عوامل و موانع رستگاری ابدی

بسم الله الرحمن الرحیم

فلاح به معنای نجات از بدی ها و دست یابی به خیر و صلاح و هم چنین فوز به معنای دست یابی به خیر با حصول سلامت از اصطلاحات قرآنی برای بیان رستگاری و سعادت ابدی است. بنابراین کسی در چنین شرایطی قرار گرفته از نظر قرآن، از دوزخ رسته و به خدا پیوسته و بهشت رضوان الهی را به دست آورده است. زهی سعادت انسان که به چنین شرایطی برسد؛ زیرا انسان این گونه سعادت ابدی را برای خود تضمین کرده است.

پرسش این نوشتار آن است که از نظر قرآن، چه عواملی برای دست یابی به چنین رستگاری لازم است و چه موانع ممکن است انسان را از آن محروم سازد؟ با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

عوامل و موانع اصلی رستگاری ابدی

از نظر قرآن، رستگاری یا همان فوز و فلاح می تواند دنیوی و اخروی باشد؛ اما آن چه اصالت دارد همان رستگاری ابدی است که انسان را از هر گونه شرایط سخت دوزخ و آتش آن می رهاند و از مشکلات و عذاب ها در امان نگه می دارد و خیر و صلاح و سلامت او را تضمین می کند و آرامش و آسایش را برای ابدیت رقم می زند. از همین روست که رستگاری مهم ترین دغدغه انسان می شود و از بالاترین درجات و مراتب اهمیت در نزد خدا و خلق برخوردار می گردد.(توبه، آیه 20) از نظر قرآن رستگاری از چنان ارزش و اهمیتی برخوردار است که انسان برای دستیابی به آن می بایست هر گونه عمل و تلاشی را به کار گیرد.(صافات، آیات 59 تا 61)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رستگاری انسان معیار و ملاک برتری اهل بهشت بر دوزخیان است؛ زیرا اهل بهشت از عذاب دوزخی رسته و به رستگاری رسیده اند، در حالی که دوزخیان در انواع عذاب های آن گرفتار هستند که برای برخی آنان ابدی و جاودانه است.(حشر، آیه 20)

البته از نظر قرآن، رستگاری در همه شرایع اسلامی بسیار اهمیت داشته و همه پیامبران به آن توجه داده اند؛ زیرا کسی که از دوزخ برهد و به رستگاری برسد، به یک معنا بهشت را برای خویش تضمین کرده است.(اعلی، آیات 14 تا 19؛ مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 722)

از نظر قرآن تلاش برای رستگاری توصیه خدا است که انسان آن را با ایمان و کارهای خیر می تواند تحقق بخشد.(صافات، آیات 59 تا 61؛ حج، آیات 77)

باید یادآور شد که از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رستگاری بالاترین درجه و مقامی است که انسان در آخرت به آن دست می یابد و این گونه در پیشگاه خدا از قرب و ارج برخوردار می شود.(توبه، آیه 20)

از نظر آموزه های قرآن، مهم ترین و اساسی ترین عوامل و موانع رستگاری عبارتند از:

1. ایمان: از مهم ترین عوامل رستگاری انسان، ایمان به خدا(توبه، آیات 86 تا 89 و 99 و 100)، ایمان به آیات تکوینی و کتب آسمانی(بقره، آیات 3 و 5؛ اعراف، آیات 156 و 157)، ایمان به رسولان الهی و محمد المصطفی(همان؛ بقره، آیات 3 و 5)، ایمان به قرآن به عنوان آخرین کتاب خاتم النبیین(بقره، آیات 3 و 5) و ایمان به عالم غیب از جمله آخرت است.(همان) بنابراین، از نظر قرآن، این مومنان هستند که به عنوان مفلحون و فائزون به بهشت در می آیند و سعادت و خوشبختی ابدی را برای خویش می سازند.
