عقوبت های عاجل و آجل گناهکاران

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عقوبت های گناهکاران را می توان به دو دسته اصلی دنیوی و اخروی تقسیم کرد. یکی از اصطلاحات پرکاربرد قرآن برای دنیا، «عاجله» است که در برابر آخرت به کار برده می شود.

بی گمان فهم این اصطلاح قرآنی می تواند ما در فهم برخی از سنت های الهی درباره عقوبت بلکه حتی پاداش خیر و نیک صالحان و گناهکاران کمک کند و نسبت به چرایی و چگونگی تاخیر عقوبت و کیفر یا پاداش ها فهمی دقیق و ژرف پیدا کنیم.

عاجله دنیا و آجله آخرت

واژه عجل و اجل در اشتقاق کبیر به هم نزدیک است. با این تفاوت که «عجل» به چیزی اطلاق می شود که «قبل اوانه» و پیش زمان معین و مشخص آن تحقق یابد؛ در حالی که «اجل» به انجام و تحقق چیزی در زمان معین و مشخص آن است. واژه «اجل مسمی» به معنای آن است که چیزی در زمان تعیین شده و نامیده شده تحقق یابد؛ مانند زمان مرگ کسی که از قبل در «ام الکتاب» و «کتاب مبین» و «لوح محفوظ» و «کتاب حفیظ» و «امام مبین» تعیین و مقدر شده تا در آن زمان مشخص تحقق یابد تا جایی که دیگر تقدیم و تاخیر در آن راه نمی یابد.

از نظر قرآن، یکی از صفات خلقی انسان، «عجل» است تا جایی که خدا می فرماید: خلق الانسان من عجل؛ انسان از عجله خلق شده است.(انبیاء، آیه 37) از همین روست که خدا می فرماید: و کان الانسان عجولا؛ انسان عجول است.(اسراء، آیه 11) گوساله های پرتحرک که در مراتع به جست و خیز مشغول هستند و پیشگام بر گله حرکت می کنند، «عجل» به کسره فاء الفعل نامیده می شوند. از همین روست که انسان نیز همانند چنین گوساله ای پرتحرک است و همان اندازه که دنبال خیر است، به سبب عجول بودن دنبال شرور می رود و به خودش آسیب می زند تا جایی که خدا می فرماید هنگامه دعا به گونه ای عمل می کند که فرقی میان خیر و شر نمی گذارد و همان اندازه که برای خیر دعا می کند برای شر دعا می کنند؛ زیرا انجام عملی قبل از زمانش به جای آن که خیر باشد، شر می شود و دامن شخص را می گیرد.(اسراء، آیه 11) همین عجول بودن موجب می شود تا هماره از زمان تحقق چیزی بپرسد و در انتظار نشانه ها نماند تا به هنگام از چیزی بهره گیرد.(انبیاء، آیه 37)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دنیا را می بایست «عاجله» دانست؛ زیرا عملی که انسان انجام می دهد، پاداش عملش را پیش از موعد می خواهد و بر آن است تا به جای آن که آن را در آخرت به دست آورد در همین دنیا خواهان دست یابی به پاداش است؛ این در حالی است که دنیا محل عمل و کار و آخرت محل پاداش است؛ اما عجول بودن انسان موجب می شود تا پیش از موعد و قبل از اوان و زمانش پاداش را بخواهد. این گونه است که هر کاری می کند در همین دنیا دنبال پاداش و بهره اش است. از این رو، می بایست دنیا را برای انسان «عاجله» دانست، در حالی که آخرت، «آجله» است که در زمان خودش تحقق می یابد.

البته خدا به کسانی که «عاجله» را می خواهند و در همین دنیا دنبال پاداش خویش هستند می فرماید که پاداش عمل خودشان را در دنیا دریافت می کنند، ولی در آخرت برایشان چیزی جز دوزخ نخواهند بود؛ زیرا درآمدهای خویش را در دنیا هزینه کرده و چیزی برای آخرت خویش به جا نگذاشته اند که ایشان را به بهشت برساند.(اسراء، آیه 18) این افراد به عاجله دنیا محبت دارند و می خواهند در همین دنیا از مظاهر دنیوی و زینت های آن از مال و فرزند و قدرت و ثروت بهره مند شوند و آخرت را رها می کنند و دنبال آن نمی روند(قیامت، آیات 20 و 21؛ انسان، آیه 27) در حالی چنین تفکر و نگرشی نادرست است و بیانگر عدم تعقل و عدم تفقه این افراد است.

