عوامل خشم و غضب الهی

خشم الهی، جلوه ای جلال اوست. این غضب هنگامی بروز می کند که انسان بر خلاف حکم عقل و شرع، در مسیری بر خلاف فطرت کمال طلبی گام بردارد و زمینه را برای تباهی خود و جامعه فراهم آورد.

خشم و غضب الهی در دنیا و آخرت تحقق می یابد. خشم خداوند در دنیا به هدف بازداشت از مسیر انحراف و گمراهی و هشدار و انذار برای دیگران است تا گام در مسیر درست و راست گذاشته و در گمراهی و ضلالت فرو نروند.

با این همه شناخت علل و عوامل خشم الهی و آثار آن در زندگی بشر در دنیا و آخرت می تواند، زمینه بازدارندگی را در ما انسان ها پدید آورد. از این رو پرداختن به این مساله مهم می باشد تا در مسیر گام برنداریم که موجبات خشم الهی شده و یا از فطرت و کمالات انسانی دور شویم.

نویسنده در این نوشتار بر آن است تا با بررسی آیات قرآنی، این علل و عوامل را شناسایی و معرفی کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

غضب انتقام و عقاب

غضب در لغت به معنای خشم و به هیجان آمدن خون قلب است (مفرادت الفاظ القرآن الکریم، راغب اصفهانی، ص 608) که آثار آن در چهره و رفتارهای شخص به خوبی نمایان می شود. در اصطلاح علوم اخلاقی و تربیتی ، غضب به حالتی نفسانی گفته می شود که مبدای آن انتقام است.

در حقیقت، خشم و غضب در انسان ها، واکنش و بازتابی است که نسبت به شخص و یا رفتاری انجام می گیرد. از این روست که ارتباط تنگاتنگی با احساس و عواطف پیدا می کند؛ چنان که خشم به سبب هیجانات غیر طبیعی ، در وهله نخست بیرون از دایره رفتارهای اختیاری می باشد. به این معنا که خشم یک واکنش طبیعی نسبت به شخص و یا چیزی است که انگیزه انتقام و عقاب را در انسان تحریک می کند. از این روست که همواره سخن از مدیریت و مهار خشم و غضب است.

هر چه انسان از تعادل شخصیتی بهتر و بیش تری برخوردار باشد، واکنش های عاطفی و طبیعی او، کمال تر و مهار شده تر می باشد؛ زیرا انسان ها به طور ، سه نوع واکنش از خود بروز می دهند که از آن به واکنش افراطی، تفریطی و اعتدالی یاد می شود.

در حالت افراط غضب ، انسان به سبب آن که مدیریت نفس خویش را در دست ندارد، رفتاری بیرون از دایره عقل و شریعت از خود نشان می دهد که این رفتار بسیار زشت و زننده جلوه گر می شود.

درحالت تفریط، شخص به سبب آن که واکنش هایش از جهت دیگر غیر طبیعی است، حتی در موردی که عقل و شرع حکم می کند که از خود خشم و غضبی را نشان دهد، خشمی نشان نمی دهد و در حالتی بی تفاوت به سر می برد. این حالت به سبب آن که بازگو کننده عدم برخورداری شخص از واکنش های طبیعی است نشان دهنده عدم تعادل سلامت شخص و شخصیتی او نیز می باشد .

در حالت اعتدال ، انسان هر جا سزاوار است با خشم مدیریت و مهار شده به مقدار نیاز واکنش نشان می دهد. بنابراین هر جایی لازم است خشم خود را بروز می دهد و هر جایی نیز که لازم نیست خشم خود را فرو خورده و آن را بروز و ظهور نمی دهد.(نگاه کنید: جامع السعادات، علامه نراقی، ج 1 ، صص 321 و 322)

از مطالب پیش گفته می توان دانست که اطلاق چنین مفهوم و اصطلاحی بر افعال خداوندی جایز نیست، بلکه روا آن است که خداوند را از چنین واکنش ها و بازتاب هایی مبرا و پاک بدانیم؛ زیرا واکنشی احساسی و عاطفی که بیانگر تاثر پذیری خداوند باشد ، معنا و مفهومی ندارد و خداوند هرگز در برابر کنش و فعلی، منفعل و متاثر نمی شود تا بتواند چنین حالاتی را برای خداوند اثبات کرد.

بنابراین مراد و مفهوم از خشم و غضب الهی معنایی دیگری می باشد. از این روست که اندیشمند و دانشمند به نام ، علامه راغب اصفهانی در بیان فرهنگ قرآنی این واژه و اصطلاح آن را به معنای انتقام(مفردات ، ص 608) و ابن منظور آن را به معنای عقاب(لسان العرب ، ج 10، ص 78) گرفته اند.

در روایتی از امام باقر(ع) غضب خداوند به معنای عقاب تفسیر شده است(تفسیر نور الثقلین، ج 3 ، 386، حدیث 89) بنابراین مفهوم خشم الهی همان عقاب و انتقام وی می باشد که در قرآن این مفهوم با واژگانی چون بطش ، سخط ، غضب، غیظ و مانند آن بیان شده است.