2. اخلاص: از نظر قرآن کریم، اخلاص به معنای انجام کاری برای خدا بدون دخالت امری دیگر، از مهم ترین عوامل رستگاری است. از نظر قرآن همه کارها از جمله کارهای عبادی و غیر عبادی می بایست تنها برای خدا باشد و دخالت دادن هر غیری می تواند به آن آسیب برساند؛ خواه این عمل نماز باشد که آن را ریایی انجام دهد وخواه انفاق مالی و خیرات باشد که در آن ریاکاری را مد نظر قرار دهد. از نظر آموزه های قرآنی، اعمالی که منفعت آن به خلق می رسد مانند انفاقات مالی و احسان این نیز می بایست برای «وجه الله» باشد؛ زیرا اگر برای خلق باشد و آنان برایش هدف باشند، چنین شخصی اخلاص ندارد و خدا حتی اعمال صالح او را نمی پذیرد؛ زیرا محور رضایت خدا است و این رضایت خدا حتی اگر به گونه ای باشد که همه منفعت به خلق خدا برسد. بنابراین، هر گونه عملی که به هدف رضایت خلق بدون در نظر گرفتن وجه الله، چنین عملی موجب رستگاری نمی شود. پس یکی از مهم ترین عوامل رستگاری ابدی، اخلاص است و مخلصان به سبب همین عامل به فلاح و فوز می رسند.(روم، آیه 38) البته به نظر می رسد که اخلاص که در قالب «وجه الله» به نمایش گذاشته می شود(همان؛ انسان، آیات 8 و 8)، زمانی به شکل کامل تحقق می یابد که همه چیز برای خدا باشد، زیرا وجه چیزی همان تمامیت چیز است که شناسایی را آسان می کند. از این رو، به صورت و چهره که شناخت فردی از فردی دیگر را آسان می کند، «وجه» گفته می شود. هم چنین باید توجه داشت که وجه الله شامل همه آیات الهی بالجمله می شود، اما شکی نیست که در میان آیات الهی برخی آیات عظمی الهی هستند که چهارده معصوم (ع) مصداق اتم و اکمل آن است؛ زیرا آنان مظاهر اتم و اکمل الهی هستند و عظمت الهی را در آنان می توان دید. از همین روست که به آنان «وجه الله» گفته می شود. پس کسی که تمام توجه اش را به سوی چهارده معصوم (ع) به عنوان «وجه الله» باشد. از نظر قرآن، اولیای الهی هم چون مسیحی که از مقربان درگاه الهی و کلمه الله است، وجیه عند الله است(آل عمران، آیه 45)، چنان که حضرت موسی(ع) «وجیها عندالله» است(احزاب، آیه 69)؛ بنابراین چهارده معصوم (ع) به عنوان اشرف و افضل مخلوقات از جایگاه بس بلندی برخوردار هستند و از همین روست که آنان را «وجه الله» معرفی می کند و عمل برای آنان عین عمل برای خدا دانسته می شود؛ نه شرک؛ زیرا آنان مظاهر اتم و اکمل الهی هستند و همان صفات جلال و اکرام الهی(الرحمن، آیه 78) را دارا بوده و وجه ربک ذی الجلال و الاکرام در تعابیر قرانی می شوند.(الرحمن، آیه 27) خدا در قرآن به پیامبر(ص) می فرماید که انفاق اگر بخواهد وجه الله باشد می بایست در گام اول به چهارده معصوم (ع) داده شود؛ زیرا زکات واجب می بایست در اختیار آنان قرار گیرد.(روم، آیه 38) البته در معنای عام و به تفسیر ظاهری این ذی القربی پیامبر(ص) همه خویشان او هستند(المیزان، ج 16، ص 185) و پیامبر(ص) مکلف است به آنان توجه داشته باشد؛ ولی اگر به بطون قرآن توجه شود در تبیین معصومان(ع) این ذی القربی کسی جز اهل بیت عصمت و طهارت نیستند؛ هر چند که آیه از آیات مکی باشد؛ زیرا احکام الهی فرازمانی و فرامکانی است؛ و معارف قرآنی محدود به ظاهر نیست، بلکه دارای بطونی هفت یا هفتاد گانه است.
3. اجتناب از بت پرستی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ایمانی انسان را به رستگاری می رساند که همراه با توحید محض در همه ابعاد و ساحات باشد؛ بنابراین، کسی که در هر یک از ابعاد از توحید خارج می شود و مثلا گرفتار شرک در ربوبیت یا شرک در عبادت می شود و غیر از خدا معبودی را در نظر می گیرد و آن را شریک خدا قرار داده و بدان سجده می کند، فاقد اخلاص در توحید است. پس چنین شخصی هرگز رستگار نمی شود. از همین روست که در قرآن یکی موانع اصلی رستگاری بت پرستی معرفی شده و خدا از مردمان می خواهد تا برای دست یابی به رستگاری از بت پرستی اجتناب کنند.(مائده، آیه 90)
4. اجتناب از قمار و بخت آزمایی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که ساحت اندیشه می بایست از هر گونه پلیدی پاک باشد و توحید محض در ساحت اندیشه تحقق یابد، هم چنین می بایست این پاکی در ساحات دیگر خود را نشان دهد. بنابراین، هر گونه اعمال و رفتاری که فاقد پاکی و صلاح است می تواند مانع جدی بر سر رستگاری انسان باشد؛ زیرا علم و عمل، فکر و ذهن و قلب با هم ارتباط تنگاتنگ دارند و تاثیرات متقابل به جا می گذارند؛ پس اگر فکر در عمل خود را نشان می دهد، هم چنین اعمال خوب و بد در افکار انسان در فرآیندی تاثیر می گذارد. از نظر قرآن، قمار یا همان «میسر» و نیز بخت آزمایی و به تعبیر قرآنی«ازلام» از اعمال پلیدی است که انسان می بایست از آن اجتناب کند تا به رستگاری برسد.(مائده، آیه 90) قمار را میسر گفته اند؛ زیرا مالکیتی بی رنج نسبت به اموال دیگری است؛ چنان که بخت آزمایی را «ازلام» گفته اند که با چوب هایی بر اساس بخت و شانس یکی برنده و دیگری بازنده می شود.
