صفات معبود راستین و دروغین

بسم الله الرحمن الرحیم

معبود هر کسی یا چیزی است که انسان در برابر آن نهایت تذلل و خضوع و خشوع را دارد و با اعمال عبادی آن را نشان می دهد. مومنان در برابر خدا نماز می گزارند و سجده می کنند و مطیع اوامر و نواهی او هستند که از طریق عقل فطری و نقل وحیانی به انسان می رسد.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کافران و مشرکان همین عبادت و عبودیت را در برابر معبودان دروغین از بتان(انعام، آیه 74) و جنیان(یس، آیه 60؛ سباء، آیات 40 و 41) و ستارگان(نحل، آیه 24؛ انعام،آیات 75 تا 77)، انسان ها(قصص، آیه 38؛ مائده، آیات 72 و 73)، طاغوت ها(مائده، آیه 60) و حتی هواهای نفسانی (فرقان، آیه 43؛ جاثیه، آیه 23)انجام می دهند و این گونه بر خلاف فطرت الهی خویش عمل و رفتار می کنند.

ممکن است برخی این پرسش را مطرح کنند، ما چگونه می توانیم معبود راستین را از معبود دروغین تشخیص دهیم؟ چه صفاتی برای معبود راستین است که او را از معبودهای دروغین جدا می سازد؟ نویسنده با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن، به این پرسش ها پاسخ می دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

صفات معبود راستین از نظر قرآن

تشخیص معبود راستین سخت نیست؛ زیرا انسان دارای نرم افزار فطری است که به او یاری می رساند تا حق و باطل را بشناسد و به حق و مصادیق آن گرایش و نسبت به باطل و مصادیق آن گریزش یابد.(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 تا 10)

حق و باطل، ملاک تشخیص معبود راستین است(لقمان، آیه 30) و نرم افزار فطری به سبب توانایی شناخت حق و باطل و گرایش به سوی حق و گریزش از سوی باطل این توانایی را دارد تا معبود راستین را بشناسد؛ زیرا معبود راستین همان آفریدگار و پروردگاری است که در ذات همگان حضور بلکه معیت قیومی دارد. به این معنا که بدون معیت قیومی خدا، هیچ وجودی غیر از خدا معنا ندارد و همه مخلوقات نیز جز مظاهر صفات انوار الهی نیست.(نور، آیه 35) از همین رو، هر کسی وقتی به خودش می نگرد، به سبب فقر وجودی خویش و حضور انوار صفات الهی در می یابد این خدای غنی حمید است که شایسته و بایسته عبادت است تا در جایگاه معبود قرار گیرد.(فاطر، آیه 15) پس هر کسی به خود بنگرد، خدا را در خود می بیند.(اعراف، آیه 172) از همین رو، پیامبر(ص) و امیرمومنان امام علی(ع) می فرمایند: من عرف نفسه فقد عرف ربه؛ هر کس خویش را بشناسد به تحقیق پروردگارش را می شناسد.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نرم افزار فطری، همان تعقل و حجت باطنی است که با تفکر در امور و ملاک بخشی به هدایت فطری و داشته ها، داده های بیرونی را بر آن عرضه می کند. پس حق و مصادیق از جمله حق تعالی، شکر، عدالت، صداقت و امانت را می شناسد و بدان گرایش می یابد. از همین روست که خدا ملاک اعتقادات را همان تعقل می داند؛ زیرا نفس انسانی در مرتبه قلب با تعقل خویش حقایق از جمله حقیقت خدای تبارک را می شناسد و بدان گرایش دارد. بر همین اساس، اصول دین تنها با تعقل به دست می آید و اگر سخن از نقل معتبر چون وحی در اعتقادات مطرح است، زمانی است که آن نقل را بر عقل فطری عرضه دارد؛ زیرا عقل است که ملاک تشخیص حق و باطل است و خدا نیز بر همین اساس در بیش موارد در شناخت حق و باطل از جمله یکسان نبودن دانایی و نادانی، مرگ و زندگی، سایه و آفتاب، خوب و بد و زشت و زیبا به عقل فطری انسان ارجاع می دهد. پس در امر شناخت معبود راستین از دروغین ملاک و مبنا همان تعقل و اندیشه است که در قلب سالم و نفس مستوی به تعدیل الهی قرار دارد.(طه، آیات 88 و 89ُ)

