شیوه تاثیرگذار تبلیغ: صفات مبلغ

بسم الله الرحمن الرحیم

تبلیغ زمانی تاثیرگذار است که مبلغ دارای صفاتی باشد که بتواند پیامش را به بهترین شکل به مخاطب برساند. این ویژگی ها شامل ویژگی های شخصیتی از جهت اخلاقی و رفتاری است؛ زیرا مخاطب پیش از شنیدن پیام و پذیرش آن، به شخصیت مخاطب می نگرد. از این روست که گاه مخاطب بدترین پیام ها را از شخصیت های مقبول می پذیرد، در حالی بهترین و خوبترین پیام را از شخصیت غیر مقبول نمی پذیرد و حتی موضع مخالف می گیرد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا ویژگی ها یک مبلغ را از نظر اسلام بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تبلیغ عملی و رفتاری پیام

در آموزه های اسلامی بر این نکته تاکید شده که به جای تبلیغ زبانی بهترین شیوه آن است که از تبلیغ عملی و رفتاری استفاده شود که تاثیرگذاری آن به مراتب بیش تر شیوه های دیگر به ویژه زبانی است. از این روست که امام صادق(ع) می فرماید: كونوا دُعاةَ النّاسِ بِأَعمالِكُم ، ولا تَكونوا دُعاةً بِأَلسِنَتِكُم ؛ مردم را با اعمالتان فرا خوانيد و با زبان هايتان ، دعوت كنندگان مردم نباشيد.( بحار الأنوار : ج ۵ ص ۱۹۸ ح ۱۹ )

ایشان در عبارتی دیگر این اعمالی که می بایست بدان مردم را به کاری خیر فراخواند این گونه توضیح می دهد و می فرماید: كونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِالخَيرِ بِغَيرِ ألسِنَتِكُم ؛ لِيَرَوا مِنكُمُ الاِجتِهادَ وَالصِّدقَ وَالوَرَعَ ؛ مردم را به غير از زبانتان به خوبى فرا خوانيد ، تا در شما كوشش ، راستى و پرهيزگارى ببينند.( بحار الأنوار : ج ۷۱ ص ۷ ح ۸ )

انسان می بایست با شخصیت خویش همانند چراغ روشن باشد که در تاریکی گمراهان را به سوی نور هدایت می کند و می کشاند. این گونه است که بدون این که سخنی بگوید همه مجذوب او می شوند و گرداگردش حلقه می زنند و از انوارش بهره مند می شوند. از زمانی شدنی است که شخصیت مبلغ به گونه ای نورانی ساخته شده باشد که اعمالش گواه روشنی بر باطن او باشد.(اسراء، آیه 84)

امام علی(ع) درباره این که چگونه می شود این گونه شد، می فرماید: چراغ هاى هدايت باشيد ، نه نشانه هاى گم راهى ، و آن شوخى اى را كه مايه خشم خداست ، ناپسند بشماريد ، و سرزنش ، آن جا كه مايه خشنودى خداست ، بايد بر شما آسان باشد. با سخنانتان خير را به مردم بياموزيد و با عملتان ، آنان را به خير دعوت كنيد و همواره پايبند راستى و پرهيزگارى باشيد.( تاريخ اليعقوبي : ج ۲ ص ۲۱۰ )

البته رسیدن به این مرحله و مرتبه سخت و دشوار است. این که انسان می بایست به گونه خود را بسازد که جز نور محبت بر جهان نتاباند و برای همگان رحمت باشد و مصیبت ها و مشکلات او را به سمت خشم و غضب نبرد و رفتار نیکش را دگرگون نسازد. بنابراین، رسیدن به چنین شخصیت ثابتی تلاش جانکاه و توانفرسایی را می طلبد. از این روست که پیامبران زمانی مسئولیت بزرگ رسالت و پیامبری را به عهده می گرفتند که سالها در آزمون های سخت الهی سربلند بیرون آمده و در سنین چهل سالگی این مسئولیت بزرگ را بر عهده گرفتند. هر چه مسئولیت سخت تر و سنگین تر باشد، آزمون های سخت تری لازم است تا بتواند از بار آن برآید؛ چنان که مسئولیت امامت زمانی به ابراهیم (ع) داده می شودکه ابتلائات و آزمون های بسیاری را با موفقیت می گذارند و حقیقت همه اسمای الهی را در کلمات آزمون به تمامیت می رساند.(بقره، آیه 124) پس از نشان دادن توانمندی ها و بیرون آمدن از آزمون هاست که می تواند تمام تلاش خویش را در راه ماموریت و مسئولیت به کار گیرد و موفقیت آمیز عمل نماید. امام صادق(ع) در این باره نیز فرموده است: رَحِمَ اللّهُ قَوما كانوا سِراجا ومَنارا ؛ كانوا دُعاةً إلَينا بِأَعمالِهِم ومَجهودِ طاقَتِهِم؛ خداوند ، آن جمعيت را رحمت كند كه چراغ و مناره هدايت اند و مردم را با اعمال و نهايت توانشان به سوى ما فرا مى خوانند !( بحار الأنوار : ج ۷۸ ص ۲۸۰ ح ۱)

