قوانین و سنت‌های قطعی حاکم بر جهان

از نظر آموزه های قرآن، تحلیل و تبیین حوادث جهان، نیازمند شناخت و معرفتی کامل نسبت به قوانین و سنت های الهی حاکم بر آن است که هیچ گونه تبدیل و تحویلی در آن راه نمی‌یابد و به عنوان سنت های قطعی و حتمی تغییر ناپذیر است. از نظر قرآن همان طوری که در جهان مادی و محسوس، قوانینی مانند قوه جاذبه، تبدیل مواد از حالتی به حالتی دیگر و مانند آنها بر طبیعت حاکم است و شناخت آن موجب می شود که نه تنها انسان تحلیل و تبیین دقیقی از حوادث و رخدادهایی چون چگونگی شکل گیری باران، زلزله، آتشفشان، انفجارات اتمی در خورشید و مانند آنها داشته باشد و از این تحلیل و تبیین دقیق بتواند زندگی خویش را به شکل بهتر ساماندهی کند و با اکتشافات و اختراعات از این قوانین حاکم به خوبی بهره مند شود، همچنین شناخت نسب به قوانینی دیگر که تاثیرات مستقیم و غیر مستقیم بر جهان ماده و زندگی بشر می گذارد، می تواند در فهم و تبیین و تحلیل رخدادهای اجتماعی و مانند آنها نیز کمک کرده و امکان ارائه و راهکارهای مناسب برای تغییر مناسب جریان‌های اجتماعی و تبدیل اوضاع نامناسب به اوضاع مناسب فراهم آورد. از این رو در آموزه های قرآن، مطالب بسیاری درباره قوانین و سنت‌های قطعی حاکم بر جهان و جامعه بیان شده است تا انسان با شناخت آنها بتواند زندگی بهتری را رقم زده و به دفع و رفع مشکلات به‌ویژه در حوزه اجتماعی بپردازد. نویسنده در این مطلب برخی از این قوانین و سنت های قطعی را بر اساس آموزه‌های قرآن تبیین کرده است.

قضای الهی، حکم قطعی غیر قابل بازگشت قضا،

در لغت به معناى انجام و تحقق قطعی و حتمی چیزی(بقره، آیه 117) مانند توفی هنگام اجل مسمی(احزاب، آیه 23) ، مرگ(زمر، آیه 42) ، حکم و داوری نهایی و قطعی غیر قابل بازگشت(یوسف، آیه 41؛ بقره، آیه 210) مانند قضاوت الهی برای عذاب استیصال یا در قیامت(انعام، آیه 58؛ بقره، آیه 210) و نیز به معناى تمام کردن کار(جن، آیه 29) آمده است.(نگاه کنید: ترتیب العین، ج 3، ص 1490، «قضى»؛ لسان العرب، ج 11، ص 209، «قضى».) با نگاهی به آموزه های قرآنی می توان این استنباط را داشت که اصطلاح قضا هنگامی که به خدا نسبت داده می شود، اخصّ از « قدر » است که به معنای تعیین کلی هر چیزی است؛ یعنی نخست تقدیر و سبب قضا از سوی خدا انجام می‌شود.(نگاه کنید: مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 674 ، «قضى».) از آنجا که پدیده ها در وجود و تحقّق، مستند به خداوند متعال هستند(بقره، آیه 117؛ غافر، آیه 68)، اگر خداوند، تحقّق پدیده ای را اراده کند و علل و شرایط آن تمام شود و راهى براى پدیده باقى نماند، مگر موجود شدن به تعیین الهى و از دایره تردید و ابهام خارج شود، این اراده، قضاى الهى نامیده مى شود.(همان) در اصطلاحات و فرهنگ اسلامی ، قضا، هم در دایره تکوین است و هم در دایره تشریع به کار رفته است. به این معنا که در صدور احکام و هم در تحقق اشیاء خارجی، این واژه به کار رفته است. از نظر فلسفى نیز قضا به معنای خروج از تردید و ابهام و ضرورى شدن وجود از ناحیه علّت تامّه‌ای است که همان واجب تعالى است؛ زیرا مقصود از قضا، به معنای تمام شدن امر و تعیین و تعیّن پیدا کردن است. از همین رو قضا در روایات نیز در همین معنا به کار رفته و تأیید شده است. از جمله این روایات می توان به روایت هشام بن سالم اشاره کرد که گفته است: امام صادق(ع) فرمودند: «إنّ الله إذا اراد شیئاً قدّره فاذا قدّره قضاه، فإذا قضاه امضاه ؛ براستی که خدا هنگامی که چیزی را اراده کند، تقدیر می کند سپس قضا و حکم قطعی می‌کند و امضا می کند و به گذشته می سپارد». خلاصه اینکه: قَدَر، مقدّر را حتمى نمى کند و احتمال عدم وقوع دارد، امّا هنگامى که مورد قضا واقع شد، چاره‌اى جز وجود و تحقّق ندارد.(المیزان، ج 13، ص 72 – 75.) پس مرحله قضا به معنای حکم قطعی و انجام و تمام کردن کاری است که دیگر راه بازگشت نیست؛ زیرا دیگر به گذشته سپرده می شود؛ زیرا «مضی» به معنای گذشته است؛ پس باید گفت: ما قضا مضی، هر چه که قضا شد، به گذشته سپرده شده و تمام شده است. در قرآن برای بیان مفهوم قضا به معنای حکم و قانون قطعی که تبدیل و تغییری در آن نیست، افزون بر واژه « قضى» از واژه هاى «امر»، «کلمهًْ»، «کتاب» و «حکم» ومشتقّات آنها استفاده شده است.

