براي هر بينش و نگرشي كاركردهاي چندي در حوزه هاي رواني و اخلاقي و منشي و نيز در حوزه هاي اجتماعي و هنجاري و كنشي مي توان ارائه داد.
توحيد به عنوان بينش و نگرش اساسي و بنيادين نيز از اين امر جدا و مستثنا نيست؛ از اين رو مي توان براي آن كاركردها را شناسايي و ردگيري كرد. به نظر مي رسد بيش تر از آن كه كاركردهاي اجتماعي توحيد اشاره و تبيين و تحليل گردد به كاركردهاي عاطفي و معنوي در حوزه رفتار فردي و منشي افراد توجه شده است. در آموزه هاي قرآني همه كاركردها مورد توجه و تبيين و تحليل قرار گرفته است. در اين نوشتار كوشش بر آن است تا كاركردهاي اجتماعي بينش و نگرش توحيد شناسايي و تحليل گردد و آثار آن در زندگي جمعي و اجتماعي انسان بيان شود. مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم:
مفهوم توحيد
توحيد در زبان عربي به معناي حكم به يكي بودن چيزي و در اصطلاح كلامي دانش و آگاهي به يكتايي و يگانگي خداست. (جرجاني؛ كتاب التعريفات؛ ص 96) از اين رو متكلمان و فلاسفه مدافع توحيد، علم و اقرار به يكتايي خداي يگانه و بي مانندي در ويژگي صفاتش را توحيد دانسته اند. (قاضي عبدالجبار معتزلي؛ شرح الاصول الخمسه ص 80) قرآن اصول آموزه هاي خويش را بر بنياد توحيد نهاد است و به عنوان محور انديشه و آموزه در همه جا حضور جدي و پررنگي دارد به گونه اي كه مي توان مدعي شد كه بدون توحيد نمي توان باوري را اسلامي و قرآني دانست. بي انديشه توحيد همه چيز معناي ديگري خواهد يافت و اسلام و آموزه هاي آن چيزي جز پوستين بي محتوا نمي ماند.
كاركردهاي اجتماعي توحيد
قرآن افزون بر كاركردهاي فردي چون آرامش و اطمينان قلب (كهف آيه 14) و ايمني از عذاب و رهايي از آن (مائده آيه 72و 73) و امنيت و در امان ماندن از خشم و غضبش (انعام آيه 81) و رفع اندوه و حزن و رهايي از گرفتارهاي افسردگي (انبياء آيه 87و 88) و مصونيت از شيطان و وسوسه هاي آن (نحل آيه 99و 100) براي توحيد كاركردهاي اجتماعي چندي بيان مي كند كه در اين نوشتار به آنها پرداخته خواهد شد.
1-ايجاد جامعه سالم و عدالت پيشه
مهم ترين كاركردهاي اجتماعي كه قرآن براي توحيد بيان مي كند، ايجاد جامعه سالم و عدالت پيشه است. جامعه اي كه بر عنصر يگانگي خدا بنا نهاده شود، به اين بينش و نگرش دست مي يابد كه تنها خداوند است كه هستي را آفريده و انسان را پرورانده و هدايت و مديريت مي كند. هرگونه تبعيض و جدايي ميان افراد اجتماع و انسان امري نادرست و باطل است؛ زيرا خداوند همه را به يكسان و از خلقتي واحد آفريده و عناصر وحدت وجودي در آنان پديدار است. بنابراين هرگونه اختلاف از نظر نژادي و يا برتري هاي ديگري از اين دست در انديشه و بينش توحيدي مردود شمرده مي شود و نگرش افراد مومن و اهل توحيد به جامعه و افراد انساني، نگرشي مثبت و سازنده خواهد بود. اين گونه است كه اصل عدالت و دادگري در جوامع توحيدي ريشه مي دواند و در همه حوزه ها خود را نشان مي دهد. رعايت عدالت در همه حوزه ها به ويژه اقتصادي از آثار و كاركردهاي اجتماعي توحيد و بينش و نگرش توحيدي است كه قرآن در آيه 85 سوره اعراف بدان اشاره مي كند و از زبان حضرت شعيب(ع) تبيين مي كند كه چگونه توحيد و عبادت خداي يگانه مي تواند در امور اقتصادي و مديريت آن عدالت را برپا داشته و تقويت نمايد، به گونه اي كه افراد و اشخاص جامعه توحيدي همواره روابط اقتصادي خويش را برپايه معيارها و موازين پذيرفته شده عقلاني و عرفي و شرعي سامان مي