استعجال به معنای دنیاطلبی

هر چند که عجله در لغت عربی به معنای «انجام عمل قبل از اوان و زمانش» است، اما چنین که بیان شد، عاجله یکی از نام های دنیا است؛ زیرا دنیا برای مردم جایی است که می خواهند به همه چیز برسند که همان حقیقت سعادت است؛ در حالی که از نظر قرآن، سعادت حقیقی تنها در آجله آخرت تحقق می یابد و نمی توان در دنیا به سعادت حقیقی دست یافت؛ پس کسانی که دنبال سعادت دنیوی می روند، می بایست آنان را عجولانی دانست که در عاجله دنیا می خواهند به سعادت برسند که دست یافتنی نیست.

بنابراین، وقتی از استعجال و طلب عجله از سوی مردمی سخن به میان می آید، می تواند مراد درخواست سعادت در دنیا باشد؛ یعنی آنانی که می خواهند پاداش اعمال خویش را در دنیا ببیند و در عاجله دنیا به آن دست یابند؛ زیرا یا هیچ اعتقادی به آخرت ندارند، یا اگر اعتقادی داشته باشند، دوست دارند که به نقد دنیا پاداش عملش خویش را ببیند هر چند که این رویه میوه کال و نارس چیدن باشد.

به سخن دیگر، حقیقت استعجال را می بایست در همان دنیاطلبی و دنیا دوستی دانست، خواه این دنیاطلبی از سوی کافران به آخرت باشد و خواه از سوی مسلمانی باشد که دوست دارد پاداش عملش را در دنیا ببیند.

سنت تاجیل از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر چیزی دارای «اجل» است، چنان که مرگ هر شخص انسانی یا امتی دارای اجل است که از آن تاخیر نمی افتد و در زمان خودش انجام می شود و عجله در آن معنایی ندارد؛ زیرا برای هر چیزی مقدری است که از قبل تعیین شده و در ام الکتاب ثبت شده است. پس اجل هر چیزی به معنای زمان معین و مشخص است که مقدر و سرنوشت اوست.

از نظر قرآن، دنیا مکانی بر عمل است و آخرت مکانی برای کیفر و پاداش؛ از همین روست که حضرت امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: الیوم یوم عمل و غدا یوم الحساب؛ امروز دنیا روز عمل و فردای قیامت روز حسابرسی است.(نهج البلاغه، نامه 31)

بر اساس سنت الهی حاکم بر جان و جامعه و جهان، هر چیزی در «اجل» خودش تحقق می یابد و تاخیر و تقدیم در آن راه نمی یابد.

خدا به همگان هشدار می دهد که اگر چه در مقام خلق هر چیزی دارای اجل مسمی و معین است که در زمان خودش تحقق می یابد که مقدر آن چیز است، اما باید به این نکته توجه داشته باشید که سنت الهی که در ساحت امر الهی انجام می شود که همان ام الکتاب است، جایی که مشیت و اراده حکیمانه به تحقق اموری تعلق می گیرد؛ پس اگر در ساحت امر الهی، سنت تاجیل در عذاب باشد، آن چیز در کتاب الهی نوشته شده است؛ بنابراین، تعجیل و طلب آن در عاجله دنیا بر خلاف «اجل» هر چیزی است. از همین روست که خدا می فرماید: اتی امر الله فلاتستعجلوه سبحانه و تعالی عما یشروکون؛ امر و فرمان الهی درمورد عذاب کافران و مشرکان آمد و سنت قطعی الهی است. پس طلب تعجیل در آن مکنید که پیش از «اجل» مقدر و مسمی تحقق یابد؛ زیرا خدا منزه و برتر از آن است که مشرکان برایش شریک قرار می دهند.(نحل، آیه 1) بنابراین، هر چیزی را اجل است و هیچ کس نمی تواند آن را «تعجیل و تاخیر» دهد، و تقدم و تاخیر در آن راه نخواهد.

