همت از مقوله هايي است كه پس از انتخاب سال 89 توسط رهبر معظم انقلاب به عنوان سال «همت مضاعف و كار مضاعف» بر سر زبان ها افتاد و رسانه اي شد. البته اين گونه نيست كه پيش از اين كسي به اين مقوله توجه نداشته باشد، زيرا اصولا دستاوردهاي بزرگ ملت ايران در زمينه هايي چون دانش هسته اي، ليزر، سدسازي، نانو فناوري، مهندسي و مانند آن، جز به همت بلند و كار زياد دانشمندان جوان و علاقه مند تحقق نمي يافت.
براي اين كه شناخت بهتري از مقوله همت و كار داشته باشيم، نگاهي به منظر بزرگان دين اسلام به ويژه اهل بيت عصمت و طهارت، مي تواند بسيار مفيد و موثر باشد و جايگاه ارزشي همت بلند و كار مضاعف را به آدمي بنماياند و مسير درست حركت وي را تعيين نمايد تا اين گونه انگيزه ها و تلاش ها شكل عبادي به خود گيرد و ضمن تأمين مقاصد دنيوي، ذخيره آخرت انسان گردد. اينك با هم مطلب را از نظر مي گذرانيم:
مراتب همت
از سخنان اهل بيت(ع) اين معنا به دست مي آيد كه همت را مي توان به مراتبي چند دسته بندي كرد. اين بدان معنا است كه همت نمي تواند در يك حد و اندازه باشد و در انسان ها، اين حالت و خصلت در سطوح و مراتب گوناگوني ظهور و بروز مي كند.
از اين روست كه حضرت علي(ع) به صراحت از همت بلند سخن مي گويد و آن را بهترين همت ها برمي شمارد تا از همت هاي پست و مياني بازدارد و به همت بلند تشويق كند. آن حضرت در عبارتي كوتاه مي فرمايد: «خير الهمم اعلاها»؛ بهترين همت ها، بلندترين آن ها است.
بر همين اساس است كه حتي پيامبر گرامي(ص) همت را به دو مرتبه پست و بلند دسته بندي كرده و با اشاره به امور هستي بر اين دسته بندي تأكيد مي كند؛ زيرا از نظر ايشان، امور هستي به طور طبيعي دست كم در مسير كمالي آن به دو دسته امور پست و بلند دسته بندي مي شود و اگر ابعاد ضدارزشي و سقوطي را نيز در نظر آوريم مي توانيم در مراتب آن بيافزاييم؛ ولي دست كم در همان مسير ارزشي و حركت كمالي، مي توان براي هر امري، مرتبه پست و بلند را در نظر آورد.
پيامبر(ص) با اشاره به اين كه خداوند در هر كار ارزشي، گرايشي به كف و سطح پست و پايين آن نداشته و علاقه مند مراتب عالي و سقف آن مي باشد، مي كوشد تا انگيزه و همت مومنان را به كارهاي بزرگ برانگيزد و از كارهاي خرد و پست بازدارد. براين اساس، مي توان گفت كه مومن كسي است كه همانند خداوند علاقه مند آن است كه كمال و تمام چيزي را به دست آورد و نسبت به آن همت بلند دارد و از پستي همتي بپرهيزد.
در منابع شيعي از پيامبر اكرم(ص) اين سخن آورده شده كه فرمود: «ان الله يحب معالي الامور و يكره سفسافها»؛ خداوند متعال از كارهاي بزرگ و امور عالي خوشنود مي گردد و كارهاي پست و بي ارزش را ناپسند مي داند. (وسائل الشيعه، ج17، ص73)
بنابراين همان گونه خداوند اگر بخواهد چيزي را بيافريند و ايجاد كند، بهترين و كامل ترين آن را ايجاد مي كند، انسان هاي خدايي شده و متاله مي بايست اين گونه عمل كنند و به هر كاري كه دست مي زنند، كامل ترين و بهترين آن را انجام دهند و به پايين ترين درجات آن بسنده نكنند.