5. اجتناب از پلیدی: تن و روان آدمی می تواند گرفتار رجس و پلیدی شود و این پلیدی اجازه نمی دهد تا انسان به رستگاری برسد؛ بر همین اساس انسان باید پلیدی را به عنوان یک مانع اصلی و جدی بشناسد و از مصادیق آن هر چه است اجتناب کند و اجازه ندهد تا ساحت تن و روان و نیز ساحت اندیشه و انگیزه او به پلیدی آلوده شود تا به رستگاری برسد.(همان)
6. اجتناب از خمر و شراب خواری: از نظر قرآن، خوراکی ها و نوشیدنی ها به دو دسته «طیب و خبیث» تقسیم می شود. طیب به هر چیزی گفته می شود که با تن و روان آدمی هماهنگ است، در حالی که خبیث این گونه نیست. بنابراین، عقل و نقل این حقیقت را بیان می کنند که استفاده از طیبات نه تنها مجاز بلکه واجب است؛ زیرا راه دیگری برای ارضای نیازهای روانی و بدنی جز استفاده از طیبات نیست؛ زیرا اگر به استفاده از طیبات نپردازد، گرفتار استفاده از خبیث می شود که به تن و روان آسیب می زند. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خمر و شرابخواری به دلیل آن که عقل فطری را از کار می اندازد و کارکرد آن را به «خمار» می برد و قدرت تشخیص نفس را می گیرد و اجازه نمی دهد تا انسان با قلب و عقل فطری الهی خویش حق و مصادیق آن را از باطل و مصادیق آن بازشناسد و گرایش های صحیح و سالم او را از میان می برد، این گونه نوشیدنی ها را حرام کرده و اجتناب از آن را ضروری دانسته است؛ زیرا این امور از موانع جدی رستگاری انسان است؛ زیرا این خوراکی ها اندیشه و انگیزه سالم را از میان می برد و انسان را دچار اندیشه و انگیزه ناسالم می سازد و تعادل روانی و رفتاری را از انسان سلب می کند. پس از نظر قرآن با اجتناب از این امور است که انسان می تواند رستگار شود.(همان)
7. اجتناب از رباخواری: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که مالکیت بر اموال دیگری از طریق قمار و بخت آزمایی عمل شیطانی است که انسان را از صراط مستقیم عدالت دور می سازد؛ هم چنین رباخواری به انواع گوناگون آن، خروج از دایره عدالت اقتصادی و عمل شیطانی است. بنابراین، رباخواری چون به اقتصاد مردم زیان وارد می سازد و اجتماع انسانی را از یک عامل «قوام» بخش جامعه محروم می کند، به عنوان یک مانع جدی رستگاری ابدی از سوی خدا در قرآن مطرح شده است. پس اگر کسی بخواهد به رستگاری برسد می بایست از رباخواری به عنوان عمل شیطانی و پلید اجتناب کند.(آل عمران، آیه 130؛ بقره، آیات 275 و 276) مراد از عبارت «لاتاکلوا» فقط خوردن محض نیست، بلکه به معنای هر گونه تصرف در مالی است که از طریق رباخواری به دست می آید، خواه از این مال برای خرید غذا استفاده شود و خواه برای ساخت خانه یا هر کاری دیگر. پس برای دست یابی به رستگاری می بایست از هر گونه تصرف در مال ربوی اجتناب کرد؛ زیرا مال ربوی با رباخواری در ملکیت شخص رباخوار در نمی آید بلکه هم چنان مال الغیر است که هر گونه تصرف در آن جایز نیست. این بدان معناست که حتی اگر ربادهنده راضی باشد که مال خودش را ببخشد و زیاده را بپردازد، این رضایت کفایت نمی کند؛ زیرا رضایت پروردگار در آن نیست؛ پس کسی نمی تواند بگوید که در معاملات رضایت طرفین در تملیک و تملک مال کفایت می کند؛ زیرا از نظر قرآن، مال ربوی «رجس» و پلید است و در دست رباخوار از «طیب» به «خبیث» تبدیل می شود و تصرف در آن حلال نیست، بلکه هم چنان به عنوان مال غیر حرام است. پس چنین تصرفاتی از نظر قرآن عداونی و ظلم است و تصرف در مال ربوی آتش خواری و سرانجام آن نیز آتش دوزخ است؛ زیرا از نظر قرآن این نوع اعمال از گناهان کبیره است که وعده دوزخ بدان داده شده است. پس برای رستگاری می بایست از آن اجتناب کرد.(نساء، آیات 29 تا 31)