این بدان معناست که نه تنها کافران و مشرکان نمی بایست خواهان استعجال عذاب و عقوبت خویش در دنیا باشند و نمی بایست بگویند: ربنا عجل لنا قطنا قبل یوم الحساب؛ کافران به تمسخر گفتند: پروردگارا پیش از روز حساب در قیامت هر چه زودتر سهم ما را از عذب به ما بده!(ص، آیه 16)؛ زیرا برای اجل مشخص و معین و مقدری است و عذابهای اصلی در آجله قیامت و در آخرت خواهد بود نه در عاجله دنیا؛ بنابراین نه تنها آنان نمی بایست خواهان عجله در امر حسابرسی و عذاب و عقوبت در دنیا باشند، بلکه پیامبران و مومنان نیز نمی بایست خواهان «تعجیل» و استعجال در عذاب کافران و مشرکان و گناهکاران باشند؛ زیرا وعده الهی در اجل و زمان خودش تحقق و وقوع می یابد که بر اساس اصل کلی در آخرت است نه در دنیا.(مریم، آیات 77 تا 84)

تاجیل عقوبت تا آخرت

پس چنان چه دانسته شد بر اساس همین سنت الهی است که هر نوع حسابرسی نسبت به اعمال خیر و شر در آخرت انجام می شود و عقوبت و پاداش و کیفر در آخرت خواهد بود. پس اگر کافران از خدا و پیامبران بخواهند تا عقوبت آنان را پیش اندازد، چنین درخواستی مورد پذیرش قرار نمی گیرد، خواه از سوی کافران به قصد استهزاء و تمسخر باشد، و خواه از سوی پیامبران و مومنان برای حذف کافران و عقوبت در عاجله دنیا. بنابراین، حتی پیامبران نمی بایست حتی وقتی کافران به جدل با پیامبران می پردازند، از آنان می خواهند تا اگر صادق و راستگو هستند، مجازات و عقوبت آنان را پیش بفرستد و در همین عاجله دنیا آنان را مجازات و کیفر کند، چنین درخواستی نمی بایست مورد پذیرش پیامبران باشد؛ زیرا خدا برای هر چیزی اجل مسمی و مقدری در ام الکتاب قرار داده که همان چیز تحقق خواهد یافت؛ خواه مصیبت خیر باشد یا شر.(حدید، آیات 22 و 23)

بنابراین، بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، خدا در قرآن به صراحت می فرماید بر اساس سنت تاجیل عقوبت، کافران و گناهکاران در عاجله دنیا مجازات و کیفر نمی شوند؛ زیرا خدا بر اساس درخواست استعجال آنان، عقوبت ایشان را پیش نمی اندازد و عجله نمی کند؛ بلکه براساس سنت تاجیل و مقدرات ثابت در ام الکتاب که بر اساس مشیت حکیمانه الهی است، هر چیزی اجلی دارد که در زمان خودش اتفاق می افتد. از جمله این اجل ها می توان به اجل عقوبت و مرگ و کیفر اشاره کرد که در زمان خودش بر اساس سنت الهی انجام می شود.(یونس، آیه 11)

از نظر قرآن، اگر خدا می خواست همان گونه که در عاجله دنیا خیرات را برای مردم قرار داده برای شرور و مجازات و کیفر را همان گونه در دنیا انجام می داد، اما سنت الهی بر این است تا هر چیز در «اجل» خودش تحقق یابد.(همان؛ انبیاء، آیات 36 و 37) اما خدا به کافران و مشرکان و گناهکاران انذار و هشدر شدید می دهد که وقتی اجل مسمی یعنی زمان مرگ هر کسی برسد، ناگهان مرگ آنان را می گیرد و آنان را به جایی می برد که به ظاهر دوست داشتند در همین دنیا در قالب عاجله دنیا آن چیز را ببیند؛ یعنی همان چیزی را که در قالب استهزاء و تمسخر خواهان استعجال آن بودند؛ یعنی همان عقوبت و عذاب الهی را که درخواست داشتند، ناگهان با آن در عالم دیگر مواجه می شوند؛ اما از نظر قرآن، کافران و گناهکاران اینک که با آن امر استعجالی و درخواستی خویش مواجه می شوند، مبهوت هستند و بهت زده به این سو و آن سو می نگرند و می خواهند تا عذاب و عقوبت را از خویش دور سازند، اما استطاعت و توان آن را ندارند تا عقوبت و عذاب الهی را از خویش دور سازند؛ پس خود را در مواجه به عقوبت می ببیند و خوفناک و ترسناک به آن می نگرند؛ زیرا اینک با چیزی مواجه شده اند که بدان رسولان الهی را به استهزاء و تسمخر می گرفتند و می بینند که چیزی را تسمخر می کردند که اینک آنان را در بر گرفته و از آن گریزی ندارند.(انبیاء، آیات 37 تا 41)

