان نمى‌آورند.(اعراف، آیه 27) پس فقدان پوشش و گرفتاری جوامع بشری به برهنگی خود نشانی از سلطه شیطان بر آن اجتماع است که باید خود را از آن نجات دهند تا از شقاوت دنیوی و ابدی اخروی در امان مانند.(همان)
6- تزیین و زینت: از دیگر کارکردهایی که قرآن برای لباس بیان می‌کند، بهره‌گیری از جنبه‌های تزیینی و آرایشی آن است (اعراف، آیه 26)؛ چرا که مقصود از «ريش» لباس زينت و جمال است. (مجمع‌البيان، ج 3- 4، ص 631) برای هر مجلس و محفلی باید لباس مناسب تهیه کرد. به عنوان نمونه برای نماز و حضور در مساجد باید لباس پاک و فاخری را فراهم آورد که مناسب حضور در پیشگاه خدا است: يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ؛ ‌ای فرزندان آدم جامه و زینت‌های خودتان را در هنگام حضور در مسجد به کار برید. (اعراف، آیه 31) یعنی در هنگام حضور در مساجد و نماز بهترین و برترین آرایه‌ها را به کار گیرید و بپوشید؛ زیرا خدا بهره‌گیری از زینت‌ها و طیبات را حرام نکرده است و انسان نباید آنها را بر خود حرام کند و از پوشیدن لباس و زیور‌های زیبا خودداری کند.(اعراف، آیه 32) از نظر قرآن آن چیزی که باید از آن اجتناب کرد همان کارهای زشت و فحشای آشکار و نهانی است که موجب زشت‌کاری و زشت‌رویی انسان می‌شود.(اعراف، آیه 33)
لباس‌های معنوی و باطنی
انسان، ترکیبی از جسم و روح است. همان‌طوری که تن انسانی نیاز به لباس و پوشاک مناسب دارد، روان آدمی نیز این گونه است. از همین رو خدا از بشر می‌خواهد تا برای روان خویش لباس و پوشاک مناسبی را فراهم آورند که ایشان را هم از غضب الهی محافظت کند و هم تزیین‌گر روان آدمی باشد.
با نگاهی به آموزه‌های قرآن می‌توان دریافت که هر چیزی مناسب و متناسب با خودش دارای لباس و پوشاکی است؛ چنانکه شب لباسی است که برای آدمی مفید و سازنده است؛ زیرا در جایی می‌فرماید: وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ لِبَاسًا(نبأ‌، آیه 10) و سپس در تبیین آن می‌فرماید: وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبَاسًا؛ و آن خدایی است که برای شما شب را لباس قرار ‌داده است.(فرقان، آیه 47)
از نظر قرآن، گرسنگی و فقدان امنیت و وجود ترس، دو پوششی از پوشاک‌های بدبختی و شقاوت است؛ به سخن دیگر همان‌طوری که اموری پوشاک سعادت است که از جمله آنها امنیت غذایی و امنیت جانی است، فقدان آنها پوشاک بدبختی بشر است: و خدا شهرى را مثل زده است كه امن و امان بود و روزي‌اش از هر سو فراوان مى‌رسيد، پس ساكنانش نعمت‌هاى خدا را ناسپاسى كردند و خدا هم به سزاى آنچه انجام مى‌دادند طعم گرسنگى و هراس را به مردم آن چشانيد. (نحل، آیه ۱۱۲)
پس پوشاک مناسب انسان تنها پوشاک ظاهری و مادی نیست، بلکه پوشاک باطنی و معنوی است که امنیت غذایی و جانی و رهایی از گرسنگی و خوف از مهم‌ترین پوشاک‌های روان آدمی محسوب می‌شود. همان طوری که گرسنگی به تن فشار می‌آورد‌، احساس قحطی و گرسنگی و ترس و خوف جانی‌، نیز به روان آدمی فشار می‌آورد و انسان را گرفتار بدبختی و شقاوت می‌کند.
خدا بصراحت لباس تقوای الهی را برتر از لباس ظاهری می‌داند و می‌فرماید: وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ؛ لباس تقوا‌، برتر و بهتر است.(اعراف، آیه 26) زیرا لباس تقوا، پوشش ظاهری را نیز در‌بر می‌گیرد؛ در حالی که پوشش ظاهری تامین‌کننده تقوای باطنی نیست.
از نظر قرآن هر گونه حفظ عفت و حیا از سوی مردمان به معنای کسب تقوای روانی و باطنی است که اصالت داشته و خیر است. بر همین اساس، حفظ عفّت یکدیگر به‌ویژه از سوى زن و شوهر، بسان لباس بودن آن دو براى یکدیگر است. به این معنا که همسران باید به گونه‌ای عمل کنند تا نه تنها عیوب و زشتی‌های یکدیگر را بپوشانند، بلکه موجب کمال‌یابی هر یک و تزیین آنان باشد.(بقره، آیات 187؛ اعراف، آیه 26)
اگر انسان نخواهد خود را در لباس تقوا قرار دهد، باید خود را آماده لباس آتش کند که در قیامت به تن بی‌تقواها می‌کنند. خدا می‌فرماید که جامه‌هاى آتشین، کیفر کافران (حج، آیه 19) و لباس مجرمان در قیامت از مس گداخته خواهد بود.(ابراهیم،آیات 49 و 50)