8. اجتناب از بخل حریصانه: بر اساس آیات قرآنی، یکی از واجبات اصلی در کنار نماز انفاق مال در قالب زکات و صدقه است؛ زیرا افرادی که از مال خویش انفاق می کنند به بهشت می روند و رستگار می شوند.(بقره، آیات 2 تا 5) بنابراین، بخل ورزی به معنای عدم انفاق مال به دیگری خواه خویشان یا سائلان یا محرومان، به معنای ایجاد مانع برای رستگاری است. از نظر قرآن، نفس انسانی گرایش به بخل دارد گویی که نگهبانی در دل دارد که نمی گذارد تا انفاق کند و این نگهبان نفسانی او را از انفاق باز می دارد؛ بنابراین انسان می بایست خود را از شرور این بخل ورزی نجات دهد و جلوی خواسته های نفسانی را بگیرد. از نظر قرآن هر کسی که بتواند خود را از بخل ورزی نجات دهد به رستگاری می رسد.(حشر، آیه 9؛ تغابن، آیه 16) البته بدترین حالتی که برای بخیل است، آن است که بخل ورزی او بر پایه «حرص» است؛ زیرا گمان می برد که با این بخل ورزی بر رزق مقسوم او افزوده می شود؛ در حالی که خدا افزون بر مقسوم به او نمی دهد که مستحق آن است؛ پس بخیل هر چه حرص بزند تا بیش از مقسوم داشته باشد، چنین چیزی اتفاق نمی افتد؛ اما توهم همین افزایش بر استحقاق که از آن به حرص یاد می شود، در بخیل موجب می شود تا گرفتار «شحّ» شود که همان بخل همراه با حرص است که در نفس او جاگرفته است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 446)
9. اجتناب از رسوم جاهلی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خدا هدایت فطری عقلانی را در نفس هر انسانی نهاده و سرشته است تا حق شناس و حق گرا باشد و با هدایت فطری عقل و کشفیات او از مصادیق حق بدان گرایش یافته و رستگاری را برای خویش بسازد.(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 تا 9) اما بسیاری از مردم این عقل فطری را دفن و دسیسه کرده و به جای عمل مطابق با کشفیات حقانی عقل، گرفتار سفاهت وبی خردی و بی عقلی می شوند و به فجور می گرایند.(شمس، آیات 7 تا 10) از آن جایی که دفن و دسیسه عقل فطری، سفاهت را به دنبال دارد و سفیه گرفتار ظواهر است و به باطن امور نمی رسد؛ زیرا چنین فردی تعقل و تفقه ندارد و همانند چارپایان فکر و رفتار می کند(اعراف، آیه 179) نمی تواند آداب و رسومی را پیروی کند که بر اساس تعقل و تفقه باشد که اسلام و هدایت پیامبران نیز آن را تایید و امضا کرده است(روم، آیه 30)؛ بنابراین چنین شخصی به خرافات گرفتار می شود و بر اساس ظنون به جای علوم فکر و رفتار می کند و آیین ها و رسوم را می سازد که هیچ پایه و مبنای عقلی فطری و علمی ندارد. به عنوان نمونه رسم وارد شدن از پنجره به جای درهای خانه در برخی از ماه های سال(بقره، آیه 189) از رسوم جاهلی و سفیهانه و بی خردانه فاقد عقلانیت است که نمونه های بسیاری را می توان در جوامع دیگر یافت که از جمله آن پریدن از روی آتش برای دفع بیماری و بلایا و پلیدی ها از انسان است. در جوامع به ظاهر علمی و عقلی غرب رسوم جاهلی بسیاری است که آن را به عنوان سنت های اجدادی و نیاکانی گرامی می دارند و بر اساس آن سبک زندگی خویش را می سازند. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اجتناب از رسوم جاهلی فاقد مبانی عقلی و علمی از مهم ترین عوامل رستگاری انسان در دنیا و آخرت است؛ زیرا این رسوم جاهلی می تواند مانع بزرگ در برابر رستگاری انسان باشد ؛ زیرا رستگاری انسان در دنیا و آخرت تنها در سایه عقلانیت و علم حقیقی است.(بقره، آیه 189)
10. اجتناب از لغو: از دیگر موانع اساسی برای رستگاری اعمال لغو و بیهوده است که هیچ هدف و حکمت معقول بلکه حتی مقبول ندارد؛ زیرا بر خلاف عقل فطری و نقل وحیانی است. سخنان و رفتارهای بیهوده و لغو می تواند انسان را از هدف متعالی خلقت یعنی متاله و خدایی شدن و دست یابی به خلافت و رستگاری ابدی محروم سازد. بنابراین، با اعراض و اجتناب از لغو می توان به رستگاری رسید.(مومنون، آیات 1 و 3)
