ابعاد و جهات حج
بي گمان دين اسلام داراي ماهيتي پيچيده و ابعاد و جهات متعدد است. ازاين رو تحليل و تبيين آن به عنوان پديده نمي تواند بي توجه به همه ابعاد و جهات آن انجام پذيرد.
اين پيچيدگي حتي در هريك از آموزه ها و آيين ها و مناسك آن قابل شناسايي و ردگيري است. براي هريك از آن ها مي توان اهدافي عبادي و اجتماعي و سياسي و نيز دنيوي و اخروي جست؛ آيات و روايات نيز اين پيچيدگي را تقويت مي كند و بر دامنه ابعادي و گستره آن مي افزايد.
يكي از آيين هاي اسلامي، حج است. مي توان براي آن كاركردهاي عبادي صرف و يا اجتماعي و سياسي محض جست و اهداف آن را براساس هريك از پايه ها تحليل و تبيين كرد. به نظر مي رسد كه هركسي از زاويه ديدي خاص به مسئله مي نگرد و هر شخصي از ظن خويش براي آن، كاركرد و اهداف مي سازد. به گونه اي كه برخي آن را عرفان ناب و تجلي عشق و محبت يافته و عرفات را مظهر عرفان و مشعر را قيامت كبراي انسان مي دانند و در سفيدي پوشش حاجيانش، نشانه هاي رستاخيز آدمي را مي جويند.
آن ديگر آن را تجلي گاه وحدت سياسي و اجتماعي بشريت و يا امت اسلامي يافته و جز كاركردهاي سياسي از آن انتظاري نمي جويد. آن سومي آن را تنها عبادي محض دانسته كه هرگونه تفكر عرفاني و نسبت اجتماعي و سياسي را شرك و گمراهي برمي شمارد. با اين همه هيچ يك به درون آيات قرآني راه نيافته است تا رمز و راز حج را از زبان آيات الهي بشنود. اين نوشتار تلاشي است تا ابعاد حج به ويژه در حوزه كاركردهاي اجتماعي و سياسي آن شناخته شود. اين بدان معنا نيست كه حج فاقد ابعاد و جهات ديگر است زيرا به نظر مي رسد كه اسلام به سبب همان ويژگي هاي پيش گفته فراتر از هر پديده اي است كه بتوان آن را محدود و كرانه مند ساخت.
¤¤¤
آثار وكاركردهاي حج
براي اين كه جايگاه ارزشي و اهميت خاص حج در آموزه هاي قرآني دانسته شود، نخست به تبيين آثار و كاركردهاي حج برپايه تحليل قرآني پرداخته مي شود تا به درستي دانسته شود كه حج در آموزه هاي قرآني از چه اهميت و ارزش و جايگاه ويژه اي برخوردار است.
1. آمرزش گناهان
آمرزش همه گناهان از مهم ترين دستاورد حج كامل است. خداوند با تأكيد بر اين مسئله مردمان را براي انجام آيين هاي حج ترغيب و تشويق مي كند در آيه 203 سوره بقره با به كارگيري لانفي جنس انجام كامل حج را علت آمرزش گناهان حاجي برمي شمارد و مي فرمايد: واذكروا الله في ايام معدودات فمن تعجل في يومين فلا اثم عليه و من تاخر فلااثم عليه لمن اتقي و اتقوا الله. دراين آيه نفي گناهان به چيزي جز انجام كامل مناسك حج و تقواي الهي مشروط نشده است. بنابراين مقصود اين است كه هركس اعمال حج را كامل به جا آورد آمرزيده مي شود و ديگر گناهي بر اونيست تا در قيامت بازخواست شود؛ خواه دو روز در مني بماند و خواه سه روز. اين بدان معنا خواهد بود كه شخص اگر در ايام تشريق از دنيا برود بي گناه از دنيا رفته است. (نگاه كنيد روايت امام صادق در همين باره در تفسير مجمع البيان ج1 و 2ص 532) و همچنين اگر حاجي با اين حالت در بقيه عمر خويش گناهي مرتكب نشود و تقواي الهي را درپيش گيرد از كساني است كه بي گناه به بهشت درآيد. از اين رو خداوند از حاجياني كه پس از حج كامل خويش از گناه پاك شده اند خواسته است تا تقواي الهي پيش گيرند. علامه محمد حسين طباطبايي اين تفسير را پذيرفته و مي فرمايد كه آيه در صدد بيان تخيير ميان تاخير و تعجيل نيست بلكه مي خواهد مسئله آمرزش گناهان حج گزاراني را بيان كند كه حجي كامل به جا آورده اند و تقوا پيشه كرده اند. (الميزان ج 2 ص 82) وي آن گاه روايتي از امام صادق را به عنوان مويد اين ديدگاه خويش مي آورد. (همان، ص 86)
از امام صادق(ع) روايت شده است كه حج گزار كامل، از حج خود باز مي گردد درحالي كه گناهي بر او نيست (الكافي ج 4 ص 337 حديث1)
به هرحال از مهمترين آثاري كه مي توان براي حج كامل بر شمرد آمرزش گناهان حاجي و پاك شدن از آنها است به گونه اي كه گويي گناهي را در عمر خويش مرتكب نشده است. حج همانند آب توبه اي است كه بر جان و روح حج گزار جاري مي شود و او را از هرگونه گناهي مي شويد.