از نظر قرآن، کافران در قیامت وقتی با دوزخ و عقوبت های آن مواجه می شوند دنبال عذر و بهانه و راه گریز هستند، اما خدا به آنان یاد آور می شود که شما همین عقوبت را در عاجله دنیا درخواست داشت؛ چطور شده که حال از آن گریزان هستید؟(یونس، آیات 50 تا 52؛ ذاریات، آیه 14)

تاجیل عقوبت در عاجله

البته از نظر قرآن، برخی از گناهان در همین عاجله دنیا دارای اجل است؛ یعنی زمان مجازات برخی از گناهان در همین دنیا است؛ از همین روست که برخی از اقوام در همین عاجله دنیا به حکم «اجل» یعنی زمان تعیین و تقدیر شده، مجازات و کیفر شدند. اقوامی که به عذاب استیصال الهی در همین دنیا ریشه کن شدند، از جمله کسانی هستند که اجل آنان در عقوبت در همین دنیا نوشته شده و در آخرت نیز ادامه می یابد. پس این گونه نیست که همه عقوبت ها در آجله آخرت انجام شود، بلکه برخی از آنها در عاجله دنیا دارای اجل هستند و آجله عاجله برای آنها رقم خورده است؛ چنان که در قرآن بیان شده بسیاری از اقوام از جمله قوم نوح و پس از آن از عاد و ثمود و مدین و مانند آنها به سبب گناهان در همین دنیا بخشی از مجازات و عقوبت خویش را بر اساس «سنت تاجیل» دریافت کرده اند؛ زیرا برای برخی از گناهان اجل مسمی در دنیا و عاجله دنیا مطرح شده است که از آنها به گناهان استیصال یاد می شود که گناهانی است که ریشه کن است. بنابراین، اگر کسی خواهان عقوبت و مجازات خویش را در دنیا است، به حکم سنت تاجیل بخشی از عذاب را در همین عاجله دنیا خواهد دید و پس از مرگ نیز به دوزخ در می آید در حالی که مورد سرزنش و رانده شده است.(اسراء، آیات 17 و 18)

بر اساس گزارش های قرآنی، قوم عاد از پیامبرشان خواستند تا اگر راستگو و صادق است، عذاب ایشان را در همین دنیا قرار دهد. این گونه است که بر اساس سنت الهی تاجیل برخی از عقوبت در عاجله دنیا، به سبب گناه سنگینی که داشتند، خدا در همین عاجله دنیا، اجل عقوبت ایشان را قرار داد؛ زیرا زمان بندی عقوبت در دست تقدیر الهی است. پس آنان که خواهان شرور عقوبت در دنیا بودند و استعجال داشتند تا در عاجله دنیا اجل عقوبت را داشته باشند، خدا چنین کرد و بر اساس اجل معین و مشخص در عاجله دنیا آنان را عقوبت و نابود کرد.(احقاف، آیات 21 تا 24)

البته از نظر قرآن، پیامبران اولو العزم بر اساس سنت الهی استعجال عذاب نداشتند و اجل عذاب را در عاجله دنیا برای امت نمی خواستند و بر آن صبر می کردند، اما وقتی اجل در عاجله برای قومی رقم خورده باشد، در همان عاجله بدون آن که دمی تاخیر رخ دهد، در اجل معین عذاب آن مردم را می گیرد و نابودی را برایشان رقم می زند.(احقاف، آیه 35)

بنابارین، از نظر قرآن، «تعجیل و استعجال» در دست پیامبران حتی اولو العزم نیست، بلکه بر اساس سنت های الهی و اذن و حکم اوست. از همین رو، اگر امتی درخواست استعجال عذاب در عاجله دنیا داشته باشند، اگر اجل الهی برایشان رقم نخورده باشد، هرگز چنین اتفاقی رخ نمی دهد.(انعام، آیه 57)

خدا به پیامبرش فرمان می دهد تا این قانون و سنت الهی را بیان کند و این را هم بیافزاید که اگر حکم امور در دست او بود، بی گمان فرصتی به کافران و ظالمان نمی داد و آنان را نیست  ونابود می کرد، ولی چون حکم این امور به دست خدا است، کاری از دست او ساخته نیست تا ایشان را در عاجله دنیا عقوبت کند.(انعام، آیات 57 و 58)