اگر بخواهيم براي انسان ها ارزش گذاري انجام دهيم و نمره دهي داشته باشيم، مي بايست به همت آنان توجه داشته باشيم و تنها كساني را براي كارهاي مهم جامعه انتخاب و گزينش كنيم كه داراي همت بلند هستند. به سخن ديگر، معياري كه مي توان براساس آن آدم ها را درجه بندي كرد و به كار گرفت، درجه همت ايشان است؛ زيرا اين معيار نيز همانند معيار تقوا، بيانگر ميزان ارتباط شخص با مبدأ عالي و اعلي يعني خداوند تبارك و تعالي است و هرچه شخص بلند همت تر باشد، در تقوا و خدايي شدن گام هاي بلندتري برداشته است و لياقت بيش تري براي كارهاي جامعه و مديريت هاي آن دارد. از اين روست كه اميرمؤمنان چنان كه در غررالحكم خويش نقل مي كند درباره معيار سنجش آدم ها مي فرمايد: «قدر الرّجل علي قدر همّته»؛ ارزش آدمي به اندازه همتش است.
همت الهي
همت مؤمن بايد همواره الهي باشد و هيچ انگيزه غير الهي در درون او شكل نگيرد و موجب حركت و فعاليت وي نشود؛ زيرا مؤمن، انساني خالص است كه همه اعمالش را به داعي و انگيزه وجه الله به جا مي آورد و مي كوشد تا خود را متاله كرده و شخصيت خويش را خدايي گرداند. از اين رو، چنان كه جهان را آيات الهي مي شمارد و به همه چيز به عنوان نشانه اي از نشانه هاي خداوند مي نگرد، هم چنين وي انساني است كه همه چيز را براي تقرب به خداوند انجام مي دهد و مي كوشد تا با قرار دادن خداوند در مقصد نهايي، خدايي شدن خويش را تحقق بخشد.
از اين روست كه در هيچ كاري، قصدي جز خدا در وي تحقق نمي يابد و هرگز از اين اصل غافل نمي شود كه خداوند در آغاز و انجام كارهاست و پيش از اين كه چيزي را ببيند خدا را در پيش و پس و ميانه آن مي بيند و به سمت او حركت مي كند. البته هر كسي كه خود را شهروند امت اسلام مي داند مي بايست اين گونه مقاصد و نيات خويش را خدايي كند و بكوشد تا اين گونه روز خويش را آغاز كرده و شب خويش را براساس خدايي شدن به پايان برساند.
پيامبر گرامي(ص) در اين باره فرمودند: «من اصبح من امتي و همته غير الله فليس من الله»؛ هر فردي از امت اسلامي، اگر همت روزانه و اهتمام هر بامدادش، چيزي غير از خداوند باشد، از خدا بيگانه است و چنين شخصي، الهي نمي انديشد و براي خدا كار نمي كند و در نتيجه، حشر او نيز با انگيزه موهوم غيرخدايي خواهد بود. (بحار؛ ج70، ص243، ح12 به نقل از آيت الله جوادي آملي- كتاب ولايت فقيه، ص294)
اهتمام به ديگران
اصولاً انسان مسلمان، انساني اجتماعي است؛ زيرا ايمان در اسلام چنان تعريف شده است كه اگر ديگري بر داشته شود، ايماني ناقص خواهد بود. از اين روست كه در آموزه هاي قرآني از جمله سوره عصر اين معنا مورد تأكيد است كه تنها كساني از زيان و خسران در عمر خويش مي رهند كه ايمانشان با عمل صالح و نيك براي خود و ديگران همراه باشد و ديگران را به كارهاي ايمان آوري و كارهاي نيك فرمان دهند و سفارش نمايند. بنابراين كسي كه به مسايل خود بسنده كرده و دور خويش هم چون كرم، پيله اي بافته است، هرگز رستگار نمي شود مگر اين كه از اين پيله خودپسندي بيرون آيد و افزون بر تقويت ايمان در خود ديگران را به ايمان فراخوانده و با كارهاي نيك در عمل به مردمان بياموزد چگونه مي بايست نيكوكار بود؛ زيرا هيچ دعوتي بهتر از عمل نيست و كساني كه خوب مي گويند و بد مي كنند يا كاري نمي كنند، اصولاً جز شرمساري بهره اي نمي برند و تنها با عمل نيك است كه مي توان خوب دعوت كرد و ديگران را به كاري تشويق نمود و انگيزه ايمان و كار نيك را در جانشان ايجاد كرد.
براساس اين آموزه الهي است كه پيامبر گرامي مي فرمايد: «من اصبح لا يهتم بامور المسلمين فليس منهم و من سمع رجلا ينادي ياللمسلمين فلم يجبه فليس بمسلم.»؛ كسي كه در هر صبحگاه به امور مسلمين همت نگمارد و در انديشه كارهاي آنان نباشد از آنها نيست، و كسي كه بشنود مردي فرياد مي زند و كمك مي طلبد و به او كمك نكند مسلمان نيست. (اصول كافي، ج 2/ صفحه 164، حديث 5).