دهند و از تجاوز و تعدي به حقوق مالي پرهيز مي كنند و راه قسط و عدالت را مي پيمايند. اين اصل آن چنان در حوزه اقتصادي كاركرد عدالت گرايانه دارد كه قرآن در موارد چندي به توحيد براي تقويت و تحكيم روابط سالم اقتصادي و اجتماعي تأكيد مي ورزد و بر اصول توحيدي براي رسيدن به اين هدف اجتماعي پاي مي فشارد. به اين معنا كه يكي از مهم ترين سازوكارهاي قرآني براي ايجاد و اجراي عدالت جمعي اجتماعي در همه حوزه ها به ويژه اقتصادي آن تقويت توحيد و تأكيد بر آن است. (هود آيه84)
2- حق گرايي در انسان ها و جوامع
از ديگر كاركردهاي اجتماعي توحيد در آموزه هاي قرآني مي توان به حق گرايي در انسان ها و جوامع اشاره كرد. شايد همين عنصر است كه موجب مي شود كه انسان به سوي عدالت گرايش يابد و در رفتار و كنش اجتماعي خويش اصل عدالت را رعايت نمايد. بينش و نگرش توحيدي موجب مي شود كه انسان به حق گرايش يابد و از گرايش به باطل دور شود. گرايش به حق و دوري از باطل به معناي امور بسياري است كه از آن ميان مي توان به عدالت خواهي و عدالت پيشگي انسان و جوامع اشاره كرد؛ زيرا افراد موحد و اهل توحيد از آن جايي كه به حق گرايش دارند، از بي عدالتي و بيداد بيزار مي شوند؛ چه بي عدالتي را باطل و در حكم امر ناحق برمي شمارند و مي كوشند خويش را از آن برهانند و حتي دامن خويش به اتهام آن نيالايند. قرآن در آيه 14 سوره كهف به اين مسئله اشاره مي كند كه چگونه توحيد موجب مي شود تا راه هاي باطل و شطط را نپيمايد. راه باطل و شطط، راهي است كه انسان را از انجام اعمال درست و حق بازمي دارد. دور شدن از حق (مفردات ص453) به معناي قرار گرفتن در افكار و رفتاري است كه آدمي را به ظلم و ستم روا مي دارد و از رفتار عقل و عرف و شرع پسندانه دور مي سازد. بي عدالتي نيز چيزي جز رفتاري دور از اينها نيست. بنابراين بينش توحيدي است كه آدمي را وادار به حق طلبي و عدالت خواهي مي كند. در نگرش قرآني كسي كه از حق و توحيد دور مي شود و راه شطط را در پيش مي گيرد انساني سفيه است. سفيه كسي است كه به جاي راه راست و يگانه كه وي را به مقصد مي رساند هردم راهي را برمي گز يند و به شكلي دمدمي مزاج است. (جن آيه2 تا 4) اين پراكندگي در انتخاب نه تنها فرد را دچار حيران و سرگرداني مي كند بلكه جامعه را نيز دچار سرگرداني در برنامه ريزي و اجراي اعمال مفيد و سازنده اي مي كند كه مي توانست آن را به سعادت برساند. اشخاص و يا جامعه اي كه دمدمي مزاج است و راه هاي پراكنده و دور از حقي را برمي گزيند همواره دچار اختلاف و تشتت در آراء و افكار و نيز عمل مي شود و به جاي آن كه اتحاد و توحيد در جامعه تقويت گردد و همبستگي و انسجام را پديد آورد موجب مي شود كه جامعه دچار واگرايي و تشتت گردد. از ديگر آثار و كاركردهاي اجتماعي توحيد مي توان به ايجاد انگيزه جمعي در اعمال خير و استباق و شتاب گيري در اعمال و كارهاي خير و نيكو اشاره كرد. قرآن بيان مي دارد كه انسان توحيدمحور و توحيدگرا انساني است كه دركارهاي خير شتاب مي گيرد و در خدمت جامعه و افراد آن تلاش مي كند. كار خير و سبقت به اين معناست كه جامعه به يك حالت روحي و رواني رسيده است كه انجام كارهاي خير و عام المنفعه و شتاب در آن براي افراد يك هدف شمرده مي شود. جامعه نه تنها به كار خير و انجام آن عادت كرده است و كار نيك به عنوان يك عادت اجتماعي و هنجار اجتماعي درآمده است بلكه تلاش براي شتاب و سبقت گرفتن در ميان آنان نيز به يك امر عادي و هنجاري تبديل شده است. (مؤمنون آيه 59 تا 61) حضرت يوسف(ع) در زندان به ياران در بندش با بيان داستاني مي كوشد تا نقش و كاركرد توحيد را در اعمال خير و نيكو باز شناساند. وي با اشاره به مسئله بردگي كه در آن زمان گسترش داشته بيان مي كند كه اگر شخصي داراي چند صاحب و مالك باشد كه هركسي از آن چيزي بخواهد آيا مي تواند به درستي به همه آنها بپردازد و يا مي تواند خود را از رنجي كه به جهت اختلاف تقاضاها و درخواست ها پديد مي آيد برهاند؟