11. انفاق و ادای واجبات مالی: از دیگر عوامل رستگاری انسان در دنیا و آخرت آن است که انسان به واجبات مالی عمل کند و انفاقات در قالب زکات و خمس داشته باشد. البته مستحقان و بهره مندان از زکات در قرآن و سنت و سیره معصومان(ع) به طور کامل معرفی شده اند که از جمله آنان اهل بیت (ع)، مساکین ناتوان از حرکت بدنی و توانایی مالی، ابن سبیل و در راه ماندگان(روم، آیه 38) هستند. از نظر قرآن، کسانی رستگاری را به دست می آورند که اهل انفاق و پرداخت زکات مال خویش باشند و آن را به طور کامل ادا نمایند.(اعراف، آیات 156 و 157؛ مومنون، آیات 1 و 2؛ لقمان، آیه 5) از نظر قرآن، کسانی که روحیه انفاق دارند و آن را ملکه و مقوم ذات و سرشت خویش کرده اند، به رستگاری می رسند. پس کسی که بخل را روحیه و ملکه خویش ساخته از آن محروم می شود. به هر حال، هر که رستگاری می خواهد می بایست انفاق را در خود ملکه و مقوم ذات سازد و روحیه انفاق گری داشته باشد.(بقره، آیات 3 و 5؛ روم، آیه 38؛ حشر، آیه 9؛ تغابن، آیه 16)
12. اطاعت از خدا و معصومان(ع): از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ایمان به خدا می بایست در اعمال انسانی خود را نشان دهد؛ زیرا ایمان پذیرش قلبی، اقرار زبانی و اقدام عملی است تا همه هستی مومن با حقیقت ایمان درگیر شود و تن و روان با هماهنگی تمام آن را به نمایش بگذارد؛ زیرا منافقان به زبان اقرار می کنند ولی در دل انکار می ورزند، و کافران به دل و زبان و عمل منکر هستند و برخی از مسلمانان سست ایمان به دل و زبان اقرار می کنند، ولی به عمل انکار کرده و فسق می ورزند. بنابراین تا زمانی که همه وجودش شخص مطیع نشود، نمی توان از ایمان شخص و رستگاری او سخن گفت. از نظر قرآن، اطاعت پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت به عنوان اولو الامر و اولیای الهی، عین اطاعت خدا است.(آل عمران، آیات 31 و 32؛ نساء، آیه 59؛ مائده، آیات 3 و 55) پس رستگاری دنیوی و اخروی انسان در گرو و رهن اطاعتی کامل از خدا و معصومان(ع) در همه امور است؛ زیرا آنان اسوه حسنه هستند و به تطهیر کامل از هر گونه رجس فکری و علمی رسیده و از عصمت مطلق برخوردار بوده و قول و فعل آنان عین قول و فعل خدا است.(نجم، آیات 3 و 4؛ انفال، آیه 17) خدا در قرآن رستگاری را در گرو چنین اطاعتی می داند و بارها بر آن تاکید کرده است.(نساء، آیه 13؛ نور، آیه 52؛ احزاب، آیه 71)
13. امر به معروف و نهی از منکر: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رهایی از خسران ابدی و دست یابی به رستگاری در گرو چهار عمل اصلی ، ایمان به خدا و عمل صالح و تواصی به حق و تواصی به صبر است.(عصر، آیات 1 تا 3) بر این است اگر کسی دو چیز نخست را داشته باشد، ولی در قالب امر به معروف مردم را به حق توصیه و سفارش نکند و او را به صبر در مصیبت و اطاعت و هنگامه دیدن معصیت سفارش نکند، در حقیقت کاری انجام نداده و رستگار نخواهد شد. هر چند که امر به معروف و نهی از منکر و تواصی به حق و صبر از مصادیق عمل صالح است؛ زیرا عمل صالح محدود به اعمال بدنی نیست، بلکه اعمال زبانی و دیگر اعضا نیز جزو عمل است؛ از همین روست که حتی قول و اعتقاد باطنی که عمل قلب است، به عنوان عمل صالح دانسته می شود. به هر حال ، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، معروف هر چیزی است که عقل فطری و نقل وحیانی آن را کشف کرده و منکر هر چیزی است که عقل فطری و نقل وحیانی آن را کشف کرده است. بنابراین شخص می بایست بر اساس عقل و نقل یعنی هدایت های فطری باطنی و ظاهری تشریعی عمل کند؛ زیرا عقل فطری و نقل وحیانی با هم مطابقت دارد(روم، آیه 30) و این دو انسان را از دوزخ و آتش آن نجات داده و موجب رستگاری انسان می شوند.