ویژگی‌های قضای الهی در قرآن

برای قضای الهی ویژگی هایی بیان شده که شناخت آنها بسیار مهم و اساسی در تبیین مسائل و رخدادهای هستی و ارائه توصیه مناسب است. از جمله این صفات و ویژگی ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- فقدان شراکت در قضا: از ویژگی های قضای الهی اینکه در حوزه قضای الهی کس دیگری مشارکت ندارد و اختصاص به خدا دارد(کهف، آیه26)؛ زیرا جمله «ولايشرك» مشاركت غير خدا را در حكم و قضا نفى مى كند. (الميزان،ج 13، ص 277) البته مظاهر الهی ،در طول در این امر دخالت می‌کنند نه در عرض. بنابراین اگر به مظاهر نسبت داده می شود، به عنوان مظاهر است نه شریک در عرض.

2- قطعی بودن: از نظر قرآن، قضای الهی از امور حتمی و قطعی است، به طوری که اما و اگر و تردیدی در وقوع و حدوث آن راه نمی یابد (رعد، آیات 38 تا 41)؛ زیرا «كتاب» در «لكلّ اجل كتاب» به معناى حكم و قضاى مكتوب است. (المیزان، ج 11، ص 374)

3- تحقق در زمان مقرر: از نظر وقوع هیچ گونه تاخیری در زمان وقوع قضای الهی رخ نمی دهد و در زمان مقرر تحقق می یابد.(رعد، آیه 38 تا 41)

4- غیرقابل تغییر و تخلّف ناپذیر در وقوع: قضای الهی غیر قابل تغییر و تبدیل و تحویل بوده و هیچ گونه تخلفی در آن راه نمی یابد و بی تردید وقوع می‌یابد و انجام می شود(نساء، آیه 47)؛ زیرا «و كان وعداً مفعولا» تأكيد براى حتمى و لازم بودن قضا است. (الميزان، ج 13، ص 40) آیات بسیاری بر این مطلب تاکید دارد.(بقره، آیه 117؛ آل عمران، آیات 47 و 59؛ انعام، آیات 34 و 73؛ انفال، آیه 44)

5- رضایت به قضا: از نظر قرآن، انسان می بایست به قضای الهی رضایت دهد، چون نمی تواند آن را تغییر دهد؛ بنابراین انسان باید با ذکر و تسبیح خداوند در اوقات مختلف، زمینه هاى دستیابى به مقام رضا به قضاى الهى را در خود ایجاد کند و جزع و فزع نکند و به صبر برسد.(طه، آیات 129 و 130)

6- صبر بر قضا: چنانکه گفته شد انسان مومن می‌بایست نسبت به قضای الهی صابر باشد؛ از همین رو خدا پیامبر(ص) را به صبر بر قضا و اراده خودش توصیه می کند تا این گونه به آرامش دست یابد.(همان؛ طور، آیه 48؛ قلم، آیه 48؛ تین، آیه 8؛ انسان، آیه 24)

7- آرامش بخش: از ویژگی های قضای الهی این است که مومنان را آرام و دلشاد می کند؛ زیرا آگاهی نسبت به قضای الهی چه آزمونی و چه کیفری موجب می شود تا انسان مومن به وعده‌ها و وعید های الهی آگاهی یابد و همین خود موجب آرامش و اطمینان دل مومنان و نیز موجب تسلای خاطر و دلداری آنان در زمان‌های بحران و فشار وسختی است. از همین رو خدا با بیان قضاى حتمى خود، درباره هلاکت امّتهاى کافر پیشین به دلدارى پیامبر(ص) می‌پردازد(طه، آیات 127 تا 130)؛ زیرا واژه «كلمه» در این آیه به معناى قضایی است كه مرادف قول و اراده الهی است. (المیزان، ج 12، ص 248 – 249)