نکته ای که می بایست به آن توجه داشت، اصولا از نظر قرآن، عاجله دنیا جایی برای پاداش های نیک و بد نیست؛ بلکه جایگاه حسابرسی و پاداش نیک و بد در آخرت است؛ بر این اساس، اگر پاداشی برای کار نیک یا بد به مومن و کافر در دنیا داده می شود، تنها برای تشویق و تنبیه است؛ بنابراین، اگر کسی عاجله را بخواهد خواه پاداش نیک باشد چنان که مومنان می خواهند و خواه پاداش بد باشد که کافران و گناهکاران به تمسخر و استهزاء می خواهند، این تنها از باب عبرت آموزی است نه آن که اصالت داشته باشد. بر همین اساس هر کسی می بایست پاداش خویش را در آجله آخرت بخواهد که اجل و زمان مقدر و مقرر پاداش ها است.(اسراء، آیات 17 تا 19) بنابراین، گاه خدا همان گونه که کافران را در عاجله دنیا مجازاتی می کند که بخشی از مجازات «اجل» و معین شده است، هم چنین به مومنان در عاجله دنیا، پاداشی از اعمال می دهد که «اجل» آن است نه آن که «عجله» باشد؛ زیرا در سنت الهی همه چیز دارای اجل است و عجله یعنی انجام عملی پیش از «اجل» بر خلاف سنت حاکم بر هستی از جان و جامعه و جهان است. پس اگر به ظاهر عجله ای در پاداش نیک و بد است، این نیز همان «اجل» است نه «عجله».(همان؛ فتح، آیه 20)

از نظر قرآن رحمت و غفران الهی موجب می شود تا هر چیزی در «اجل» خودش اتفاق افتد و «عجله» ای در عذاب و عقوبت کافران و گناهکاران نیست؛ بلکه در موعد خودش یعنی «اجل» اتفاق خواهد افتاد؛ اما وقتی زمانش برسد هیچ پناهگاهی برای کافران از عقوبت نخواهد بود.(کهف، آیه 58)

پس نمی بایست کافران و گناهکاران از باب استهزاء و تمسخر خواهان استعجال عذاب در عاجله دنیا باشند؛ زیرا وقتی در اجل خودش رسید راه گریزی برای آنان نیست.(یونس، آیات 50 و 51؛ شوری، آیات 17 و 18) پس اگر خدا بر اساس «رحمت و مغفرت» عذاب را در عاجله دنیا انجام نمی دهد و به آنان مهلت می دهد به این معنا نیست که آنان را به حال خودشان برای ابد رها کرده باشد، بلکه خدا در زمان موعد آنان را می گیرد، خواه در آجله عاجله باشد که برخی از عذاب را می گیرند یا در آجله آخرت باشد که تمام عذاب را دریافت خواهند کرد.(شعراء، آیات 203 و 204) پس برای هر چیزی «حین»، «موعد» و «اجل» است که از آن گریزی نیست و استعجال هیچ تاثیری نخواهد داشت.(صافات، آیات 174تا 180؛ ذاریات، آیات 59 و 60؛ حج، آیه 47؛ عنکبوت، آیات 53 و 54)

استغفار رهایی برای رهایی از عقوبت عاجله

از نظر قرآن، عقوبت های عاجله بسیار سخت و زشت است و انسان عاقل آن را به جای حسنه نمی پذیرد، اما بی خردان کافران و ظالم این گونه نیستند، بلکه به جای آن که دنبال خیر و حسنات بروند، دنبال شرور و سیئات می روند.

از نظر قرآن اگر کسی گرفتار عقوبت های عاجله شد برای رهایی و رفع آن می تواند به استغفار توسل جوید چنان که برای دفع عقوبت الهی در عاجله دنیا و آخرت می بایست به آن تمسک جست تا مورد رحمت الهی قرار گیرد.(نمل، آیه 46)

از نظر قرآن، خدا همه عقوبت ها در عاجله دنیا ندارد، بلکه تنها برخی از عقوبت ها ردیف می کند تا مردم بازگردند  وعبرت گیرند؛ زیرا خدا بر مردم تفضل و رحمت دارد و نمی خواهد آنان را به شقاوت ابدی برساند.(نمل، آیات 71 تا 73)