عوامل اتمام نعمت و زوال آن

بسم الله الرحمن الرحیم

برخی از مردم از نداشتن نعمت گلایه و شکایت دارند، و برخی دنبال افزایش و اتمام آن هستند، چنان که برخی دیگر از زوال نعمت گلایه می کنند و دنبال علل و چرایی آن می گردند. بنابراین، هر کسی به نوعی پرسشی درباره نعمت دارد و دنبال راهکاری می گردد. قرآن به هر یک از این پرسش ها پاسخ داده که نویسنده در این مطلب بدان پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آثار نعمت در زندگی انسان

نعمت، از ریشه «نعم» هر چند که به چهارپایان حلال گوشت اطلاق می شود که جمع آن «انعام» است، ولی به هر چیزی اطلاق می شود که خدا به بنده اش عطا می کند تا با آن به زندگی در رفاه و آسایش ادامه دهد و به پاکیزگی و صلاح زندگی کند. بنابراین، نعمت منت های الهی است که بر بندگان خویش عطا می کند، خواه مادی باشد و خواه معنوی.(معجم مقاییس اللغه، ج 5، ص 446؛ لسان العرب، ج 14، ص 208؛ التحقیق، ج 12، ص 178)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اموری چون هدایت تکوینی و تشریعی، ارسال رسولان، انزال کتب آسمانی، قرآن، ولایت معصومان(ع) و مانند آنها برترین و بهترین نعمت هایی الهی است که خدا بر مردم منت گذاشته و به آنان داده است. نعمت ولایت برترین و بهترین نعمت است که اتمام ولایت الهی و اکمال دین بدان تحقق می یابد.

از نظر قرآن، خدا در مقام ربوبیت و پروردگاری به هر مخلوقی هر آن چه لازم است بخشیده و عطا کرده و او را در مسیر کمال هدایت نموده است.(طه، آیه 50) با این حال، خدا گاه در ساختار اکمال و اتمام بر انسان منت گذاشته تا او را چنان بهره مند کند که دیگر به چیزی نیاز پیدا نکند؛ زیرا «منون» به معنای مقطوع است؛ یعنی چنان می بخشد که دیگر از چیز دیگر قطع شود و نیازی پیدا نکند. به عنوان نمونه نعمت هدایت تشریعی به ویژه نعمت ولایت پیامبر(ص) و اهل بیت عترت و طهارت(ع) منتی بزرگ بر مومنان اهل هدایت است که آنان را از هر نوع هدایتی دیگر بی نیاز می کند.(آل عمران، آیه 164)

از نظر قرآن هر چند که نعمت های مادی الهی بسیار مهم و اساسی است و خدا در این ساحت نیز اتمام نعمت داشته است(نحل، آیه 81)؛ با این همه از نظر قرآن، نعمت های اساسی همان نعمت های معنوی به ویژه هدایت تشریعی است که به پیامبران و صدیقین و شهدای حقیقت و صالحین عطا کرده و مومنان هر روز در نمازهای پنج گانه خویش خواهان آن هستند که ایشان را به همان مسیر هدایت کند که نعمت داده شدگان بدان هدایت شده اند.(حمد، آیات 3 و 4؛ نساء، آیه 69؛ مریم، آیه 58)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، بهره مندی از نعمت های مادی و معنوی الهی آثاری در زندگی انسان دارد که غیر قابل انکار است؛ زیرا سرور و شادمانی در دنیا و آخرت(آل عمران، آیه 17؛ مطففین، آیات 18 تا 24؛ دخان، آیات 17 و 27؛ طور، آیات 17 و 18) از مهم ترین آثار بهره مندی از نعمت های الهی است.

شگفت تر از آن این که افزون بر سرور و شادمانی درونی به دنبال برخورداری از نعمت های الهی، سیمای انسان برخوردار از نعمت های اخروی در بهشت چنان است که مظهر تجلیات الهی می شود و این سرور در چهره و سیمای نورانی و زیبا ظهور می یابد.(مطففین، آیات 22 و 24) هم چنین از نظر آموزه های قرآنی، رستگاری و رهایی از دوزخ، از آثار برخورداری از نعمت بهشت است(صافات، آیات 57 تا 60)