2- توشه آخرت
انسان براي سفر دور و دراز آخرت، نيازمند ره توشه است. از آن جايي كه حج گزار واقعي، خود را از بار گناهان پيشين رهانيده و سبك بال گشته است، مي تواند از همان جا اعمال خير را جايگزين كند و ره توشه نيكو براي سفر آخرت خويش بردارد.
هريك از اعمال، افزون بر اين كه او را از گناهان پيشين مي رهاند خير و بركتي است كه همراه وي مي شود تا او را در بقيه راه ياري رساند. خداوند در آيه 197 سوره بقره هر آيين از آيين هاي حج را خير برمي شمارد و از مردمان مي خواهد كه آن را ره توشه راه و رستاخيز خويش كنند. وفاي به نذر و طواف بيت العتيق و تعظيم شعايرالله و احترام به حريم الهي و مانند آن در تحليل قرآني خيري است كه شخص، خود را بدان مجهز مي سازد تا توشه آخرت خويش قرار دهد. (حج آيه 27 تا 30)
در تحليل قرآني هريك از اين اعمال و آيين ها به معناي حفظ حريم و پيشه گرفتن تقواي الهي است. از اين رو به عنوان مهم ترين ره توشه مورد تاكيد و ترغيب قرار مي گيرد، ره توشه اي معنوي كه همواره با آدمي خواهد ماند و همانند ره توشه هاي مادي، آدمي را گرفتار نمي كند و باري سنگين بر دوش او بشمار نمي رود. (بقره آيه 197)
البته از آن جايي كه قرآن همواره به برخي از چيزها به عنوان مقدمه و يا هدفي متوسط و ميانه اشاره مي كند و به برخي ديگر به عنوان اهداف غايي نظر دارد مي بايست به اين نكته توجه داشت كه برگرفتن ره توشه آخرت از راه حج خود هدفي مياني است و حاجي مي بايست همواره در همه كارها تقواي الهي را مدنظر داشته و آن را غايت خويش قرار دهد؛ زيرا حج و ره توشه برگرفتن از آن تنها ابزاري است تا تقواي الهي ايجاد شود. از اين روست كه خداوند حاجيان را ترغيب مي كند تا براي كسب تقوا بكوشند؛ زيرا كسب تقوا برتر از تهيه توشه سفر است. (تفسير التحرير و التنوير ج 2 ص 236)
3- رضايت و خشنودي خدا
آدمي تلاش دارد تا همواره رضايت خداوند را به دست آورد؛ خداوندي كه قدرت كامل و مدير و مدبر هستي است و هيچ چيز از دايره قدرت و حكومت او بيرون نيست. شناخت راه هاي خشنودي خداوند همواره از دغدغه هاي بشر بوده زيرا مي دانسته كه قدرتي فراتر از طبيعت وجود دارد كه جهان را تدبير مي كند و موجبات (به عنوان فاعل و منشا) بلاياي طبيعي و مصيبت هاي بسياري است كه برآدمي و طبيعت جاري مي شود. قرباني كردن براي خدايان و رب الانواع از نمونه هاي رضايت جويي بشر است. قرآن بيان مي كند كه يكي از بهترين سازوكارها براي جلب رضايت خداوند، انجام آيين هاي حج است. كسي كه در جست وجوي فضل و رحمت فزون تري از خداوند است و مي خواهد به خشنودي خداوند دست يابد مي بايست حج كامل و واقعي را به جا آورد. (مائده آيه2)
در تحليل قرآن، رضوان الهي همواره برتر از هر هدفي بوده است. اين گونه است كه در سوره فجر آيه 29 و نيز در آيات ديگري، از جايگاه و مقام بلند رضوان ياد مي كند و مردمان را براي كسب آن تشويق مي نمايد.