(ملک، آیه 10) از همین رو گفته شده که «المعروف ما آمرتم به و المنکر ما نهیتم عنه؛ معروف همان چیزی است که شما بدان امر کردید، و منکر هر چیزی است که شما از آن نهی کرده اید.» این به دلیل آن است که عقل فطری معصومان(ع) در تمامیت کمال رشدی و بلوغ خود است و آنان رشید هستند؛ و از سوی دیگر آنان تبیین گران الهی وحی هستند و نقل به آنان دانسته می شود. پس آنان در شناخت معروف و منکر و امر و نهی بدان کامل هستند؛ در حالی که دیگران در عقل فطری به کمال نیستند، و در نقل نیز توان شناخت بطون قرآن و تبیین گری کامل آن را ندارند. پس راشدون حقیقی همان چهارده معصوم(ع) هستند. آنان هر چه را امر و نهی می کنند بر اساس عقل فطری کامل و نقل وحیانی معتبر است. پس آنان راه رستگاری را به ما نشان می دهند. مومنان اگر بخواهند به رستگاری برسند آنان نیز می بایست در این امور تابع و مطیع آنان باشند و این گونه با امر به معروف و توصیه به حق و صبر و نهی از منکر و زشتی ها و بدی ها خود را به رستگاری برسانند؛ زیرا آنان اسوه های حسنه الهی هستند که رستگاری با شیوه و روش و سنت و سیره آنان تحقق می یابد. به هر حال از نظر قرآن، رستگاری با امر به معروف و نهی از منکر تحقق می یابد.(آل عمران، آیه 104؛ توبه، آیات 71 و 72؛ 111 و 112)
14. امانتداری: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هدایت فطری الهی هم چون نرم افزاری در هر مخلوقی عمل می کند تا او را به کمال بایسته و شایسته اش برساند. گیاه و جانوران بر اساس همین هدایت فطری عمل و رفتار می کنند که آن را فطرت یا غریزه می نامند. از نظر قرآن هر مخلوقی تمام چیزهایی که نیاز است تا به کمال برسد، از سوی خدا به او عطا و بخشیده شده است. انسان نیز این گونه دارای فطرتی است که البته در تمامیت کمال است. از این رو، نفس انسانی با این نرم افزار هدایت فطری قدرت و توان تشخیص حق و باطل و مصادیق آنها را دارا است و انسان با همین نرم افزار فطری گرایش به حق و مصادیق آن داشته و از باطل و مصادیق آن گریزش دارد.(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 تا 10) از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مهم ترین مصادیق حق که عقل فطری انسان بر اساس سرشت الهی درک و فهم می کند و بدان گرایش دارد، شامل عدالت، امانت، صداقت، و وفا است؛ در برابر باطل و مصادیق آن یعنی طلم، خیانت، کذب و دروغ و بی وفایی را می شناسد و از آن گریزش دارد. از آن جایی که از نظر قران، رستگاری انسان در گرو و رهن عمل مطابق هدایت های فطری عقلی و نقلی وحیانی شرعی است(روم، آیه 30)، هیچ نمی تواند بدون این امور نجات یاید و  رهایی از دوزخ را تجربه کند و به رستگاری در بهشت برسد.(مومنون، آیات 1 و 8)
15. انقیاد و گوش سپاری: انقیاد و گوش سپاری قوی تر از اطاعت است. کسی که به فرمان های الهی گوش می سپارند و منقاد هستند و هر چه خدا می فرماید می گویند می شنویم و اطاعت می کنیم، رستگار می شوند و هر که چنین نباشد حتی اگر به ظاهر اطاعت کند ولی در دل انقیاد نداشته باشد، به رستگاری نمی رسد.(نور، آیه 51؛ تغابن، آیه 16) این انقیاد در اطاعت از خدا و پیامبر و تبعیت از پیامبرش ظهور می یابد.(اعراف، آیه 157)
16. ایثار: ایثار و خودگذشتگی و داشتن روحیه آن از دیگر عوامل مهم رستگاری از نظر قرآن است.(حشر، آیه 9) از نظر قرآن، کسی که اهل ایثار باشد، زندگی اخروی برایش اهمیت دارد و آن را بر زندگی دنیوی و مظاهر آن ترجیح می دهد. چنین شخصی از خود می گذرد تا دیگران در دنیا در آسایش و رفاه و آرامش باشند.(همان) آنان این کارها را برای خدا انجام می دهند و اخلاص دارند و وجه الله برای آنان مهم و اساسی است.(انسان، آیات 8 و 9)
17. پیروی از معصومان(ع): همان طوری که اطاعت از خدا و رسول الله(ص) و پیروی و تبعیت از آن حضرت(ص) موجب رستگاری است، این تبعیت و پیروی می بایست از قرآن و معصومان(ع) خود را نشان دهد و ادامه و استمرار یابد.(اعراف، آیه 157) بر اساس روایات تفسیری و تبیینی مراد و منظور از «نور» که تبعیت از آن واجب دانسته شده شامل قرآن، پیامبر(ص) و امیرمومنان امام علی(ع) و دیگر امامان معصوم(ع) است.(البرهان، ج 2، ص 593، حدیث 1)
18. پیشگامی در ایمان و پیروی از آنان: از دیگر عوامل رستگاری از نظر قرآن، پیشگامی در ایمان و نیز پیروی از پیشگامان در ایمان است. هر که در امر ایمان پیشگام باشد خواه از مهاجر یا انصارباشد رستگار می شود؛ هم چنین کسانی که از پیشگامان در ایمان همراهی کند و از آنان تبعیت و پیروی کند به رستگاری می رسد.(توبه، آیه 100)
