انسان موجودي است كه با عزم و اراده خويش مي تواند خود و جامعه را به جايگاهي برساند كه بيرون از وهم و پندار بسياري از موجودات برتر جهان از جمله فرشتگان خردمند است. از اين روست كه خداوند مسئوليت خلافت الهي خويش را به ايشان سپرده است.
آموزه هاي قرآن بر اين نكته تاكيد دارند كه انسان از همت بلند خويش در مقام مظهريت پروردگاري و ربوبيت مي تواند نه تنها زمين را آبادان كند بلكه مي تواند امورات ديگر عوالم از جهان مادي و معنوي را به عهده گيرد و هر كسي را به مقام بايسته و شايسته خود برساند. شگفت آن كه ماموريت پروردگاري زمين، ماموريتي همگاني و مسئوليتي بيرون از دايره اختيار آدمي است كه با انشاء و ايجاد وي به عهده وي نهاده شده است. از اين روست كه در آموزه هاي قرآني سخن از مسئوليت هاي فراتر از آباداني زمين و خلافت عمومي و خصوصي انسان شده است. به اين معنا كه همه انسان ها در مقام ربوبيت عمومي همانند رحمانيت عمومي الهي بر مي خيزند ولي تنها برخي از انسان هاي بلند همت هستند كه در مقام مظهريت ربوبيت خصوصي ظاهر مي شوند و مديريت خلافت عمومي هستي را در همه ابعاد و عرصه ها و در همه عوالم به عهده مي گيرند.
نويسنده براساس اين باور قرآني است كه به تحليلي از حكمت انتخاب حكيمانه سالي به نام «همت مضاعف و كار مضاعف» به دست مي دهد كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.
خلافت خاص الهي، همت مومنان
آموزه هاي قرآن بر اين نكته تاكيد دارند كه خلافت انساني از خداوند به شكل عمومي و خصوصي و نيز در دو جهت اختياري و غير اختياري تحقق مي يابد. از اين روست كه بسياري از محققان و مفسران به نام اسلام و قرآن، از خلافت عمومي بشر در زمين و قرارگاه آن سخن به ميان آورده و خلافت را مختص شخص خاصي نمي دانند، هر چند كه به خلافت اشخاص خاصي چون مخلصان از جمله پيامبران به عنوان امناي الهي و اولياي خداوندي باور داشته و بر آن نيز پا مي فشارند.
از نظر اين دسته از مفسران قرآن، هر انساني به طور طبيعي داراي ويژگي خلافت الهي بودن است و انسان ها به طور طبيعي از قدرت خاصي برخوردار مي باشند كه ايشان را قادر به تصرف و تغيير در زمين مي كند و همه موجودات آن را مسخر ايشان مي سازد و به همه انسان ها اين امكان را مي بخشد تا با تصرف و تغيير در آنها در مسير خواسته هاي خويش از آن ها بهره گيرد. اين گونه است كه در آيه 61 سوره هود از مسئوليت و ماموريت همگاني همه بشر در آباداني زمين سخن به ميان مي آيد بي آن كه در اين امر به ويژگي ديگري جز انسان بودن اشاره اي داشته باشد. اين بدان معني خواهد بود كه انشاء و ايجاد انسان در زمين و قرار گرفتن وي در آن به منظور مسئوليت آباداني در زمين بوده است و انسان ها به طور طبيعي نيز خواسته و ناخواسته اين كار را انجام مي دهند هر چند كه برخي از ايشان به سبب خروج از طبيعت اصلي خويش به جاي آباداني، زيان هاي جبران ناپذيري به محيط زيست بشري وارد ساخته و فساد و تباهي را در محيط زيست خشكي و دريايي خود پديد مي آورند: ظهر الفساد في البحر و البر بما كسب ايدي الناس؛ فساد و تباهي در دريا و خشكي به سبب دستاوردهاي نادرست بشري پديدار شده است.