از نظر قرآن، معبود راستین و حقیقی دارای صفاتی است که عقل آن را در می یابد. برخی از این موارد عبارتند از:

1. اجابت دعا و درخواست های مخلوقات: از نظر قرآن، اجابت دعا و درخواست ها از مهم ترین ویژگی و صفت معبود راستین است؛ زیرا انسان مخلوقی فقیر است که نیازها و درخواست های بسیاری دارد. پس انسان کسی را می پرستد که بتواند نیازها و درخواست های او را پاسخ مثبت دهد و اجابت کند؛ این در حالی است که معبودان غیر راستین ناتوان از برآورد درخواست ها و نیازهای انسان هستند. پس عقل فطری حکم می کند انسان کسی را پرستد که اجابت کننده درخواست ها و نیازها باشد.(اعراف، آیات 193 و 194؛ رعد، آیه 14؛ طه، آیه 52؛ فاطر، آیه 14)
2. بصیر و بینا به مخلوقات: از نظر قرآن، معبود راستین می بایست بصیر و بینا به مخلوقات باشد تا بتواند علم شهودی و حضوری نسبت به هر چیزی داشته باشد و نیازها و خواسته های مخلوقات را بشاسند و به آن پاسخ مثبت دهد. پس اگر معبودی فاقد بصیرت و بینایی باشد، شایسته عبادت نیست و نمی بایست معبود قرار گیرد و تنها معبودی بصیر شایسته قرار گیری معبود است.(اعراف، آیه 198؛ رعد، آیه 16؛ مریم، آیه 42)
3. پاسخگویی به پرسش ها: معبود حقیقی و راستین کسی است که بتواند به درخواست ها و پرسش های مخلوقات و عبادت کنندگان پاسخ دهد. اگر کسی این گونه نباشد، نمی تواند در جایگاه معبود راستین قرار گیرد، بلکه خدا و معبودی دروغین است.(طه، آیات 88 و 89)
4. تکلم و سخنگویی: از نظر قرآن، قدرت بر تکلم و سخنگویی و پاسخ به پرسش از دیگر صفات و ویژگی های معبود راستین است و کسی که نتواند سخن بگوید، شایسته نیست تا معبود قرار گیرد.(اعراف، آیه 148؛ انبیاء، آیات 63 و 65)
5. حیات حقیقی مستقل: عقل انسانی کسی را شایسته پرستش می داند که دارای حیات مستقل و جاوید باشد و در حیات خویش به کسی یا چیزی نیاز نداشته باشد، بلکه «حی قیوم» باشد که حیات دیگران به او وابسته باشد. کسی که این گونه نیست شایسته نیست تا معبود خدا قرار گیرد.(بقره، آیه 255؛ آل عمران، آیه 2؛ نحل، آیه 2؛ غافر، آیه 65)
6. خالقیت و آفریدگاری: یکی از راه های تشخیص عقلی معبود راستین از دروغین، توجه به خالقیت و آفریدگاری اوست. معبود راستین کسی است که خالق هستی است؛ بنابراین تنها خدای یکتا و یگانه سزاوار معبود بودن است، لا غیر که خالق هستی نیستند، بلکه خود مخلوق خدای یکتا و یگانه هستند.(بقره، آیات 21 و 54؛ انعام، آیه 102؛ اعراف، آیه 191) هم چنین در همین چارچوب باید گفت که از دیگر صفات و ویژگی های معبود راستین مخلوق نبودن است؛ یعنی معبود راستین همان طوری که خالق هستی است، خود مخلوق کسی یا چیزی نیست، بلکه هماره هست بوده و هرگز وجود و هستی از او جدا نبوده است.(همان)
7. رازقیت: معبود راستین کسی است که رازق دیگران است و خود از کسی رزق نمی گیرد و نیازی به آن ندارد. مصداق چنین معبودی که عقل آن را تشخیص می  دهد بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، خدای یکتا و یگانه است.(نحل، آیه 73؛ نمل، آیه 64عنبکوت، آیه 17؛ روم، آیه 20؛ غافر، آیات 61 و 62)