به نظر قرآن، کسی که از نعمت های مادی و معنوی الهی در دنیا برخوردار می شود، بر آن است تا در برابر خدا تسلیم باشد(نحل، آیه 81) و در مقام قدردانی به تضرع در پیشگاه خدا می  پردازد(مریم، آیه 58) و به سبب شناختی که از خدا و انعام و بخشش او پیدا می کند، در مقام حمد و ستایش الهی بر می خیزد(نحل، آیات 72 تا 75)، و در امور زندگی به خدایش توکل می کند(مائده، آیه 23) و از هر گونه سوء استفاده از نعمت های الهی به ویژه ثروت و قدرت اجتناب کرده و هرگز در مقام پشتیبانی مجرمان در نمی آیند(قصص، آیات 15 تا 17)، و با شکر گزاری و استفاده حق و درست از نعمت ها به ویژه شکر نعمت هدایت الهی تکوینی و تشریعی، راه بهشت را می روند و از دوزخ خود را می رهانند.(صافات، آیات 40 و 43 و 54 تا 57)

از نظر قرآن، برخورداران از نعمت های خاص الهی هم چون نعمت نبوت و رسالت، متاثر از آن هستند و در مقام خضوع و خشوع به سجده و گریستن در هنگام تلاوت آیات الهی در می آیند.(مریم، آیه 58)

اصولا توجه انسان به نعمت های مادی و معنوی گسترده و متنوع و بسیار الهی یکی از مهم ترین راه های شناخت خدا و بستری برای ایمان و شکرگزاری و خضوع و خشوع است.(فاطر، آیه 3؛ لقمان، آیه 20؛ الرحمن، آیه 13 و آیات دیگر آن)

اتمام نعمت مادی و معنوی

بی گمان از نظر قرآن، خدا بر اساس مشیت حکیمانه و علم و قدرت و غنای خویش هر آن چه هر آفریده ای بدان نیاز دارد، به تمام به او بخشیده و کم نگذاشته است.(طه، آیه 50) خدایی عالم به هر چیزی است و علم بصیرتی الهی نسبت به هر چیزی در کنار قدرت بی عجز و غنای بی بخل الهی موجب می شود تا هیچ کم و کسری گذاشته نشود؛ با این حال خدا نسبت به انسان عنایت و توجهی خاص داشته است به سبب شرایط سخت زیستی انسان پس از هبوط به اسفل سافلین هستی و دنیا، و افزون بر نعمت های عام، نعمت های خاص به انسان بخشیده که از جمله مهم ترین آنها هدایت تشریعی از طریق پیامبران و رسولان و اتمام آن با نعمت ولایت معصومان (ع) است.(مریم، آیه 58؛ مائده، آیه 3)

خدا به صراحت بیان می کند که بر مسلمانان منت نهاده و با تعیین امامت و ولایت امیرمومنان امام علی(ع) در روز غدیر دین اسلام را اکمال کرده و نعمت خویش را اتمام نموده است.(مائده، آیه 3؛ الدر المنثور، سیوطی شافعی، ج 3، ص 19؛ نور الثقلین، ج 1، ص 587، حدیث 23 و 26 و ص 588، حدیث 28)

البته گام نخست در اتمام نعمت زمانی انجام شد که خدا پیامبر(ص) را به پیامبری مبعوث کرد(بقره، آیات 150 تا 152)، و در گام دوم خدا با فتح مکه و غلبه اسلام بر مشرکان و کافران اتمام نعمت نموده(فتح، آیات 1 و 2) و در گام سوم و نهایی، اتمام نعمت را با ولایت امیرمومنان و اهل بیت(ع) پیامبر(ص) به تمامیت نهایی رسانده است.(مائده، آیه 3)

باید توجه داشت که اتمام نعمت های الهی خواه مادی و خواه معنوی و نیز خواه ظاهری و خواه باطنی(لقمان، آیه 20) جلوه و تجلیات بسیاری دارد که افزون بر موارد پیش گفته شامل رسالت پیامبر مکرم اسلام(بقر، آیات 150 تا 152)، علم و حکمت (یوسف، آیه 6)، حکومت و ولایت بر مومنان(همان؛ مائده، آیه 3)، تغییر قبله و اختصاص قبله خاص برای مسلمانان (بقره، آیه 150)، آسانی گیری در احکام از جمله جواز تیمم از وضو و غسل(مائده، آیه 6)، صلح حدیبیه و ایجاد شرایط برای تثبیت حکومت پیامبر(ص) در مدینه و در نهایت فتح مکه و حاکمیت اسلام بر حجاز(فتح، آیه 1 و 2) و مواهب بسیار ظاهری است.(نحل، آیه 81؛ لقمان، آیه 20)