خداوند در آیه 16 سوره دخان هنگامی که از غضب و خشم خویش سخن می گوید به صراحت از انتقام و عقاب خود سخن می گوید که در قیامت به طور کامل و تمام اتفاق می افتد .

موجبات غضب الهی

اما علل و عواملی که موجب می شود تا خداوند بر موجودی چون انسان خشم گیرد و او را عقاب کند، عواملی است که می توان آن را رفتارهای بیرون از دایره عقل و شریعت دانست. ازاین روست که برخی هم چون راغب اصفهانی از آن به انتقام تعبیر کرده اند؛ زیرا انتقام به واکنشی گفته می شود که به سبب رفتاری ناپسند از دیگری شکل می گیرد. در حقیقت انتقام، بازتاب عمل شخص می باشد. به این معنا که هر گاه شخص عمل و رفتاری ناپسند و بدی را انجام دهد، این رفتار و عمل، بازتابی دارد که از سوی دیگری انجام می گیرد و از آن به انتقام یاد می شود.

چنان که گفته شد، غضب الهی که به شکل عقاب و انتقام بروز و ظهور می کند، عواملی است که بیرون از دایره عقل و شریعت است. ولی از آن جایی که در قرآن ، به برخی از مصادیق مخالفت رفتاری انسان با عقل و شرع پرداخته شده است. در این جا به مهم ترین و اساسی ترین این عوامل خلاف عقل و شرع توجه داده می شود. عوامل بیان شده در آموزه های قرآنی شامل امور اعتقادی و کرداری است.

از جمله این عوامل می توان به کفر و تکذیب به خدا و آموزه ها و آیات الهی اشاره کرد که خداوند در آیاتی چون 61 و 90 سوره بقره و هم چنین 112 سوره آل عمران و 106 سوره نحل و 70 و 71 سوره اعراف به آن توجه داده و از مومنان خواسته است تا از چنین اعتقادی دست بردارند و نسبت به آیات الهی کفر نورزند.

در همین رابطه در آیاتی چون 70 و71 و 152 سوره اعراف و 6 سوره فتح به شرک و بت پرستی اشاره می کند و آن ها را از موجبات خشم و غضب الهی بر می شمارد که عذاب انتقام و عقاب را بر سر مشرکان و بت پرستان فرو می ریزاند. ارتداد و پرستش غیر خدا نیز در همین راستا مورد توجه قرار می گیرد و هشدارهای لازم در باره آن داده می شود تا آدمی از چنین اعتقادی اجتناب ورزد و در مسیری گام بر ندارد که خشم الهی را بر می انگیزاند.(اعراف آیات 150 و 152 و نحل آیه 106 و طه آیه 86)

اما در حوزه رفتاری، اموری که خشم الهی را سبب و موجب می شوند، اموری چون اسراف در خوردنی ها(طه آیه 81) حرام خواری (همان) اطاعت و پیروی از شیطان و فریب های او (محمد آیات 25 و 28) افترا به خدا(اعراف آیه 152) جدال در آیات الهی (غافر آیه 35)، حسادت و رشک ورزی(بقره آیه 90 و مجمع البیان ، ج 1 و 2 ، ص 314)، رابطه با کافران (مائده آیات 79 و 80)، خیانت کاری (آل عمران ، آیات 161 و 162) زنا کاری (نور آیه 9) سکوت در برابر منکرات(مائده آیات 79 و 80) سوء ظن و بدگمانی به خدا(فتح آیه 6) ، شکنجه و آزار مومنان (بروج آیات 10 و 11)ظلم و تجاوز به حقوق دیگران (بقره آیه 61 و آل عمران آیه 112) علم بی عمل (صف آیات 2 و 3) قتل مومنان و پیامبران (بقره آیه 61 و نساء آیه 93) کفران نعمت (طه آیه 81 ) و نفاق (محمد آیه 28) و در یک کلمه گناه و عصیان (بقره آیه 61 و آل عمران آیه 112) می باشند. این ها تنها مصادیقی از اموری هستند که موجبات خشم و غضب الهی می شوند و انتقام و عقاب الهی را به دنبال می آورند؛ زیرا چنان که گفته شد، هر گونه عقاید و رفتاری که برخلاف حکم عقل مستقل و شریعت و آموزه های الهی باشد، می تواند خشم الهی را سبب شود.

آثار خشم الهی به شکل آتش دوزخ در آخرت بروز می کند (طه آیه 81 و بروج آیات 10 و 12) چنان که خشم و غضب الهی در زندگی دنیوی نیز به شکل انحطاط بشر ظاهر می شود و مایه سقوط آدمی از منزلت خویش می شود به گونه ای که از سیر کمالی و رشد و بالندگی باز می ماند و فرصت هایش را از دست می دهد(مائده آیات 59 و60 و طه آیه 81)

غضب الهی هم چنین موجب حبط عمل انسان می شود و هر آن چه را که پیش از این ساخته و پرداخته از میان بر می دارد و چیزی ذخیره آخرتش نمی شود.(محمد آیه 28)

آیه 152 سوره اعراف تبیین می کند که خشم و غضب الهی مایه ذلت و خواری انسان در دنیا می شود و از عزت و سربلندی در میان مردم فرو می افتد و پست و فرومایه می شود؛ چنان که گمراهی نیز از دیگر آثاری است که خداوند در آیه 60 سوره مائده به آن اشاره می کند.