8. ربوبیت و پروردگاری: از نظر عقل معبود راستین تنها کسی است که افزون بر خالقیت و آفریدگاری مخلوقات، آنان را تحت ربوبیت و پرورش خویش دارد و هر مخلوقی را به کمال بایسته و شایسته اش می رساند.(مائده، آیه 117؛ فاطر، آیه 16؛ زمر، آیه 6؛ احقاف، آیه 4؛ حشر، آیه 23)
9. رحمانیت: معبود راستین آن خدایی است که رحمان است و خلق را بر اساس رحمانیت خلق کرده و رزق و روزی می دهد و پرورگاری می کند.(زخرف، آِیه 45؛ هود، آیه 119)
10. شفاعت: انسان و جن به سبب داشتن اراده و حق انتخاب آزاد و اختیاری به خطا و گناه می روند و سزاوار و مستحق عذاب می شوند، تنها کسی سزاوار معبود بودن است که بتواند در حق اینان شفاعت کند. از نظر قرآن خدای یکتا و یگانه چنین شایستگی را دارد و قدرت بر شفاعت از بندگان خویش را دارد.(مریم، آیه 87؛ یس، آیه 23؛ زمر، آیه 86)
11. شنوایی: از نظر عقل فطری، کسی شایسته و بایسته معبود بودن است که سمیع و شنوا به خواسته ها و پرسش ها و درخواست های بندگان و مخلوقات باشد و به آنها پاسخ بدهد؛ زیرا شنوایی تنها شنیدن بدون قدرت بر انجام نیست، بلکه شنیدن همراه با توانایی و قدرت بر انجام است. از نظر قرآن تنها خدای یکتا و یگانه است که چنین شنوایی و قدرتی دارد.(مائده، آیه 76؛ اعراف، آیه 198؛ مریم، آیه 42؛ شعراء، آیات 70 و 72؛ فاطر، آیه 14)
12. بقا و فناناپذیری: خدایی که فانی است نمی تواند معبود راستین باشد؛ خدایی از نظر عقل فطری سزاوار معبود بودن است که باقی باشد و فناناپذیر. از نظر قرآن چنین صفتی تنها در خدای یکتا و یگانه است.(قصص، آیه 88)
13. حکم قطعی: عقل فطری بر این باور است که معبود تنها کسی است که حکم قطعی ونهایی در اختیار اوست و او می تواند قاضی و حاکم در هر چیزی و امری باشد و کسی او را محکوم قرار ندهد. چنین صفتی تنها در خدای یکتا و یگانه است.(قصص، آیه 88؛ غافر، آیه 20)
14. قیومیت: کسی شایسته و بایسته معبود بودن است که قایم به ذات باشد و نه تنها در وجود و بقا به دیگری نیازمند نباشد، بلکه وجود و بقای دیگران به «قیوم» بودن او باشد. چنین صفتی تنها در خدای یکتا و یگانه است.(بقره، آیه 255؛ آل عمران، آیه 2؛ رعد، آیه 33)
15. مالکیت: ملک حقیقی مانند مالک بودن انسان نسبت به اعضا و جوارح و جوانح، از صفات معبود حقیقی و راستین است؛ زیرا کسی سزاوار معبود بودن است که مالک بر خویش و همه مخلوقات به معنای حقیقی کلمه باشد؛ نه آن که خود مملوک حقیقی دیگری باشد. از نظر قرآن، خدا مالک بر هستی و مخلوقات و مالک دین و دنیا و یوم الجزاء است.(نحل، آیه 73؛ عنکبوت، آیه 17؛ سباء 22؛ فاطر، آیه 13؛ زمر، آیه 23؛ فاتحه، آیه 2)
16. یگانگی و یکتایی: از نظر عقل فطری از دیگر صفات معبود راستین یکتایی و یگانگی یعنی احدیت و واحدیت است که تنها در خدای یکتا و یگانه ای است که قرآن معرفی کرده است.(بقره، آیه 163؛ نساء، آیه 171؛ مائده، آیه 73؛ نحل، آیات 22 و 51؛ توحید، آیه 1)