البته اين دسته از مفسران باور دارند كه تنها انسان هايي كه براساس فرمول اصلي آفرينش يعني سير در مسير عبوديت جهت دست يابي به متاله شدن و خدايي گشتن گام برمي دارند و حركت مي كنند، مي توانند به خلافت خاص و فراگيري دست يابند كه افزون بر مديريت و خلافت و ربوبيت در زمين، در همه هستي مادي و معنوي و در عالم جهان ماده و ديگر عوالم، خلافت خويش را گسترش داده و بر همه عوالم ما سوي الله، خلافت كرده و در آن ها تصرفات كمالي انجام داده و آن ها را به جايگاه ارزشي خود برسانند و كمالات ايشان را تكميل و به اتمام رسانند.
اين جاست كه مسأله همت بلند مطرح مي شود و از عزم و اراده قوي خودنمايي مي كند و كار و عمل نيك بي پايان خود را تحميل مي نمايد؛ زيرا بي همت بلند كه از آن در قرآن به اولوالعزم و انسان هاي داراي عزم و اراده قوي و مستحكم و مستقيم تعبير شده و كار سخت و تلاش خستگي ناپذير و مقاومت در برابر خواسته هاي نفساني و وسوسه هاي ابليسي و شيطاني نمي توان به مقام خلافت كامل و فراگير و خاص الهي دست يافت و نام خليفه الله را بر خود تثبيت كرد؛ چرا كه تنها انسان هايي با چنين همت بلند و كار مضاعف و بي پايان است كه مي توانند متاله شده و در مقام متاله و الله و خدايي شدن، خلافت از الله را به عهده بگيرند ؛ زيرا مي بايست صفات خليفه همانند و متناسب با صفات مستخلف عنه باشد و تنها اين دسته از انسان هاي خدايي شده مي توانند اين گونه باشند و از اين مظهريت بهره مند گشته و در چنان جايگاه رفيع و بلندي قرار گيرند.
براين اساس مي بايست گفت كه همت بلند و كار مضاعف مردمان مؤمنان و باورمدار الهي است كه در مسير عبوديت و كار و تلاش، زمينه در اختيار گرفتن طبيعي خلافت الهي را فراهم مي آورد و آدمي را در چنان جايگاه رفيع و بلند قرار مي دهد. پس هر كسي به مقدار همت و عزم و كار خويش است كه از هستي بهره مي گيرد و جوامع بشري نيز براساس همت و تلاش خويش از نعمت هاي الهي بهره مند مي گردند. از اين روست كه رهبري معظم انقلاب از جامعه مؤمن ايران اسلامي مي خواهد تا عزم و همت خويش را بلند داشته و با كار و تلاش مضاعف زمينه را دست كم براي رهبري جهاني تمدن اسلامي فراهم آورند و به عنوان جامعه قرآني و نمونه، حجت را بر ديگر جوامع بشري تمام كنند.
ارزش همت و عزم قوي
آيات بسياري از قرآن از همت بلند و عزم و استقامت انساني سخن به ميان آورده است و در گزارش هايي از امت ها و جوامع پيشين نشان داده است كه هر كسي نتيجه همت و كار خويش را مي بيند و روزي همت و كار خويش را مي خورد. پس اگر هر جامعه اي تنها همت اش آن باشد كه به رفاه و آسايش و آرامش نسبي دنيوي دست يابد به آن مي رسد و از حسنات آن بهره مند مي گردد و اگر جامعه اي همت و تلاش خويش را دست يابي به سعادت پايا و ماناي دنيوي و اخروي قرار دارد به آن دست يافته و از آن برخوردار مي شود.