خداوند در آیه پیش گفته به عقوبت سخت بشر به عنوان بازتاب ابتلای وی به خشم الهی اشاره می کند و در آیات 27 و 28 سوره محمد(ص) نیز عذاب گناهکاران به هنگام مرگ را نمودی از خشم الهی بر آنان می داند.

البته این گونه نیست که عذاب الهی و عقوبت سخت وی تنها در آخرت و قیامت باشد، زیرا برخی از امت ها و مردمان که در گرایش به رفتارهای انحطاطی پافشاری و اصرار کردند در همین دنیا به عقوبتی سخت چون مسخ شدن به شکل بوزینه و خوک دچار شدند(مائده آیه 60) و یا آن که به عذاب هایی سخت چون غرق شدن ، سنگباران شدن، صاعقه و مانند آن گرفتار آمدند(طه آیه 81 و آیات بسیار دیگر)

خداوند به مومنان هشدار می دهد که نسبت به کسانی که گرفتار غضب الهی هستند، روابط دوستانه ایجاد نکنید که خود نیز دچار عذاب و خشم الهی می شوید.(مجادله آیه 14 و15)

ناگفته نماند که خشم وغضب الهی دارای مراتب و درجاتی است که در آیه 90 سوره بقره با تکرار غضب بر غضب این معنا را مورد توجه و تاکید قرار می دهد.

نگاهی به مغضوبان در دنیا

از مهم ترین گروه ها و افرادی که دچار غضب و عقاب الهی در دنیا شدند می توان به اصحاب سبت اشاره کرد که به شکل بوزینه و خوک در آمدند و در نهایت با چنین وضعیت فجیعی مردند.(مائده آیه 60 و مجمع البیان ، ج 3 و 4 ، ص 333)

سقوط بنی اسرائیل و آواگی آنان از دیگر نمونه هایی برجسته در این باره است که خداوند در آیاتی چون 80 و 81 سوره طه و 61 سوره بقره و 78 و 80 سوره مائده و 150 و 152 سوره اعراف به آن توجه داده است.

سامری که خود از اهل بصیرت و دانایی بود و به سبب رهبری گمراهان به سوی گوساله پرستی به جای خداپرستی و توحید (اعراف آیه 152 و طه آیات 85 و 86) فرعون (زخرف آیات 51 و 55) فرعونیان و قبطیان (همان) قوم ثمود ، عاد ، اصحاب ایکه و اهل مدین و قوم نوح و مانند ایشان از دیگر کسان و اقوامی بودند که دچار خشم الهی شدند.

انسان و پاداش مهار خشم خود

در پایان این مطلب لازم است که نگاهی هر چند گذرا به پاداش هایی که خداوند برای کسانی که خشم خود را مهار نمایند بیان می کند.

خداوند در آیاتی چون 133 تا 136 سوره آل عمران مهارخشم از سوی مومنان پرهیزگار را سبب بهره مندی آنان از پاداش هایی چند می داند که از آن جمله می توان به دست یابی ایشان به بهشت اخروی اشاره کرد.

بهره مندی از مغفرت و آمرزش الهی از دیگر پاداش هایی است که خداوند در همین آیات به آن اشاره می کند. بنابراین هر کسی که خشم خویش را مهار کند می تواند امیدوار به آمرزش الهی و دست یابی به بهشت رضوان خداوندی باشد.

خداوند در بیان عواملی که می تواند مومنان را در امر مهار خشم یاری کند به اموری چون احسان و نیکوکاری (آل عمران آیه 134) تحریک عواطف و محبت (اعراف آیات 150 و 154) تقوا و پرهیزگاری ( آل عمران آیات 133 و 134) توبه و بازگشت به مسیر توحید و یکتاپرستی و آموزه های وحیانی خداوند(اعراف آیات 150 تا 154) و عفو و گذشت (شوری آیات 36 و 37) توجه می دهد و از مومنان می خواهد تا بهره مندی از این عوامل خشم و غضب خویش را نسبت به دیگران مهار و کنترل کنند.

مهار خشم و غضب موجب می شود تا رفتارهای انسانی هر چه بیش تر بر اساس عقل و شریعت باشد و از دایره افراط و تفریط دور شود و زمینه مناسبی برای تعادل شخصیت و سلامت وی فراهم آورد.

باشد با بهره گیری از آموزه های الهی هم خشم خویش را مهار و کنترل کرده و در مسیر کمالی خود و دیگران گام برداریم و هم از خشم و غضب الهی که به شکل انتقام و عقاب دنیوی و اخروی ظهور می کند اجتناب و پرهیز نماییم .