19. تولی و تبری: از مهم ترین عوامل رستگاری تولی نسبت به خدا و معصومان(ع) و تبری از دشمنان آنان است؛ زیرا از نظر قرآن، ایمان چیزی جز محبت به خدا و معصومان(ع) و پذیرش ولایت الهی و بغض و کراهت نسبت به کفر، فسوق و عصیان نیست.(حجرات، آیه 7) از نظر قرآن، تولی و تبری از مهم ترین عوامل رستگاری است.(مجادله، آیه 22) پس مومنان از نظر قرآن، به ولایت معصومان(ع) ایمان داشته و بدان محبت و مودت می ورزند و آن را در قول و فعل و اعتقاد و عمل نشان می دهند؛ و نسبت به دشمنان نیز تبری و بیزاری می جویند.(همان)
20. تزکیه نفس: از نظر قرآن، تزکیه نفس در کنار تزکیه مالی و رهایی از بخل و حرص و شح در قالب زکات مال از مهم عوامل رستگاری است. بنابراین هر کسی می بایست برای رهایی از دوزخ و رستن از آتش آن، خود را صفات پست از جمله بخل مالی و مانند آنها نجات بخشد. پس تزکیه نفس می بایست به هر شکلی انجام شود تا انسان رستگار شود.(اعلی، آیه 14؛ شمس، آیه 9) البته از نظر قرآن، انسان تنها مقدمات تزکیه نفس را انجام می دهد و اجازه می دهد تا خدا بر اساس ربوبیت در او تصرفاتی کند که کمال او را تضمین می کند و به رشد کمال می رسد.(نور، آیه 21)
21. تقوا و دوری از گناه: از نظر قرآن، تقوای الهی و دوری و اجتناب از گناه، مهم ترین عامل در رستگاری از نظر قرآن است. البته این تقوا می بایست ملکه و مقوم ذات شود و از حالت صفت به اسم در آید و شخص به عنوان متقی در آید و این جز با بهره گیری از صراط مستقیم هدایت های فطری و وحیانی به دست نمی آید.(بقره، آیات 2 و 5 و 189؛ آل عمران ، آیات 130 و 200)
22. توبه: توبه به معنای بازگشت به خانه و حالت اول است؛ در حقیقت نوعی بازگشت به مرحله آغازین یا قبل از خطا و گناه و اشتباه. البته از نظر قرآن، تا خدا نظر رحمتی به بنده نکند، توبه ای در کار نیست، و این نظر رحمت الهی به بنده خطاکار موجب می شود تا در دل بنده رقت و تاسف و حسرتی ایجاد شود و بخواهد به وضعیت سابق بازگردد و به اصلاح امر خویش بپردازد و دوباره کاری زشت و خطا را تکرار نکند. از نظر قرآن، یکی از عوامل رستگاری انسان، همین توبه بندگان است که با دو توبه قبل و بعد خدا همراه است؛ زیرا خدا پس از توبه خلق به سوی او نظر رحمت دوباره ای می کند و توبه او را می پذیرد. پس توبه و بازگشت بنده به سوی خدا راه رستگاری و عامل آن است.(توبه، آیات 111 و 112 ؛ نور، آیه 31)
23. توسل: از نظر قرآن، دنیا دارالاسباب است و برای رسیدن به هر چیزی می بایست از وسایل و اسباب مناسب استفاده کرد.(کهف، آیات 82 تا 84) از نظر قرآن، جستجو و به دست آوردن اسباب و وسایل مناسب بسیار مهم و اساسی است. انسان با بهره گیری از وسایل مناسب می تواند خود را به رستگاری برساند. البته در این میان توسل به اموری به ویژه توسل به اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در دنیا نقش اساسی دارد، چنان که شفاعت ایشان در آخرت نقش اساسی در رستگاری انسان ها دارد.(مائده، آیه 35؛ و روایات تفسیری)
24. جهاد و شهادت: جهاد در راه خدا، چیزی جز دفاع از حق و حقیقت و مصادیق آن و حفاظت از اصول اخلاق فطری چون عدالت نیست؛ زیرا جهادگران علیه ظالمان و مستکبرانی قیام می کنند و به جنگ آنان می روند که حقوق اولیه بشر را نادیده گرفته و به آنان ظلم می کنند. جهادگران راه رستگاری را این گونه می پیمایند.(توبه، آیات 88 و 111؛ مائده، آیه 35) مجاهدان در راه خدا در این راه با جهاد مال وجان تلاش می کنند که حکومت الهی بر جهان حاکم شود و حق تجلی یابد و اگر در این راه شهید شدند به رستگاری و فوز عظیم می رسند.(توبه، آیه 111)