البته صفاتی دیگر، چون صمدیت و پر بودن و فقدان جوف و تهی بودن که بیانگر نیاز است، یا فقدان عناوین و صفاتی چون والد و مولود، زوج و مانند آنها نیز از دیگر صفاتی است عقل فطری آن را ملاک و معیار تشخیص می داند که معبود راستین می بایست به این گونه باشد. عناوین سلبی یا اثباتی که خدا در قرآن بیان می کند که خدای یکتا و یگانه این گونه است؛ زیرا خدایی که در قرآن به عنوان معبود راستین معرفی شده، خدایی است که هر چه انسان درباره آن فکر بکند به کنه ذات او نمی رسد و هر صفتی که انسان بیان می کند و به تصور می آورد، خدا برتر و بالاتر از آن است؛ زیرا خدا «اکبر» و بزرگ تر از آن چیزی  است که به توصیف کامل در آید، از همین روست که عقل فطری به این نکته توجه دارد که خدا در هر حال، «سبوح من العیب و قدوس من النقص» است و در کمالات همه کمالات را به کمال دارد، و همه کمالات را نیز در تمامیت کمالی آن دارا است. بنابراین، خدا همان کسی است که در در همه کمال به تمام است.

آموزه های وحیانی به عقل فطری کمک می کند تا مصداق این صفات را بیابد که همان خدای یکتا و یگانه ای است که در آیات قرآنی و سوره ها به ویژه سوره توحید معرفی شده است.

صفات معبودان باطل و دروغین

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، شناخت معبود راستین بسیار مهم و اساسی و سرنوشت ساز برای انسان است؛ زیرا ذات انسانی به طور فطری گرایش به عبودیت خدا دارد(ذاریات، آیه 56)، و اگر بر سامانه اصلی فطرت خویش باشد او را شناخته و به سوی او گرایش می یابد؛ اما به سبب هواهای نفسانی و وسوسه های ابلیسی این سامانه هدایتی فطری دستخوش تغییر و دفن و دسیسه می شود و کارکردهای حقیقی خویش را از دست می دهد و دچار وارونگی شناختی و گرایشی می شود. این گونه است که به جای معبود حقیقی و راستین دنبال معبودهای دروغین می رود و به آنها گرایش می یابد و آنها را معبود خویش قرار می دهد.(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 تا 10؛ بقره، آیات 7 تا 15 و آیات بسیار دیگر)

از نظر قرآن، همان گونه که شناخت معبود راستین یعنی خدای یکتا و یگانه با صفات پیش گفته لازم است، هم چنین شناخت معبود یا معبودهای دروغین لازم و ضروری است تا از آنها اجتناب کرد. از نظر قرآن، معبودهای دروغین صفات پیش گفته را ندارند، بلکه شگفت انگیزتر آن که خود انتظاراتی از خدای یکتا و یگانه دارند که بیانگر مخلوق بودن و نیاز به معبود در آنان است؛ یعنی آنان نه تنها گلیم دیگران را نمی توانند از آب بیرون کشند، بلکه نمی توانند حتی گلیم خود را از آب بیرون کشند و منتظر عنایت و رحمت الهی هستند تا خدا دستگیر آنان باشد. البته از نظر آن که معبودهای باطل متنوع هستند، نوع انتظارات آنان از خدا نیز متفاوت است. پس همه یا برخی آنان از خدا انتظاراتی دارند که بیانگر فقدان جایگاه معبود راستین بودن برای آنان است. خدا در قرآن، از معبودانی حکایت می کند که چنین صفات و نیز انتظاراتی از خدای یکتا و یگانه و معبود راستین هستی دارند:

1. امید به رحمت الهی: معبود دروغین نه تنها خود نمی تواند در حق خویش کاری کند و خویش را از عذاب الهی برهاند، بلکه امیدوار است تا مورد مرحمت خدا قرار گیرد و خدا او را از عذاب برهاند و نجات دهد.(اسراء، آیه 57)
2. بی عقلی: عقل نهایت بلوغ در ادراک و شناخت و قدرت تشخیص است؛ زیرا توانایی شناختی شامل ظن، وهم و عقل است. از نظر قرآن، انسان دارای عقل است که می تواند با حرکت در صراط مستقیم هدایت های فطری و شرعی به رشد برسد(حجرات، آیه 7) یا با حرکت مخالف گرفتار سفاهت شود.(بقره، آیات 7 تا 15 و 130) از نظر قرآن، معبود دروغین گرفتار بی عقلی است و شایسته معبود بودن نیست.(زمر، آیه 43)
3. خوف و ترس از عذاب: معبود دروغین خود مملوک و مخلوق خدای یکتا و یگانه است و از این که در دوزخ عذاب های الهی قرار گیرد ترسان است.(اسراء، آیه 57)
4. تعدد: معبود راستین یکتا و یگانه است و شریک ندارند، بلکه احد و واحد است؛ اما خدایان دروغین متعدد و متنوع هستند.(انعام، آیات 19 و 22 و 56 و 74 و 94 و 100 و 136)
5. انکار در قیامت: معبودهای دروغین وقتی قیامت بر پا و حقایق مشهود و آشکار شود، از سوی بندگانی که آنها را عبادت کرده اند، انکار می شوند.(فرقان، آیات 17 و 19؛ یونس، آیه 28؛ نحل، آیه 86)
6. مملوک بودن: معبودهای دروغین نه تنها مالک حقیقی مخلوقات نیستند، بلکه خود مملوک خالق هستند و حتی گاه به تملک انسان در می آیند که این خود گواه و شاهدی بر دروغی بودن آنها است.(اعراف، آیه 138)
7. عدم علم: همان گونه که معبودهای دروغین فاقد عقلانیت هستند، بلکه فاقد علم هستند نسبت به امور به ویژه امور غیبی چون قیامت هیچ آگاهی و علمی ندارند.(نحل، آیات 20 و 21 و 56)
8. دشمنی معبود با عابد: از نظر قرآن همان گونه که عابدان معبود دروغین در قیامت به انکار معبودان خویش می پردازند، معبودان دروغین نیز به انکار بلکه دشمنی با عابدان خویش می پردازند و علیه یک دیگر موضع گیری داشته و به ضدیت با هم می پردازند.(مریم، آیه 82؛ احقاف، آیه 6)
9. ذلت و خواری: معبودهای دروغین نه تنها عزتی را برای عابدان خویش به دنبال ندارند، بلکه روز قیامت موجبات ذلت و خواری آنان را فراهم می آورند.(مریم ، آیات 81 و 82)
10. عجز و ناتوانی: معبود راستین دارای قوت و قدرت است، در حالی که معبود دروغین عاجز و ناتوان در همه چیز از جمله نصرت و یاری خویش یا دیگران(اعراف، آیات 191 و 192؛ انبیاء، آیه 43؛ شعراء، آیات 92 و 93)، ناتوان از دفع ضرر یا نفع رسانی یا حتی ضرر رسانی(رعد، آیه 16؛ فرقان، آیه 3؛ انعام، آیه 71؛ طه، آیه 89)، عاجز از دفع عذاب(رعد، آیات 33 و 34)، عاجز از اجابت درخواست ها(رعد، آیه 14)، عاجز از اقتدار و سیطره(یوسف، آیه 40)، و مانند آنها هستند.
11. مخلوقیت: معبودهای دروغین نه تنها خالق نیستند، بلکه خود مخلوق خالق یکتا و یگانه هستند.(اعراف، آیه 191؛ رعد، ایه 16؛ نحل، آیه 20)
12. مردگی: معبودهای دروغین نه تنها حیات و زندگی آنان از خدای یکتا و یگانه است و حیات قیومی ندارند، بلکه خود گرفتار مرگ می شوند و می میرند.(نحل، آیات 20 و 21)
13. نابینایی و ناشنوایی: معبودهای دروغین فاقد عناصر اصلی شناخت حقیقی و درک و پاسخ گویی به نیازهای مخلوقات هستند؛ زیرا آنان فاقد بینایی و شنوایی است که لازمه خدای راستین و معبود حقیقی است.(مریم، آیه 42؛ شعراء، آیه 72؛ فاطر، آیات 13 و 14)