فراگیری درس، نیکوترین نماز از نگاه امام باقر(ع)

بسم الله الرحمن الرحیم

علم و عرفان در آموزه های اسلامی در چنان جایگاهی بلند از اهمیت و ارزش قرار دارد که نمی توان سخن از انسان و انسانیت گفت و علم را به عنوان بخشی از حقیقت انسانی ندید؛ چرا که آن چه حقیقت انسان را ساخته و به وی ارزش خلافت بخشیده است، همان علم اسمایی است که خداوند به او تعلیم داده است. از این رو، اگر کسی طلب علم نکند، گویی از حقیقت انسانیت بهره ای نبرده است.

از نظر اسلام، سعادت واقعی و حتی بهشت اخروی در سایه علم و معرفت تحصیل می شود؛‌ زیرا بهشتی که خداوند برای انسان فراهم آورده و در آن سعادت و آرامش و آسایش جاودانه تحقق می یابد، چیزی جز حقیقت خدایی شدن انسان نیست که جز به علم و معرفت و عبادت حاصل نمی شود.

امام باقر(ع) از همین منظر وقتی به علم و مباحث و مسایل آن می نگرد،‌ آن را همان عبادت بلکه بهترین و کامل ترین نوع آن یعنی نماز بر می شمارد و شگفت انگیزتر آن که علم و فراگیری آن را نه تنها مصداقی از نماز بلکه نیکوترین نوع نماز معرفی می کند. نویسنده در این مطلب بر آن است تا براساس آموزه های وحیانی قرآن، تحلیلی ازاین واقعیت به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

علم،‌ حقیقت وجودی و ارزشی انسان

انسان ترکیب پیچیده از پست ترین عنصر هستی با برترین حقیقت هستی است؛ چرا که خداوند کالبد انسان را گل بد بو و لجن آفریده و سپس از روح خویش در وی دمیده است.(حجر، آیه 29؛ ص 72) این ترکیب به انسان قابلیت آن را داده است تا بتواند همه حقیقت خداوندی را مظهریت نماید. به این معنا که انسان با چنین ترکیبی از این قابلیت برخوردار شده است تا بتواند صفات و اسمایی الهی را در خود ظهور و بروز دهد و صورت خدایی بگیرد. در برخی از روایات اسلامی این معنا آمده است که : إن الله خلق ادم على صورته؛ خداوند آدم را بر صورت خویش بیافرید. به این معنا که خداوند همه اسما و صفات خویش را در انسان قرار داده تا ظهوری از حقیقت باطنی خداوند باشد.

در آیات قرآنی چنین صورت گری به عنوان تعلیم کل الاسماء(بقره، آیه 31) بیان شده است. این تعلیم از سوی خداوند به معنای نوعی جعل تکوینی است؛ چنان که خداوند خلافت را برای انسان جعل کرده و او را خلیفه خود قرار داده است.(بقره، ایه 30) پس انسان به سبب آن که همه حقیقت صفات و اسمای الهی را در خود داراست، شایسته مقام خلافت الهی شده است.

پس به یک معنا، حقیقت وجودی و نیز ارزشی انسان به عنوان خلیفه خداوند، همان علم انسان به اسماء و صفاتی الهی است. اما از آن جایی که این علم یک علم حضوری و شهودی و بخشی از حقیقت وجودی انسان است،‌با علم حصولی و اکتسابی تفاوت ماهوی دارد؛ زیرا علمی که خداوند به انسان تعلیم داده است در یکی از سه مرتبه از علم شهودی است که از آن به علم الیقین،‌عین الیقین و حق الیقین یاد می شود.

از آن جایی که همه انسان ها این علم شهودی را چشیده اند، از کف خلافت الهی برخوردار هستند و هیچ انسانی را نمی توان بیرون از دایره ارزشی خلافت الهی دید و شناخت. البته در این میان تنها برخی با عبودیت آن اسماء الهی را فعلیت ظهوری می بخشند و خدایی می شوند و در مقام حق الیقین اسمای الهی قرار می گیرند که خداوند از آنان به مخلصان(به فتح لام) یاد کرده است. (حجر، آیه 40؛ صافات آیات 40، 74، 128 و 160) مصادیق اتم و اکمل ایشان همان چهارده معصومان هستند.