بزرگي در بلند همتي
از نظر اهل بيت(ع) بزرگي مردم و جامعه را مي بايست در بلندي همتي ايشان جست وجو كرد؛ زيرا بزرگ همتي است كه انگيزه هاي بلند را در آدمي ايجاد مي كند و به انجام كارهاي سخت وادار مي سازد و هرگونه مقاومتي را در هم مي شكند. اين گونه است كه جامه اهدافي بلند را براي خود تعريف و براي رسيدن به آن تلاش مي كند و تا رسيدن به مقصد و مقصود از تلاش باز نمي ايستد.
اميرمومنان علي(ع) اصولا رشد و بزرگي هر شخص و جامعه را در بلندهمتي آنان مي جويد و سقوط هر شخص و جامعه اي را نيز در گرايش آنان به شهوت راني مي داند؛ زيراگرايش به هواهاي نفساني و شهواتي كه امور پست طبيعت آدمي است وي را در مسيري قرار مي دهد كه اهداف بلند از يادش مي رود و مسايل خرد و پيش پا افتاده دنيوي براي وي اصالت و ارزش مي يابد و به انجام آن گرايش پيدا مي كند. اين گونه است كه تمام سرمايه هاي وجودي خويش و جامعه را مصروف شهوات مي كند و در دنيا و آخرت زيانكار مي گردد.
آن حضرت(ع) مي فرمايد: «ما رفع امرء كهمته و لا وضعه كشهوته»؛ هيچ چيز مانند همت بلند انسان را بزرگ نكرد؛ چنان كه چيزي مانند شهوت راني او را به زمين نزد.
اما اگر به جاي شهوات به امور بلند توجه و اهتمام يابد و به خواسته ها و هواهاي نفساني پست خود پشت پا زند و به آن اصالت نبخشد در اين صورت است كه از نردبان بزرگي و عظمت بالا مي رود و همه جهان و جهانيان را مسخر خويش مي گرداند. اين تسخير جهان و جهانيان مي تواند در عرصه هاي مادي و معمولي دنيا و مديريت آن باشد و مي تواند فراتر از اين در مقام ربوبيت و خلافت الهي باشد. به اين معنا كه شخص يا جامعه ايماني صاحب همت هاي بلند مي تواند در مسير متاله شدن تا جايي برود كه همه هستي مسخر وي گردد و خلافت جهاني را از سوي خداوند به عهده گيرد.
حضرت اميرمومنان(ع) درباره اين رشد و كمال يابي انسان و جامعه مي فرمايد: «من رقي درجات الهمم عظمته الامم»؛ هر كه از نردبان همت بلند، بالا رود جهانيان او را به ديده تعظيم بنگرند.
به هر حال، كسي كه پست همت باشد و تمام هم و غم وي دنيا و لذايذ و شهوات آن باشد، در هنگامي كه مرگ به سراغ وي مي آيد بسيار اندوهناك خواهد بود؛ زيرا مي بيند كه چيزي در چنته ندارد و توشه اي براي آخرت خويش برنگرفته است. آن حضرت درباره چنين شخصي مي فرمايد: «من كانت الدنيا همته اشتدت حسرته عند فراقها»؛ كسي كه همتي جز دنيا ندارد هنگام مردن غصه او بسيار خواهد بود و نيز مي فرمايد: «من كانت همته ما يدخل في بطنه كانت قيمته ما يخرج من بطنه»؛ كسي كه همتي جز پركردن شكم ندارد، قيمت او نيز همان است كه از شكم او بيرون مي آيد. و نيز مي فرمايد: «ما ابعد الخير ممن همته بطنه و فرجه»؛ چه بي خير است كسي كه فكري جز شكم و شهوت ندارد.
نتايج و آثار همت بلند
هر چيزي داراي نشانه ها و آثاري است. همت بلند نيز اين گونه است. از اين روست كه حضرت اميرمؤمنان علي(ع) در جاهاي مختلف به حسب شرايط و مقتضيات، از آثار و نتايج همت و همت بلند سخن به ميان آورده و بر آن آثار و نشانه هايي بيان نموده است كه در اين جا به بخشي از آن اشاره مي شود.