با اين همه، خداوند از مؤمنان مي خواهد تا همت و عزم خويش را بزرگ و بلند داشته و نه تنها به پيروزي و سعادت دنيوي و آسايش و آرامش موقت چشم اندوزند بلكه در هر كاري همت چنان بلند دارند كه همه نعمت هاي الهي در دنيا و آخرت را نصيب و بهره خويش قرار دهند. زيرا عزم آن همت بلند و اراده قوي و استواري است كه جز به دست يابي هدف و در آغوش كشيدن موفقيت هاي بلند از حركت و تلاش باز نمي ايستد و تحت تأثير وسوسه هاي بيروني شيطان و خواسته هاي پست دروني خود قرار نمي گيرد. در گزارشي كه خداوند در باره حضرت آدم(ع) آورده است اين معنا روشن مي شود كه وي چگونه با كوتاه كردن همت خويش در طلب عيش و نوش كوتاهي بود كه جز خسران و زيان نصيب وي نكرد. او با خوردن از درخت ممنوع مي خواست تا به پادشاهي و قدرت يا به جاودانه از طريقي نادرست دست يابد و به قول معروف راه ميان بر را برگزيند كه ابليس بدان رهنمونش ساخته بود، در حالي كه مسير جاودانگي و پادشاهي و عزت همان مسير دوري و اجتناب از هواهاي نفساني و وسوسه هاي ابليسي و پرهيز از درخت ممنوع بوده است كه شاخه ها و ميوه هايش جز بدبختي و لختي نبوده است.
خداوند در بيان صفات پيامبر(ص) و مؤمنان متاله و خدايي شده همراه وي مي گويد كه ايشان اهل استقامت هستند و با همت بلند و استقامت و پايداري نسبت به باورها و راه راست خويش، تلاش و كوشش كردند تا به آن دست يابند كه يافته اند؛ زيرا آنان بودند كه نخستين جامعه مدني را برپايه قوانين و آموزه هاي قرآني بنياد گذاشته و تمدن بزرگ اسلامي را ايجاد كردند.
ستايش خداوند از امت پيامبر(ص) به عنوان امت وسط، معتدل، خدايي شده، مستقيم، مومن و نمونه و برتر، در حقيقت ستايش از همت بلند و كار مضاعفي است كه ايشان در اين مقطع تاريخي به نمايش گذاشتند و الگوي عيني و ملموس و محسوس براي همه جوامع بشري شدند كه مي كوشند تا به سعادت دنيوي و اخروي و آسايش و آرامش هر دو سرا و جهان دست يابند.
بنابراين لازم و بايسته است كه جامعه قرآني و اسلامي ايران براي دست يابي مكرر به تجربه نبوي در همين مسير گام برداشته و با همت بلند و مضاعف خويش، افزون بر سعادت مادي و دنيوي، سعادت معنوي و اخروي را نيز طلب كنند و با كار مضاعف و تلاش دوچندان، افزون بر ساخت ايراني بزرگ و قوي جامعه اسلامي جهاني را رقم زنند و دنيا و آخرت خود و ديگران را روشن و آبادان گردانند. بر اين اساس مي بايست افزون بر همت رهايي خود، همت رهايي بشريت را در نظر گيرند و افزون بر همت سعادت دنيوي براي خود، همت سعادت دنيوي براي ديگران و نيز افزون بر همت سعادت اخروي براي خود، همت سعادت اخروي براي ديگران را در طرح و برنامه عمل خويش داشته باشند و در كنار كاري براي خود، كاري براي ديگران از همه بشريت را در نظر گيرند. از اين روست كه سخن از مضاعف است، زيرا افزون بر خود براي ديگران و افزون بر دنيا به آخرت نيز نظر دارند.
نقش كار در تحقق همت و عزم
هر آن اندازه كه همت بلند باشد و عزم جدي گردد، كار و تلاش نيز مي بايست مضاعف و دوچندان گردد؛ زيرا هر خواسته و آرمان و آرزوي بلندي، نيازمند كار و تلاش بي پايان و خستگي ناپذيري است و نمي توان با رفتار و كار معمولي و عادي به خواسته هاي بلند رسيد. از اين روست كه آرزوها و آرمان هاي بلند، كارهاي سخت و جانكاهي را مي طلبد.