25. حجاب و عفاف و چشم پوشی از نظر گناه: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دست یابی به شرایط مناسب زیست معنوی و طیب نیازمند اموری از جمله حجاب و عفاف زنان و مردان و چشم پوشی از نامحرمان است؛ زیرا نگاه و نظر گناه دل را آلوده و موجب فحشاء و زنا و منکرات دیگر می شود؛ چنان که پوشش مناسب موجب می شود تا بیماردلان تحریک نشوند. بنابراین ره رستگاری را می بایست در این امور جست و از آن بهره مند شد.(نور، آیات 30 و 31)
26. مراعات حدود الهی: حدود الهی همه آن چیزی است که خدا برای ایجاد شرایط مناسب زیستی با ایجاد محدود بیان کرده است. از نظر قرآن، مراعات حدود الهی از عوامل رستگاری در دنیا و آخرت است.(توبه، آیات 111 و 112)
27. خشوع و خضوع: خشوع حالت قلبی است که نوعی فروتنی قلبی است، در برابر خضوع حالتی است که تواضع بدنی را به نمایش می گذارد. از نظر قرآن خشوع به ویژه در نماز عامل رستگاری انسان است.(مومنون، آیات 1 و 2)
28. خشیت و ترس عالمانه: از نظر قرآن، جلال و عظمت الهی موجب می شود تا انسان در برابر آن ترس و خوف داشته باشد. البته اگر این خوف و ترس عالمانه باشد، از آن به خشیت یاد می شود که انسان عالمانه نسبت به جلال و عظمت الهی واکنش نشان می دهد و از مخالفت با خدا سرباز می زند و حریم می گیرد و به اطاعت از خدا می پردازد.(نور، آیه 52)
29. مراعات اصول اخلاقی: پیش از این گفته شد که اصول اخلاق عقلی فطری از هدایت باطنی الهی است که مطابق با وحی نقلی است. از این رو از نظر قرآن عمل به اصول اخلاقی عقلی فطری از مهم ترین عوامل رستگاری انسان در دنیا و آخرت است. از همین روست که خدا در وحی نقلی که مطابق با اصول عقلی فطری است(روم، آیه 30) صداقت، عدالت، وفا داری و امانت داری را از مهم ترین عوامل رستگاری دانسته است.(مائده، آیه 119؛ مومنون، آیات 1 تا 8)
30. دعوت به خیر: خیر هر چیزی است که مناسب انسان و منفعت محض است و برترین و بهترین در میان امور و چیزها است. از نظر قرآن دعوت به خیر چیزی جز دعوت به حق و سعادت دنیوی و اخروی نیست. کسی که دعوت به خیر می کند در حقیقت دعوت به هدایت الهی و صراط مستقیم عبودیت می کند و از منکرات بر حذر می دارد.(آل عمران، آیه 104)
31. ذکر الهی و نماز: از دیگر عوامل رستگاری ذکر الهی است که در اشکال گوناگون تحقق می یابد که یکی از مهم ترین آنها نماز و انجام رکوع و سجود و قرائت قرآن است.(بقره،آیات 2 تا 5؛ انفال، آیه 45؛ جمعه، آیه 10؛ حج، آیه 77)پ
32. روزه: از دیگر اعمال عبادی که موجب رستگاری انسان می شود، روزه به ویژه روزه ماه مبارک رمضان به عنوان یک واجب دینی است.(توبه، آیات 111 و 112)
33. رضایت الهی: از نظر قرآن، رضایت الهی مهم تر از هر چیزی است و کسانی که دنبال رضوان الله هستند، به رستگاری حقیقی در دنیا و آخرت می رسند و رضوان الهی را به عنوان پاداش دریافت می کنند و در مقام راضیه مرضیه در می آیند که برترین بهشت آفرینش است.(مائده، آیه 119؛ توبه، آیه 100؛ مجادله، آیه 22؛ فجر، آیات 27 تا 30)
34. صبر: از دیگر عوامل رستگاری می بایست به صبر و شکیبایی در انواع مصیبت ها و در مقام اطاعت از خدا و نیز هنگام مواجه به معصیت اشاره کرد. کسی که روحیه صبر دارد و در مقام صابرین قرار می گیرد به رستگاری می رسد.(مومنون، آیات 109 و 111؛ آل عمران، آیه 200)
35. عبادت و اعمال صالح : از نظر قرآن، ایمان در کنار عمل صالح و نیک است که انسان را به رستگاری می رساند. بنابراین ، عبادت اعمالی است که انسان برای خدا و مخلصانه لوجه الله انجام می دهد خواه اعمال بدنی باشد و خواه مالی و یا ذکر و دعا و نیایش یا هر چیزی دیگر. به هر حال رستگاری در گرو این امور است.(توبه، آیات 111 و 112؛ قصص، آیه 67؛ حج، آیه 77؛ اعراف، آیه 8)
36. یقین به آخرت: شکی نیست که انسانی به رستگاری می رسد که به عالم غیب از جمله آخرت ایمان داشته و برای رستگاری در آن تلاش کند. این یقین است که انسان را به عبادت و اطاعت از خدا و انجام اعمال صالح و رهایی از خشم و غضب الهی و دوزخ وادار می سازد. از همین روست که در آیات قرآنی یقین به آخرت بسیار اساسی برای رستگاری دانسته شده است.(بقره، آیات 2 تا 5؛ لقمان، آیات 4 و 4)