البته در همین مرتبه حق الیقین، گروه دیگری از انسان ها به عنوان سابقون و ابرار قرار گرفته اند که ایشان نیز گروهی بسیار اندک هستند.(واقعه، آیات 12 و 13 و 38 و 39) بسیاری از مردمان در دنیا نمی توانند مراتب حق الیقین را در دنیا تجربه کنند و علم شهودی را در این مرتبه را در اسما و صفات الهی در خود ظهور بخشند و تنها در مرتبه عین الیقین در دنیا آن را مظهریت و تجربه می کنند. اینان همان اصحاب الیمین هستند که بیشترین رهیافته گان و مومنان بهشتی هستند.(واقعه، آیات 27 و 28 و 90 و 91)

بیش ترین مردم در همان علم الیقین ابتدایی از علم شهودی هستند و گاه نیز به اسبابی آن را از دست می دهند و فاقد چنین علمی در این مرتبه خواهند شد، زیرا با گناه همه مجاری شناختی و معرفی خود را دست می دهند و علم در ایشان ظهور و بروز نمی یابد. در سوره واقعه به این سه دسته پرداخته شده است.

البته همه انسان ها همان گونه که خداوند در آغاز به ایشان علم شهودی بخشیده است در پایان دنیا و آغاز آخرت چنین شهودی را خواهند داشت ولی چنین شهودی برای اکثریت ظالم و جاهل و غافل هیچ سودی نخواهد داشت.(ق، آیات 21 و 22؛ تکاثر، آیات 6 و 7)

به هر حال، حقیقت انسانی همان علم است، چنان که ارزش انسان و انسانیت نیز در همین علم است و همین علم و دارایی اوست که او را در مقام خلافت الهی قرار داده است.(بقره، ایه 31) از این روست که خداوند توجه و تاکید خاصی بر علم به عنوان مهم ترین عامل در تحقق حقیقت انسان و رشد او دانسته است و خواهان آن می شود تا با عبودیت نه تنها علم خود را به نمایش گذارند بلکه با عبودیت علم خویش را از مرتبه ای به مرتبه ای بالاتر از نظر کیفی نیز افزایش دهند و دریچه های بی پایان علم و حتی علم الغیب را بر روی خود بگشایند.(بقره، ایه 282؛ کهف، آیه 65؛ حجر، آیه 99 ، جن، آیه 72 و آیات دیگر)

تعلم و تعلیم، ماموریت الهی انسان

یکی از ماموریت های الهی انسان، تعلم وتعلیم است؛ زیرا انسانیت با تعلیم وتعلم است که حقیقت می یابد. انسان هر چند که از دارایی علمی برخوردار است، ولی ظهور و رشد آن بستگی به بسترسازی در فرآیندی دارد که می بایست انسان آن را فراهم آورد. مهم ترین عامل رشدی و ظهوری علم در انسان همان تقوا(بقره، ایه 282) و عبادت (حجر، آیه 99) است؛ زیرا تقوا و عبادت،‌ عمل به علمی است که در ذات انسان سرشته و به ودیعت نهاده شده است. از این روست که گفته شده علم با عمل رشد می یابد.

تعلم به یک معنا تذکر حقیقت همان علمی است که خداوند در انسان ها قرار داده است؛ چنان که تعلیم نیز به معنای فرآیند به یادآوری می باشد. از این روست که برخی اصولا تعلیم و تعلم را چیزی جز تذکار، تذکر و یادآوری نمی دانند و نمی شناسند.

انسانها با تعلیم و تعلم ، آن چه را در ذات خویش دارند، به یاد می آورند و با تقوا و عبادت و عمل آن را به شکل علم شهودی فعلیت و ظهور می بخشند.

بنابراین، می توان گفت که یکی از ماموریت های اصلی بشر تعلیم و تعلم است؛ زیرا بستر ساز فرآیند ظهور و فعلیت بخشی همان علوم اسمایی است که در ذات انسان ها به ودیعت نهاده شده است. چنین عملی در حقیقت همان متاله شدن و خدایی شدن و تخلق به صفات و اخلاقی الهی یافتن است تا شایسته خلافت بر ما سوی الله شود.