4. تقويت دين
از كاركردهايي كه قرآن براي حج واقعي و كامل برمي شمارد تقويت دين است. خداوند كعبه و خانه خدا را مركزي قرار داده است تا توده مردم بدان جا آمده و با ارتباط مستقيم با خدا باورهاي ديني خود را تقويت كنند. جاذبه هاي معنوي اين مكان به گونه اي است كه نه تنها مؤمنان و مسلمانان بلكه هر انساني را به خود جذب مي كند. از اين روست كه در آيه 97 سوره مائده به جاي به كارگيري واژگاني چون مؤمن و يا مسلمانان، كعبه را مركزي براي توده مردم از مؤمن و غيرمؤمن (البته كساني كه كافر و مشرك نيستند بلكه كساني كه هنوز راهي را بر نگزيده اند) دانسته است كه مي توانند با حضور در آن جا خود را به كمال برسانند. (در آيه 125 سوره بقره نيز تأكيد بر واژه ناس به معناي توده مردم شده است)
حضور مردم در كعبه و اجراي مناسك و آيين هاي حج باورهاي مردم را به دين و خدا تقويت مي كنند و آنان را براي ادامه راه پيامبران استوار و دلگرم مي سازد. از اين رو امام صادق(ع) در تفسير آيه مي فرمايد كه خداوند حج را موجب تقويت دين مردم قرار داده است. (تفسير عياشي ج1 ص346 حديث 211)
اين كاركرد، افزون بركاركرد عبادي، بيانگر كاركرد اجتماعي حج نيز مي باشد؛ زيرا تقويت دين مردم به معناي افزايش همبستگي اعتقادي و هدفي مردم است و كساني كه در حج، حضور مي يابند موجب مي شوند تا روابط عاطفي و عقلي در آنان افزايش يافته در راستاي امت سازي حركت كنند. هماهنگي در قصد و برنامه و اجرا و روش باعث مي شود تا ناخواسته نوعي وحدت اجتماعي در ميان آنان تقويت شود و يگانگي در هدف و روش و عمل را در خود بوجود آورند.
5. لغو امتيازات
از كاركردهاي اجتماعي و سياسي حج مي توان به لغو امتيازات گروهي و طائفه اي و مانند آن اشاره كرد. كاربرد واژه ناس (توده مردم) و اين كه كسي را بر كسي فضيلتي نيست و همگان از مكي ها و ديگران در بهره گيري از خانه ها و امكانات مكه مساوي هستند و ميان شهري و روستايي و آشنا و بيگانه و بياباني و داراي مقام و منصب اجتماعي شهري، تفاوتي نيست بدان معنا خواهد بود كه در حج هرگونه امتيازات لغو مي شود تا زمينه براي همبستگي اجتماعي و سياسي افزايش يابد.
عدم تفاوت ها و برداشتن امتيازات حتي براي يك مقطع كوتاه زماني، به معناي برابري انساني است و اين مسئله موجب مي شود تا انديشه برابري انساني و عدم تفاوت هاي برخاسته از مال و مكنت و منصب در ميان مردم به عنوان يك اصل، جايگزين انديشه تفاوت هاي نژادي و يا برتري بر پايه اعتباريات شود. اين گونه است كه شاه و گدا و امير و رعيت برابري خود را با ديگري نشان مي دهد تا تنها معيار برتري نه در دنيا بلكه آخرت تقوا قرار گيرد؛ زيرا تقوا امري نيست كه بتوان بر پايه آن خود را بر ديگري برتري داد و مدعي شد كه چون من از نظر تقوا برتر از ديگري هستم پس بر او مقدم هستم؛ چون اين تفكر خود ضد تقوا مي باشد و اين گونه است كه هيچ كس در كنار ديگري احساس برتري نمي كند و همه اعتبارات و امتيازات ظاهري از ميان مي رود.
آيات 125 سوره بقره و نيز 199 همان سوره و آيات 25 و 27 و 28 سوره حج مي كوشد تا هرگونه امتيازي را در حج از ميان بردارد و زمينه اتحاد و يگانگي بشري را فراهم آورد.
6- منافع متنوع اقتصادي، فرهنگي و علمي و…
از آثار حج، افزايش تعاملات اقتصادي و بهره وري در اين حوزه است. بي گمان درآمد اقتصادي از راه گردشگري و جابه جايي انساني به همراه زاد و توشه و كالا موجب شكوفايي و بهره وري بيش تر مي شود.