از نظر قرآن، شکر نعمت های الهی موجب افزایش نعمت بلکه افزایش سعه وجودی شخص شاکر می شود تا جایی که اتمام نعمت به معنای واقعی تحقق می یابد.(ابراهیم، آیه 7) البته شکی نیست که شکرگزاری واقعی نعمت با پای بندی به حدود و قوانین الهی انجام می شود که مبتنی بر ساختار حق و سنت های الهی حاکم برهستی از جمله نعمت های الهی است.(طه، آیه 81؛ قصص، آیه 77) استفاده درست از نعمت که حقیقت شکر نعمت است، موجب می شود تا با سعه وجودی شخص، ظرفیت هایی برای بهره مندی بیش تر بلکه نعمت های جدید فراهم آید.(ابراهیم، آیه 7) مومنان به سبب ایمان به خدا و آخرت، از نعمت های دنیوی برای آخرت بهره می گیرند و این گونه شکر واقعی را نیز به جا می آورند؛ زیرا هدف گذاری دنیا برای آخرت است.(قصص، آیه 77؛ زحرف، آیات 12 تا 14)

هم چنین از نظر قرآن، بهره برداری و استفاده کافران از نعمت ها تنها در دنیا است؛ زیرا آنان به درستی از نعمت ها بهره نمی برند و شکرگزار نیستند، بنابراین نعمت های اخروی محروم می شوند.(بقره، آیه 126؛ ابراهیم ، آیه 28)

زمینه های برخورداری از نعمت و زوال آن

باید توجه داشت که نعمت های الهی از همه اقسام ظاهری و باطنی و مادی و معنوی و دنیوی و اخروی(لقمان، آیه 20؛ مائده، آیه 3؛ قلم، آیه 34) آن متوقف به داشتن ایمان(مائده، آیه 65؛ توبه، آیات 20 و 21؛ یونس، آیه 9)، تقوای الهی(دخان، آیات 51 تا 55؛ طور، آیه 17) اخلاص به ویژه اخلاص تفضلی و قرار گیری جزو مخلصین به فتح لام(صافات، آیات 40 تا 49؛ انسان، آیات 5 تا 20)، اراده و تلاش برای برخورداری در قالب جهاد(آل عمران ، آیات 172 تا 174)، شکرگزاری(ابراهیم، آیه 7؛ آل عمران، آیه 145) و دعا و نیایش(انسان، آیات 7 تا 20)، اطاعت از خدا و پیامبر(آل عمران، آیات 171 تا 174؛ واقعه، آیات 10 تا 12)، توکل به خدا(آل عمران، آیات 173 و 174؛ توبه، آیه 59)، خوف از خدا(مائده، آیه 23؛ طور، آیات 46 و 47)، خوف از دوزخ و جهنم(انسان، آیات 5 تا 20)، صبر و شکیبایی در زندگی(یوسف، آیه 90)، عمل نیک و احسان(همان؛ انفال، آیه 53؛ رعد، آیه 11؛ لقمان، آیه 8)، قرب به خدا و قرارگیری به عنوان مقربان(واقعه، آیات 11 و 12)، عمل به تعهدات از جمله نذر(انسان، آیات 5 تا 20)، استقامت در دین و هجرت برای خدا(توبه، آیات 20 تا 22) ومانند آنها است. بنابراین، هر چند که خدا به انسان نعمت های بی منتی را داده، ولی حفظ و صیانت بسیاری از آنها یا افزایش کمی و کیفی در نعمت ها بلکه برخورداری از نعمت های جدید بلکه ابدی و اخروی جاودانه در گرو و رهن ایمان و تقوا و عمل صالح و مانند آنها است که بیان شده است. پس هر کسی در مسیر هدایت استقامت ورزد، بهره مند از نعمت های بسیار خواهد شد.(جن، آیات 16 و 17) و در آخرت نیز از نعمت های بی حساب و بی شمار الهی بهره مند می شود.(ابراهیم، آیه 34)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برخی از مردم نه تنها با کفر و تکذیب خدا و اعمال خلاف و عصیانگری علیه خدا و پیامبران خود را از بسیاری از نعمت های الهی به ویژه معنوی و اخروی محروم می سازند، بلکه گاه نعمت های دنیوی را از دست می دهند و آن را به نقمت و بلای جان خویش تبدیل می کنند.(بقره، آیه 211؛ ابراهیم، آیات 28 و 29)