آیات بسیاری از قرآن به این نکته توجه می دهد و خواهان آن است که انسان همه چیز از عقیده و رفتار و سخن خویش را بر علم مبتنی کند؛ زیرا چنین علمی به معنای صفت خدایی یافتن انسان است.(بقره، آیات 80 و 120 و 145 و آیات دیگر)

خداوند به پیامبران فرمان می دهد که به تعلیم مردمان بپردازند و ایشان را با حقیقت خود آشنا سازند و اجازه ندهند تا دنیا و وسوسه های ابلیسی ایشان را از این حقیقت غافل کند.(بقره ،‌آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164)

در روایات اسلامی نیز بارها به علم و علم آموزی و ارزش آن توجه داده شده است و یکی از اموری که مسارعت و شتاب در آموزش آن مورد تاکید است همین علم آموزی است. امام باقر(ع) می فرماید: امام باقر(عليه‏السلام) فرمودند: سارِعُوا في طَلَبِ العِلمِ ؛ در جست وجوى دانش شتاب كنيد .( المحاسن ، البرقی، ج 1 ، ص 356 )

آن حضرت هم چنین می فرماید: إنَّ جَميِعَ دَوابِّ الأرضِ لَتُصَلِّي عَلى طالِبِ العِلمِ حَتَّى الحِيتانِ في البَحرِ ؛ همه جنبندگان زمين ، حتّى ماهيان دريا ، بر جوينده دانش درود مى‏فرستند .(بصائر الدّرجات ، ج 4 ، ص 24)

علم آموزی و تحقیقات عملی، نیکوترین نماز

یکی از مهم ترین جلوه های عبادت نماز است. چنان که گفته شد از جمله راه های دست یابی به علم شهودی و ظهور انسان در مقام خلافت الهی، عبادت است؛ زیرا کنه و جوهر عبودیت همان ظهور در مظهریت ربوبیت و پروردگاری الهی است که خلیفه در این مقام ظهور می یابد.(حجر، ایه 99)

شاید نماز زیباترین، کامل ترین،‌ نیکوترین و بهترین شکل عبادت باشد؛ زیرا همه آن خصوصیات نماز، بیانگر بندگی و عبودیت انسان است. انسان با نماز است که به خداوند متصل می شود و این صله و ارتباط روحی میان انسان و خدا برقرار می گردد. انسان با نماز به خداوند وصل می شود و از حقیقت وجودی خداوند بهره مند شده و جلوه های اسمایی را مظهریت می کند. از روست که در آیات و روایات بر نماز بسیار تاکید شده است.

با این همه حقیقت عبادت و عبودیت و بندگی را تنها کسی می تواند به نمایش گذارد که دارای علم و معرفت باشد؛ از این روست که خداوند خلافت خود را به بنده ای ارزانی داشته است که دارای علم است(بقره، ایات 31 تا 33) و فرشتگان را با آن همه مقام و منزلت و تقدیس و تسبیح شایسته آن ندانسته است که به عنوان خلیفه انتخاب و معرفی نماید.(همان) بنابراین، خلیفه تنها بنده عالم خداوند است که از همه اسما و صفات الهی به علم شهودی بهره مند باشد.

اگر هدف آفرینش انسان عبادت است(ذاریات، آیه 56) از آن روست که عبادت دریچه ای به سوی ظهور علمی انسان است و انسان در این چارچوب و مسیر است که خدایی می شود و متاله می گردد و سزاوار خلافت ربوبی خداوند می شود. بر همین اساس و تحلیل است که برخی (لیعبدون) را همان(لیعرفون) دانسته اند؛ زیرا بدون علم و معرفت،‌عبادت را ارزشی و بهایی نیست؛ چنان که فرشتگان عبادت گران بی مثال هستند و در تسببح و تقدیس کسی به پای ایشان نمی رسد.(بقره، ایه 30 تا 33) اما با این همه خداوند ایشان را به خلافت نپذیرفته است.

به هر حال،‌ این نماز با همه منزلت خود تنها زمانی معنای حقیقی عبادت را خواهد یافت که از روی علم و معرفت باشد؛ زیرا به هر عبادتی از جمله نماز، این علم و معرفت است که بها و ارزش می دهد.

در همین راستاست که حضرت امام باقر(ع) علم آموزی و درس و بحث و تحقیق علمی را بهترین شکل عبادت یعنی نماز دانسته و حتی آن را مصداقی اتم و احسن از نماز بر می شمارد. به این معنا که اگر انسانی به درس و بحث علمی مشغول شوند، نیکوترین نماز را به جا آورده است. امام باقر(ع) می فرماید: تَذاكُرُ العِلمِ دِراسَةٌ و الدِّراسَةُ صَلاةٌ حَسَنَةٌ ؛ گفت‏وگوى علمى درس است ، و درس نمازى نيكو است .( الكافى ، ج 1 ، ص 41 )