1- كار زيبا: يكي از نشانه هاي بلندهمتي آدمي آن است كه كارهايش به بهترين شكل در مي آيد و زيبايي آن در چشم ها خود را جلوه گر مي سازد؛ زيرا صاحب همت بلند، همواره مي كوشد تا كارهايش را به شكل كامل و تمام درآورد و كاري متقن ارائه دهد. اتقان كار بر سلامت و زيبايي كار مي افزايد و هندسه كار به گونه اي درمي آورد كه همه چيز آن موزون و براساس موازين دقيق مي باشد. براين اساس زيبايي از كارهايي كه داراي همت هاي بلند هستند، به سادگي به چشم مي آيد. از اين روست كه حضرت علي(ره) مي فرمايد: «الفعل الجميل ينبي عن علوالهمه » كار زيبا خبر از بلند همتي مي دهد. بنابراين هرگاه كاري زيبا به چشم آمد، مي توان اين معنا را دريافت كه صاحب اين كار، انساني بلندهمت بوده است كه به كارهايش اهتمام داشته تا كامل ترين و بهترين آن را به نمايش گذارد و ايجاد كند.
2- غايت يابي: انسان بلندهمت، انساني غايت نگر است و همواره غايت هر كاري را در نظر مي گيرد و به سوي آن مي شتابد و تا آن را به دست نياورد و يا انجام ندهد از تلاش و كوشش باز نمي ايستد و مقاومت ها را درهم مي شكند. از اين روست كه مي توان دستيابي به غايت و نهايت هركاري را دراينگونه افراد مشاهده كرد. به اين معنا اگر بخواهند درعرصه فن آوري هسته اي كاري كنند، غايت آن را درنظر مي گيرند و تا بدان غايت نرسيده اند دست برنمي دارند. اين گونه است كه همواره دستيابي به غايت را مي توان نشانه اي از افراد بلندهمت ديد و از اين راه دانست كه شخص و يا جامعه داراي همت بلند مي باشد.بر اين اساس مي توان چنين اشخاصي را گزينش كرد و براي كارهاي بلند به خدمت جامعه درآورد و بر آنان سرمايه گذاري هاي كلان نمود. اميرمؤمنان درباره نشانه اين افراد بلندهمت مي فرمايد: «من بذل جهد طاقته بلغ كنه ارادته»، هركه توان خود را براي رسيدن به هدف خود به كارگيرد به تمام خواسته هايش خواهدرسيد. آن حضرت(ع) همچنين در عبارتي ديگر مي فرمايد: «من كانت الاخره همته بلغ من الخير غايته امنيته»، هركس كه آخرت همتش باشد، از خير به نهايت آرزويش مي رسد (غررالحكم و دررالكلم» به اين معنا كه آخرت طلبي نه تنها آخرت وي را تامين مي كند بلكه آرزوهاي ديگرش را در دنيا برآورده مي سازد. كسي كه صدرا داشته باشد و خدايي شدن را مدنظر قرار دهد،نود دنيا و مسائل آن به طور طبيعي برايش تامين خواهدشد. به هرحال انسان مي بايست همواره غايات هرچيزي را بخواهد. از اين روست كه اگر بخواهد ميان دنيا و يا آخرت يكي را برگزيند و بر آن اهتمام داشته باشد به آخرت بچسبد كه دنياي وي را نيز تامين مي كند. از اين روست كه معصوم(ع) مي فرمايد: «اجعل همك و جهدك لاخرتك»؛ همت و تلاش خود را صرف آخرتت كن.
3- بذل و بخشش: هر انساني براساس معيارهايي خاص عمل مي كند. اين معيارها شامل مولفه ها و اموري چون بينش و نگرش مي شود. اگر بخواهيم درباره شرافت همت كسي سخت بگوييم و افزون بر معيار كمي از معيار كيفي همت وي مطلبي داشته باشيم مي بايست به مسئله بذل و بخشش وي به عنوان يك معيار توجه كنيم؛ زيرا كيفيت و چگونگي همت ها را مي توان از اين طريق به دست آورد. كساني كه نسبت به ديگران بذل و بخشش مي كنند و هيچ منت نمي گذارند و جز رضايت خداوند به چيزي نمي انديشند، همت ايشان از شرافت برخوردار مي باشد. حضرت اميرمؤمنان علي(ع) مي فرمايد: «من شرف الهمه بذل الانسان»؛ بذل و بخشش آدمي نشانه بلندهمتي اوست. درهمين رابطه آن حضرت همچنين در سخن ديگري مي فرمايد: «الكرم نتيجه علو الهمه »؛ بزرگواري و آقايي نتيجه داشتن همت بلند است.