3- ايجاد وحدت در جامعه
توحيد مسئله امروز جامعه ماست. وحدت موجب مي شود تا جامعه به اتحاد درآيد و هدف مشخصي را در پيش گيرد و برنامه و توان و ظرفيت خويش را براي به دست آوردن آن سامان دهد. اين گونه است كه به هدف خويش هم زودتر و هم راحت تر و آسان تر مي رسد. اما تشتت در بينش و نگرش موجب مي شود كه تشتت در هدف و نيز در راه و كار و برنامه پديد آيد و كار خير به شر و شر به خير تغيير ماهيت دهد. هركس در پي امري مي رود كه به نظرش خير است و در حالي كه باطل و شر است. تشتت در افكار و آراء و منش و كنش جامعه نتيجه اي جز تشتت در بينش و نگرش آنان نيست. از اين رو براي بازسازي امر توحيد و وحدت اجتماعي و برنامه ريزي و هدف ضروري است كه نخست بينش تغيير يابد و به شكل توحيد واقعي خود را نشان دهد. (يوسف آيه 37 تا 39)
4- انجام اصلاحات و مبارزه با فساد
از ديگر كاركردهاي اجتماعي توحيد مي توان به اصلاح امور جوامع و مبارزه با فساد اشاره كرد. جوامع توحيدمدار، به جهت بينش و نگرش توحيدي در همه اعمال و حوزه ها مي كوشند تا اصلاح امور را سرمشق خويش قرار دهند. قرآن در آيه 85 سوره اعراف به اين مسئله اشاره مي كند و از زبان شعيب بيان مي كند كه چگونه تفكر شرك آلود جوامع را به بحران بي عدالتي سوق مي دهد و فساد و تباهي در امور اجتماعي و اقتصادي را سبب مي شود. آن حضرت براي اصلاح رفتار و اعمال فاسد اجتماعي ايشان مي كوشد تا نخست بينش و نگرش ايشان را اصلاح كند تا به دنبال آن به طور طبيعي اعمال و رفتار اجتماعي ايشان اصلاح گردد. در آيه 84 و 88 سوره هود اين مسئله به خوبي تبيين و تحليل مي شود و از زبان حضرت شعيب(ع) توضيح داده مي شود كه آن حضرت براي اصلاح مسايل اجتماعي و بي عدالتي فزاينده در ميان اهل مدين و جامعه اي كه چگونه مي كوشد تا حد توان خويش به اصلاح بينش و نگرش آنان بپردازد.
اگر جامعه بخواهد از بحران هايي كه موجب نابودي و نيستي طبيعي و يا غيرطبيعي جوامع رهايي يابد مي بايست به اصل توحيد بازگردد؛ زيرا قرآن در آيه 72 و 73 سوره مائده بيان مي دارد كه ايمني و نجات جوامع از سنت الهي عذاب الهي در گروه اعتقادي به توحيد و پرهيز از شرك است. جوامع توحيد محور مي تواند با اعمال و رفتار خيرخواهانه عناصر طبيعي را در اختيار گيرد و حتي آنها را به سوي خير جمعي هدايت كند. در اين تأثيرگذاري بر طبيعت و عناصر آن تفاوتي ميان عناصر به ظاهر شرورانه چون زمين لرزه و توفان و سيل و مانند آن نيست؛ زيرا توحيد محوري و اعمال خيرخواهانه موجب مي شود تا آنها در مهار انسان درآيد و بركات آسماني و زميني برآنان فرو فرستاده شود و بلايا از آنان دور گردد. (كهف آيه 38 و 40 و مريم آيه 48 و 50 و انبياء آيه 66 تا 72) به هر حال قرآن افزون بر كاركردهاي فردي و معنوي توحيد در آيات چندي به تحليل و تبيين كاركردهاي اجتماعي توحيد در دنيا پرداخته و نشان مي دهد كه توحيد چگونه در همه امور و حوزه هاي انساني تأثير مي گذارد.