از آن جايي كه انسان ها از مكان ها و سرزمين هاي مختلف با تنوع تمدني و آب و هوايي و رشد و توسعه اقتصادي به سرزمين مكه وارد مي شوند، افزون بر تبادل اطلاعات فرهنگي و صنعتي و مهندسي و كشاورزي، تبادلات كالا و دانش نيز صورت مي گيرد كه براي همگان مفيد خواهد بود.
درگذشته بر اين باور بوده اند كه منافع اقتصادي بيش تر به اهل مكه مي رسد تا به ديگر كساني كه از راه هاي دور به اين سرزمين مي آيند ولي با توجه به كاركردهاي گردشگري و تاثيرات آن در حوزه هاي فرهنگي و اجتماعي و علمي و صنعتي و اقتصادي مي توان به اين مساله يقين كرد كه عنصر گردشگري در حج، منافع مادي و معنوي زيادي براي همگان (توده مردم) خواهد داشت. از اين رو هر كس در هر مقام و علم و كاري باشد به نحوي، از منافع حج در اين دنيا بهره مند خواهد شد.
اين كاركرد را مي توان كاركردي فراگير دانست كه همه حوزه ها را در بر مي گيرد و چيزي را فروگذار نمي كند. در آيات مختلف قرآني به مساله دستگيري تنگدستان (حج آيه 28) و منافع بسياري كه براي مردمان است (حج آيات 27 و 28) و نيز رشد و رونق كسب و كار (بقره آيات 197 و 198) و افزايش تجارت (همان و نيز مائده آيه 2) و تقويت پايه فرهنگ جامعه پذيري و قوام جوامع و همبستگي اجتماعي (مائده آيه 97) و برخورداري از بركات و منافع كوتاه و بلندمدت (حج آيه 27 و 28) و رهايي از تحريم هاي دشمنان با افزايش تبادل اطلاعات علمي و اقتصادي و توليد علم (توبه آيه 28) و تنظيم امور اساسي جامعه حتي در حوزه فردي و شخصي (قصص آيه 27) و مانند آن اشاره شده است.
7-افزايش تعاون
يكي ديگر از كاركردهاي اجتماعي حج را مي توان مساله تعاون و همكاري هاي مختلف در حوزه هاي متعدد زندگي برشمرد. حج به گونه اي تنظيم شده و آيين هاي آن داراي اموري است كه مساله تعاون و همكاري را تقويت مي كند و موجب اجراي كارهاي شايسته و احسان و نيكوكاري مي شود.
بخشش و قرباني و تقسيم آن در ميان مردم به ويژه تنگدستان به معناي دستگيري و تعاون است. وقتي در مهم ترين عمل حج مومن، موظف مي شود تا حيواني سالم و كامل را بكشد و گوشت آن را به بينوايان دهد؛ اين انديشه در وي تقويت مي شود كه تنها نبايد در مقطع كوتاهي و براي رهايي از گرسنگي به او كمك كرد بايد كاري كرد كه از فقر و فاقه درآيد. اين گونه است كه فكر تعاون و همكاري اجتماعي براي از ميان بردن فقر در انسان تقويت مي شود. انديشه براي بينوايان در كوتاه مدت (سير كردن شكم) موجب مي شود تا در انديشه رهايي او از فقر برآيد. اين گونه است كه تعاون و همبستگي اجتماعي دراعمال خير و نيكوكاري در ميان مردمان افزايش مي يابد. (مائده آيه 2) از كاركردهاي سياسي حج مي توان به مساله اعلان مواضع رسمي اسلام و دولت اسلامي نسبت به مسايل ريز و درشت اعتقادي و فرهنگي و اجتماعي اشاره كرد. از اين رو خداوند به پيامبر(ص) فرمان مي دهد: و اذان من الله و رسوله الي الناس يوم الحج الاكبر ان الله بري من المشركين و رسوله (توبه آيه 3)
از آن جايي كه اسلام شفاف سازي در همه امور به ويژه سياسي و اجتماعي را بسيار مهم مي داند حج را مهم ترين موقعيت براي شفاف سازي قرار مي دهد و مواضع خويش را به انبوه مردمان به طور صريح ابزار مي دارد.
اعلان برائت از مشركان و كافران و مشخص كردن مرزهاي خودي از غيرخودي به معناي آن است كه اسلام با هر گونه روش هاي كتمان به ويژه در اصول، مخالف است. آنچه گفته شد تنها بخشي از كاركردهاي حج است و اين گونه نيست كه محدود به اين امور باشد. براي حج مي توان كاركردهاي ديگري نيز جست ولي ضرورت رعايت اختصار اجازه نمي دهد كه به همه آن ها پرداخته شود.