4- قناعت: از ديگر نشانه هاي شرافت همت شخصي آن است كه اهل قناعت است و به آن چه دارد بسنده مي كند و حرص مال ديگري ندارد و نسبت به داشته هاي ديگران حسادت نمي ورزد و خود را به آب و آتش نمي زند تا بيش از آن به دست آورد، بلكه بر اين باور است كه خداوند است كه روزي را تنگ يا گشاد مي گيرد. براي وي دنيا و مسايل آن چنان اهميت ندارد تا همت خويش را مصروف آن كند بلكه به جاي آن به كارهايي مشغول مي شود كه متاله شدن و خدايي گشتن را در وي تقويت مي كند. بنابراين قناعت سرمايه بزرگي براي اين تعالي اوست. امير مؤمنان درباره نشانه شرافت همت اشخاص معياري چون قناعت را مطرح كرده و بر آن تأكيد مي ورزد و مي فرمايد: «من شرف الهمه لزوم القناعه »؛ همت بلند، قناعت هميشگي همراه دارد. هم چنين آن بزرگواران فرمودند: و فرموده اند: و استجلب عن الياس ببعد الهمه ؛ عزت نااميدي و بي نيازي از مردم را با بلندي و بزرگي همت جلب نما (تحف العقول: ص682)
5- شجاعت: شجاعت يكي از فضايل اخلاقي انسان است و بسياري از مردمان آرزو دارند كه به شجاعت ستوده شوند؛ زيرا بسياري از امور اجتماعي و بلكه رشد و تعالي شخصيت انساني به تحقق اين صفت در آدمي است. برخي از انسان ها بزدل و برخي ديگر بي باك و بي پروا هستند ولي هرگز كسي اين دو گروه را نستوده است بلكه تنها كساني را مي ستانيد كه بر اعتدال باشند و حد وسط را نگه دارند. به اين معنا كه بي گدار به آب نزنند و يا در جايي كه مي بايست عمل كنند و سخن بگويند كوتاه نيايند. اين گونه است كه شخص به شجاعت موصوف مي شود. براي سنجش ميزان همت هر كسي مي بايست به ميزان شجاعت وي نظر كرد؛ زيرا از كوزه همان برون تراود كه در اوست. اگر كسي بلند همت باشد، در رسيدن به هدف بلند خويش از هيچ مقاومتي باكي ندارد و همه موانع را با شجاعت كنار مي زند ولي اگر كسي كوتاه همت باشد انساني پست و ضعيف مي باشد و حتي ممكن است كه از هدف باز ايستد و راه را ادامه ندهد. اميرمؤمنان علي(ع) مي فرمايد: «شجاعه الرجل علي قدر همته»؛ شجاعت مرد به اندازه همت اوست.
6- رشد فضليت: بلند همتي موجبات رشد فضايل انساني مي شود، چنان كه پست همتي نه تنها فضايل آدمي را جلوگيري مي كند بلكه آن را تباه مي سازد و هر آن چه از فضايل را اندوخته بود اين گونه از دست مي دهد. حضرت علي(ع) مي فرمايند: «من صغرت همته بطلت فضيلته»؛ كسي كه همتش كوچك باشد فضائل او از دست مي رود.
7- دوستي: بلند همت به سبب اين خصلت كسي است كه همه دوست دارند با ايشان دوست و مصاحب شوند؛ زيرا از ايشان مي آموزند و نيز سود و بهره مي برند ولي كساني كه پست همت هستند موجبات افسردگي روحي و رواني آدمي مي شوند و زمينه براي شكست ها در انسان ها مي گردند. از اين روست كه آن حضرت انسان را از دوستي با پست همتان باز داشته و فرموده است: «من دنت همته فلاتصحبه»؛ با آدم كوتاه همت هم صحبت مشو (كه تو را نيز ساقط مي كند.)
8- شرافت: يكي از فضايل انساني شرافت است و اگر كسي شرافت مي جويد مي بايست آن را در بلند همتي بجويد چنان كه امام محمدباقر(ع) در اين باره فرمودند: لاشرف كبعد الهمه ؛ هيچ شرفي همانند دوري و بزرگي همت و بلندهمتي نيست.