در همین راستاست که پیامبر(ص) وقتی وارد مسجد می شود از میان دو حلقه علم آموزی و تعلم، و حلقه نمازگزاران به حلقه علم می پیوندند و در مباحث آنان شرکت می کند. در روایات است که رسول اكرم(ص) وارد مسجد مدينه شد ، چشمش به دو اجتماع افتاد كه از دو دسته تشكيل شده بود ، و هر دسته‏ای حلقه‏ای تشكيل‏ داده سر گرم كاری بودند : يك دسته مشغول عبادت و ذكر و دسته ديگر به‏ تعليم و تعلم و ياد دادن و ياد گرفتن سرگرم بودند ، هر دو دسته را از نظر گذرانيد و از ديدن آنها مسرور و خرسند شد . به كسانی كه همراهش بودند رو كرد و فرمود : " اين هر دو دسته كار نيك می‏كنند و بر خير و سعادتمند " آنگاه جمله‏ای اضافه كرد : " لكن من برای تعليم و داناكردن فرستاده شده‏ام " ، پس خودش به طرف همان دسته كه به كار تعليم و تعلم اشتغال داشتند رفت ، و در حلقه آنها نشست. (کتاب داستان راستان، شهیدمطهری، ج۱، ص 5۱، به نقل از منية المريد، چاپ بمبئى، ص 10 )

این که انسان در گروه های علم آموزی وارد شود و در گفت و گوهای علمی و تحقیقات و پژوهش های علمی مشارکت نماید بسیار مهم است؛ زیرا حضور در چنین جمع هایی به انسان کمک می کند تا دانش را به درستی بیاموزد. دانش آموزی اگر همراه با درس و بحث و گفت و گو و مذاکره باشد هم از این جهت مثبت و مفید است که مطالب به دقت به خاطر سپرده می شود و هم این که با مداخله و مناقشه دیگران در بحث، دانشی آموخته می شود که خطایی آن بسیار کم تر است. گاه انسان چیزی را به عنوان علم می آموزد که می تواند نادرست باشد و چیزی جز گمان و ظن نباشد، در مذاکرات است که اشکال آن معلوم و دانسته می شود. از این روست که آن حضرت(ع) خواهان حضور در مجامع عملی و برگزاری کنفرانس و همایش هایی است که در آن مباحث علمی طرح و مورد مداخله و مناقشه و گفت و گو قرار می گیرد؛ چنین شیوه علم آموزی که همراه با بحث و تحقیق است بسیار مفید تر است.

در حوزه های علمی عنصر مباحثه و مذاکره و بحث و گفت و گو، از آن جهت اصل جدانشدنی آموزش قرار داده شده است که انسان را به مسیر درست و سازنده منتقل می کند. چنین شیوه آموزش و یادگیری و تعلم برای هر دو طرف مفید است؛ زیرا هم تعلیم دهنده از نقاط قوت و ضعف علم خویش آگاه می شود و مباحث مورد نقد و بررسی قرار می گیرد و هم موجبات نمو و رشد علمی شخص می شود و هم فرصت یادگیری بهتر و درست تر را فراهم می آورد.

به نظر می رسد که در این عبارت کوتاه هر چند که مطلق تذکر، درس و علم آمده است،‌ولی از ان جایی که ارتباط با نماز داده شده می توان گفت که مراد گفت و گوهای علمی است که انسان را به تحقیق و پژوهش در عرصه های علم دین وارد می کند و غفلت را از پیش روی افراد بر می دارد و ایشان را با حقیقت خدا و فلسفه آفرینش آشنا می کند و زمینه خدایی شدن و متاله گشتن و خلافت انسان را فراهم می آورد. از این روست که آن حضرت(ع) در نهایت این چنین دانش آموزی و علمی را نیکوترین نماز یعنی بهترین شکل عبادت می داند؛ زیرا فرصت بی مانندی را برای متعلم و مدرس فراهم می آورد تا با مذاکره و تحقیق و ‍پژوهش، اسما و صفات الهی را در خود تحقق بخشد و در اوج عبادت و عبودیت یعنی ربوبیت الهی قرار گیرد و به عنوان خلیفه به پرورش مشغول شود. ارتباط تعلیم و تزکیه نیز از همین جا نیز دانسته می شود؛ زیرا انسانی که با نماز دراسه ایستاده است خودسازی می کند و در مقام دیگر سازی و مذاکره اقدام به خود سازی خود و دیگران می کند. پس هم مسئولیت بندگی را انجام می دهد و هم مسئولیت ربوبیت و پروردگاری را در مقام خلافت به نمایش می گذارد.