در ارزش كار و عمل همين اندازه بس كه اسلام عمل را در كنار ايمان دو بال پرواز دانسته است و هر كسي كه متاله شدن را مي جويد مي بايست از ايمان و عمل صالح بهره گيرد در غير اين صورت چيزي نصيب او نمي شود.
عمل كه به معناي كار با قصد و منظور و مقصود است، در سايه ايمان مقصدي درست مي يابد و ايمان كه باور به همت هاي بلندي چون خدايي شدن و مظهريت ربوبيت و خلافت الهي است، جز به عمل صالح يعني كار نيك و تلاش همگاني براي خود و ديگران، تحقق نمي يابد. از اين روست كه گفته اند ايمان در مقام عمل است كه خود را زنده كرده و نشان مي دهد و عمل در كنار ايمان است كه معناي درست و نيك مي يابد.
از نظر قرآن ايمان و عمل با هم معنا مي يابند و انسان در كارخانه ايمان و عمل است كه ساخته مي شود و شاكله وجودي اش شكل مي گيرد و قالب مي بندد. از نظر اميرمومنان علي(ع) نيز هر چيزي كه انسان به دست مي آورد در سايه ايمان و عمل است. از اين روكساني كه كسالت مي ورزند و تنبلي پيشه مي كنند، انسان هاي بي ايماني هستند كه گرفتار هرگونه فقري از جمله تنگدستي مادي در زندگي مي شوند. آن حضرت مي فرمايد: ان الاشياء لما ازدوجت ازدوج الكسل و العجز فنتجا بينهما الفقر؛ هنگامي كه آن موجودات جفت و زوج شدند، تنبلي و ناتواني با يك ديگر جفت شدند و فقر از آن دو بوجود آمد. (كافي، كليني، ج5، ص86)
بنابراين فقر اقتصادي و عدم دست يابي به شكوفايي اقتصادي و تمدني را مي بايست زاده تنبلي و عجز دانست؛ زيرا كساني كه از كار كردن اجتناب مي ورزند و تنبلي مي كنند و باوري به توانايي و قدرت هاي خود ندارند، گرفتار فقر و فلاكتي مي شوند كه جامعه را از رشد و شكوفايي اقتصادي و تمدني دور مي كند.
از نظر قرآن و اسلام، كار، تاثيرات شگرفي را در همه ابعاد زندگي بشر از مادي و معنوي به جا مي گذارد، از اين روست كه در همه حوزه هاي معنوي و مادي بر كار و عمل صالح تاكيد شده است. اين گونه است كه صاحبان همت بلند با كارهاي سخت و جانگاه به مقامات عالي انساني و معنوي مي رسند و جوامع بشري با همت بلند و كارهاي ساخت است كه به شكوفايي اقتصادي و تمدني دست مي يابد و از فقر و فلاكت و ذلت رها مي شود.
به هر حال، اگر كسي همت بلندي دارد و خواستار تمدني بزرگ مي باشد و يا آرزوي آسايش و آرامش دارد مي بايست در قبال اين آرزوي خويش كار و تلاش داشته باشد؛ زيرا انسان بي تلاش و كوشش نمي تواند آرزوهاي خويش را تحقق بخشد. از اين روست كه همت بلند به معناي كار و تلاش بيش تر و سخت تر براي دست يابي به آرزو و آرمان است. كساني كه خواسته و هدفي دارند مي بايست تمامي قدرت ها و توان خويش را به كار گيرند و در مسير دست يابي به آن مقصد و خواسته قرار دهند تا به آن برسند و موفقيت را به آغوش كشند. اما گر نسبت به خواسته خويش همتي نداشته و تلاش و عزم و كوششي نكنند هرگز نمي توانند اميد آن را داشته باشند كه به آن برسند. از اين روست كه گفته اند:
همت بلند دار كه مردان روزگار
از همت بلند به جايي رسيده اند