8- قضای الهی در امور تشریعی: چنانکه گفته شد قضای الهی شامل تکوین و تشریع می شود؛ زیرا بر اساس آموزه های قرآن، تشریع و تکالیف، ناشى از اراده و قضاى الهى است که درباره جان و جامعه انسانی وضع شده و انسان به سبب اراده و اختیار می بایست در چارچوب این قضای الهی زندگی کند تا به کمال برسد و خلافت خویش را بروز و ظهور دهد(مائده، آیه 1) ؛ چرا که مقصود از «يحكم ما يريد» قضاى الهى در ايجاب برخى امور و تحريم برخى ديگر و كلا احكامى است كه از ناحيه خداوند تشريع مى شود. (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 234) 9- قضای الهی در امور تکوینی: قضای الهی در جهان خارج و هستی نیز جاری و ساری است و اشیاء به حکم و قضای قطعی الهی وجود می‌یابند یا مساله توفی و انتقال و امور دیگر در باره آنان رخ می دهد.(انعام، آیات 62 و 67؛ یوسف، آیات 40 و 41 و 67؛ قصص، آیات 70 و 88؛ غافر، آیه 12) باید توجه داشت که جمله «و له الحكم» به معناى اختصاص قضاى نافذ به خداوند در عالم تکوین است. (مجمع البیان، ج 7 – 8، ص 421)

مصادیقی از قضای قطعی الهی

در آیات قرآن مصادیقی از قضای قطعی الهی بیان شده تا مردم با شناخت نسبت به این مصادیق، از سنت ها و قوانین حاکم بر جان و جهان و جامعه آگاه شوند و سبک زندگی خویش را بر اساس فلسفه و نگرشی پایه گذاری کنند که این معرفت و شناخت نسبت به این قوانین و سنت های حاکم به انسان می دهد.

به سخن دیگر، بیان مصادیق قضای قطعی الهی در راستای تبیین قوانین و سنت های قطعی الهی حاکم بر جان و جهان و جامعه است که انسان می بایست بشناسد و از آن برای ساخت جهان و جامعه ای برتر و بهتر استفاده کند و به عنوان خلیفه الهی آنها را به کار گیرد. مهم‌ترین مصادیق قضای الهی برخی از مهم‌ترین مصادیق قضای الهی که بر اساس سنت ها و قوانین قطعی در هستی اتفاق می افتد عبارتند از:

1. اجل انسان و امت‌ها: از نظر قرآن، یکی از سنت های حاکم بر هستی، سنت اجل است که جان و جامعه بلکه حتی جهان بدان وابسته است و این گونه نیست که جان و جامعه یا جهانی تا ابد بماند و مرگ نداشته باشد؛ بلکه برای هر سه اینها، اجلی است که تحقق می‌یابد و گریزی از آن نیست(رعد، آیه 38)؛ زیرا ممكن است معناى «لكلّ اجل كتاب…» اين باشد كه هر امرى كه مورد قضاى الهى است، همانند اجل حيات، مرگ و… ثبت شده است.(مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 457)

2. اختلاف اقوام و فرهنگها: اختلاف اقوام و ملّتها، بر پایه تعلّق قضاى الهى است که تبدیل و تحویلی در آن راه نمی یابد(یونس، آیه 19؛ شوری، آیه 14)؛ زیرا در روايتى امام باقر(ع) فرمود: خداوند، بين خلق، اختلاف را حتمى كرد و اين امرى بود كه در علم الهى بود، همان گونه كه درباره امّتهاى پيشين بود. (تفسير عيّاشى، ج 2، ص 307، ح 134؛ بحارالانوار، ج 28، ص 230، ح 16)

3. پیروزی حق و پیامبران بر باطل و کفر: پیروزى جبهه حق و لشکریان الهى، سنّت و قضاى حتمى الهى است(صافات، آیات 171 تا 173)؛ زیرا «كلمه خداى متعال» همان حكم و قضاى او است در حق آنان. (الميزان، ج 17 – 18، ص 177)

بنابراین، بر اساس فلسفه تاریخ که جبر تاریخی است و تبدیل و تحویلی در آن نیست، در نهایت این پیامبران و مسلمانان و اهل حق هستند که بر جهان حاکمیت می یابند و بر کفر و باطل پیروز می شوند(انعام، آیه 34؛ مجادله، آیه21)؛ زیرا «لا مبدّل لكلمات الله» تأكيدى است بر آنچه در كلام سابق از وعده بر نصرت الهى داده شده و اشاره است به اين آيات: «كتب الله لاغلبنّ انا و رسلى» و «لقد سبقت كلمتنا لعبادنا المرسلين انّهم لهم المنصورون» (صافات، آیات 171 تا 173؛ الميزان، ج 7، ص 63)