تغییر و دگرگونی در نعمت ها به سبب رفتار جمعی و همگانی انسان ها سنتی است که خدا بارها آن را بیان داشته و نسبت به آن هشدار داده است.(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53؛ مائده، آیه 96)

بر اساس آموزه های قرآنی، گناه(انفال، آیات 52 و 53)، کفران نعمت(نساء، آیه 147؛ مائده، آیات 112 تا 115؛ ابراهیم، ایه 28)، عمل زشت و نادرست(انفال، آیه 53؛ رعد، آیه 11)، ظلم و ستم(انفال، آیات 53 و 54)، تکذیب پیامبران و آیات الهی(همان) و مانند آنها مهم ترین عوامل زوال نعمت است.

البته گاه خدا نعمتی را تغییر می دهد و حتی به نقمت تبدیل می کند تا مردم متوجه و متنبه شده و تغییر رویه دهند و متوجه خدا شوند(نحل، آیه 53؛ قلم، آیات 26 تا 34) و با تضرع (نحل، آیه 53) و دعا و نیایش (فصلت، آیه 51) بازگشت نعمت را ببیند و دوباره از آن بهره مند شوند؛ اما برخی از مردمان نه تنها این گونه عمل نمی کنند بلکه گرفتار یاس و سپس کفر می شوند و سقوط می کنند.(هود، آیات 9 تا 11؛ اسراء، آیه 83)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، گاه داشتن نعمت های فراوان و رفاه و امکانات بسیار خود عاملی برای غفلت انسان از خدا و آخرت می شود و افرادی در امتحان و ابتلای نعمت و خیرات خود را گم می کنند؛ زیرا ابتلائات الهی تنها به شرور نیست، بلکه به خیراتی از جمله نعمت های الهی از قدرت و ثروت است.(انبیاء، آیه 35)

بازتاب فراوانی نعمت و آسایش و رفاه در برخی از افراد، چیزی جز اعراض از خدا(اسراء، آیه 83؛ زمر، آیه 49)، تکبر(اسراء، آیه 83؛ فصلت، آیه 51)، شرک ورزی(نحل، آیات 53 و 54؛ زمر، آیه 8)، بدمستی و سرمستی(آل عمران، آیه 188؛ حدید، آیه 23؛ هود، آیات 9 و 10)، فخرفروشی(هود، آیات 9 و 10؛ حدید، آیه 23) و کفران و ناسپاسی نیست.(نحل، آیه 112؛ روم، آیات 33 و 34؛ سباء، آیات 15 تا 17)

البته خدا در قالب سنت استدراج به کسانی که کفر می ورزند، نه تنها مهلت می دهد، بلکه درجه درجه به آنان نعمت های بسیار می دهد تا درجه درجه به دوزخ نزدیک شده و ناگهان به بلایی عظیم به دوزخ بروند بی آن که نعمت توبه و اصلاح را به دست آورند.(اعراف، آیه 95؛ توبه، آیه 55؛ یونس، آیه 88؛ مزمل، آیات 11 تا 13)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نعمت های الهی در دنیا با همه تعدد و تنوع آن برای آن است که انسان با آن آخرت خویش را بسازد و آباد کند و برای ابدیت تلاش کند؛ بنابراین، از هر نعمتی که خدا به انسان می دهد، می بایست به عنوان ابزار تقرب به خدا و رسیدن به رضوان الهی بهره برد(آل عمران، آیات 15 و 174؛ حدید، آیه 20؛ توبه، آیات 20 و 21)؛ زیرا رضوان الهی که «اکبر» است(توبه، آیه 72)، همان رضایت تمام الهی از بنده است که او را به برترین سطح از تقرب به خدا می رساند. پس هر کسی می بایست تنها در فکر و اندیشه این باشد که به خدا با کسب رضایت تام تقرب یابد و جزو مقربان قرار گیرد که نه تنها خودشان در بهشت هستند، بلکه بهشت ساز هستند.(واقعه، آیات 88 و 89)

بر اساس آموزه های قرآنی، انسان می بایست این گونه عمل کند که همه هستی اش برای پروردگار جهانیان باشد و بگوید و باور داشته باشد که «ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین؛ به راستی که نمازم و عباداتم و همه زندگی و مرگم برای خدای است که پروردگار جهانیان است.»(انعام، آیه 162)