همچنین باید دانست که جمله «كتب الله» بنا بر احتمالى، به معناى قضاى خداوند است.(مجمع البيان، ج 9-10، ص 382) خدا در آیاتی از قرآن به پیروزی حق و پیامبران و مومنان در طول تاریخ اشاره کرده که به معنای توجه‌دادن به این وعده حتمی است که البته در آخرزمان به شکل جهانی خواهد بود و اختصاص به پیروزی گروهی از اهل حق در یک مقطع یا در محدوده جغرافیایی خاص نیست، بلکه جهانی خواهد بود. (انفال، آیات 42 تا 48؛ اسراء، آیات 4 تا 6)

4. ذلت کافران و مشرکان: از سنت ها و قوانین قطعی که قضای الهی نیز بدان تعلق گرفته است، عزت مسلمانان و ذلت کافران و مشرکان است.(انفال، آیه 44؛ مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 839؛ معالم التنزيل، بغوى، ج 2، ص 298)

5. زندگی محدود انسان در زمین: زندگى انسانها در زمین، سرنوشت محتوم و قضاى آنان تا مدّت معین است که گریزی از آن نیست(بقره، آیه 36) ؛ زیرا جمله «اهبطوا…» حكايت از قضاى خداوند دارد و همچنين زندگى مدّت دار انسانها قضاى الهى است. (الميزان، ج 1، ص 132)

6. عذاب استیصال کافران: از قضایای حتم و قطعی الهی دردنیا ریشه‌کنی کافران با عذاب در دنیا به سبب کفر و کفران است(اسراء، آیه 58)؛ زیرا در این آیه سرنوشت هلاکت بار امّتهاى پیشین، به عنوان امری تعیین شده در قضاى الهى معرفی شده است.

7. سرنوشت و تقدیر انسان: سرنوشت انسان و خوبیها و بدیهاى زندگى او، بر اساس قضاى خداوند است که تحویل و تبدیلی در آن نیست؛(توبه، آیه 51)

8. تاخیر در عذاب کافران و ظالمان: یکی از سنت های الهی، سنت امهال و تسویف است. بنابراین، تأخیر در جزا و عذاب تا روز قیامت، قضاى حتمى خداوند است که اکثریت مردم را از عذاب استیصال دور نگه می دارد، با آنکه می‌بایست ریشه کن شوند(هود، آیات 110 و 111)؛ زیرا که جمله «و لو لا كلمهًْ سبقت من ربّك لقضى بينهم» اشاره به اين است كه اختلاف مردم در كتاب مورد دو قضاى الهى است كه يكى مقتضى حكم بين مردم در مورد اختلافات آنها است و ديگرى اقتضا دارد كه خداوند مردم را تا روز قيامت از نعمت ها بهره مند نمايد و بخاطر اعمالشان مجازات نكند و مقتضاى همه اينها تأخير انداختن عذاب تا روز قيامت است. (الميزان، ج 11، ص 45) بر اساس آیات قرآن، مهلت دادن به اختلاف افکنان در دنیا، به عنوان یکی از موارد قضاى خداوند مطرح است.(یونس، آیه 19؛ هود، آیه 110؛ شوری، آیه 14)

9. دشمنی ابلیس: دشمنى ابلیس با آدم و حوّا(ع) و نیز بنی بشر(حجر، آیه 39) سرنوشت مقدّر آنان است(بقره، آیات 35 و 36)؛ زیرا جمله «اهبطوا بعضكم…» حكايت از قضاى الهى نسبت به دشمنى ابليس با آدم(ع)دارد. (الميزان، ج 1، ص 132)

10. مصیبت ها و مشکلات جسمی انسان: ابتلا به بیمارى و نقص عضو، از موارد قضاى ثبت شده است(حدید، آیه 22)؛ زیرا از مصاديق مصيبت در نفس، بيمارى و نقص عضو است. (المیزان، ج 19، ص 167)

11. نعمت و نقمت: از نظر قرآن دارایی و نداری و نیز نعمت و نقمت از موارد قضای الهی ثبت شده است که هیچ تغییر و تبدیل و تحویلی در آن راه نمی‌یابد و انسان نمی بایست به داشته‌ها شاد و از نداشته‌ها و یا گرفته ها مغموم و مایوس شود.(حدید، آیات 22 و 23)

12. ویرانی شهرهای کافران: ویرانى شهرهاى محلّ سکونت کافران، تعیین شده در قضاى الهى است(اسراء، آیه 58)؛ زیرا آيه اشاره دارد به اينكه ويرانى شهرها با فساد ساكنان آن بر اساس قضاى الهى است. (الميزان، ج 13، ص 132) در آیات قرآن موارد و مصادیق متعددی برای سنت های حاکم بر جان و جهان و جامعه بیان شده است که بیان همه موارد آن از حوصله این مقاله بیرون است.