وقتی کسی این گونه شخصیت خود را ساخت که گلی بی خار بود، دیگر کسی را با خارش نمی آزارد و هر جوینده ای را به شهد وجودش می کشاند و سیراب می سازد.( مستدرك الوسائل : ج ۱۲ ص ۲۴۱ ح ۱۳۹۹۷ ) در این زمان است که او نیز مصداق تابع و پیرو اسوه نیک الهی یعنی رسول الله (ص) خواهد بود که خداوند در توصیفش او را به « خلق عظیم»(قلم، ایه 4) می ستاید و در بیان رفتار جذابش می فرماید: پس به بركتِ‏ رحمت الهى، با آنان نرمخو و پُر مِهر شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پيرامون تو پراكنده مى‏شدند. پس، از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه، و در كارها با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن، زيرا خداوند توكل كنندگان را دوست مى‏دارد.(آل عمران، آیه 159)

خصائص و ویژگی های مبلغ نیک

کسی که مبلغ نیکی است خود می بایست مصداق کامل حسنات و نیکی ها و نیکوکاری ها باشد. بهترین مبلغ کسی است که چون خورشید در آسمان بی هیچ منتی بتابد و همگان از مهرش بهره مند شوند و رحمه للعالمین باشند.(انبیاء، آیه 107) برای رسیدن به چنین مقامی می بایست انسان خودسازی و تزکیه داشته و از هر گونه زشتی و پلیدی خود را تخلیه و با اعمال نیک و خیر، خود را به خوبی ها و نیکی ها تجلی دهد.

در آموزه های وحیانی اسلام خصائص و ویژگی هایی برای مبلغ باطنی و ظاهری بیان شده که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود.

1. شناخت کامل یا دین شناسی: خداوند در آیه 122 سوره توبه این ویژگی را برای مبلغ اسلام بیان می کند. البته هر کسی هر پیامی را درباره مکتبی بیان می کند باید به آن دانا و عالم باشد. پس شناخت کامل دقیق موضوع پیام از نخستین شرایط مبلغ است و کسی که شناخت کامل و دقیقی از موضوعی ندارد نمی بایست در امر تبلیغ آن موضوع وارد شود؛ زیرا به جای آن که پیام را برساند، آن را با بیان ناقص، مخدوش می سازد و شبهاتی را موجب می شود. این گونه است که به جای آن شخص مبلغ پیام رسان باشد، با دفاع ناقص و بیان نارسا، خود عامل ضد پیام می شود. پس همان گونه که با عمل نادرست و غلط خویش ضد تبلیغ می شود با سخن نارسا و ناقص همان ضربه را بر پیام وارد می سازد. در نظر بگیرید که شخصی که به احکام امر به معروف و نهی از منکر عالم نیست، بخواهد امر به معروف و نهی از منکر کند. چنین شخصی با بیان خویش خود عامل تقویت منکر و تضعیف معروف خواهد شد. از این روست که پیامبر(ص) در همین مورد می فرماید: امر به معروف و نهى از منكر مكن، مگر آن كه عالِم باشى و بدانى كه به چه امر مى كنى(كنز العمّال : ج ۳ ص ۷۴ ح ۵۵۶۰ ) آن حضرت در جایی دیگر می فرماید: دين خداوند متعال را تنها كسى يارى مى رساند كه به تمام جوانب آن، احاطه داشته باشد.( كنز العمّال : ج ۱۰ ص ۱۷۱ ح ۲۸۸۸۶ )
2. بیان نیک از پیام نیک: از دیگر خصائص یک مبلغ خوب آن است که پیام نیک را با بیانی نیک برساند. این که یک کلام خوب باشد ولی به خوبی و زیبایی و نیکویی بیان نشود، نمی تواند تاثیرگذار باشد. از این روست که امام صادق(ع) می فرماید: رَحِمَ اللّهُ عَبدا حَبَّبَنا إلَى النّاسِ ولَم يُبَغِّضنا إلَيهِم ! أمَا وَاللّهِ لَو يَروونَ مَحاسِنَ كَلامِنا لَكانوا بِهِ أعَزَّ ، ومَا استَطاعَ أحَدٌ أن يَتَعَلَّقَ عَلَيهِم بِشَيءٍ ، ولكِنَّ أحَدَهُم يَسمَعُ الكَلِمَةَ فَيَحُطُّ إلَيها عَشرا ؛ خداوند بر آن بنده اى رحمت آوَرَد كه ما را نزد مردم ، محبوب گردانَد و نزد آنان مبغوض نسازد ! بدانيد ـ سوگند به خدا ـ كه اگر شيعيان ما زيبايى هاى گفتار ما را بدون كم و زيادْ نقل مى كردند، در سايه آن، موفّق تر بودند و هيچ كس نمى توانست اِشكالى به آنان وارد سازد ؛ بلكه چنين است كه آنان ، گفتار ما را مى شنوند و ده تا از پيش خود بر آن مى افزايند.( الكافي : ج ۸ ص ۲۲۹ ح ۲۹۳) امام (رضا(ع) نیز می فرماید: : رَحِمَ اللّهُ عَبدا أحيا أمرَنا ! فَقُلتُ لَهُ : فَكَيفَ يُحيي أمرَكُم ؟ قالَ : يَتَعَلَّمُ عُلومَنا ويُعَلِّمُهَا النّاسَ ؛ فَإِنَّ النّاسَ لَو عَلِموا مَحاسِنَ كَلامِنا لَاتَّبَعونا؛ «خداوند ، رحمت كند بنده اى را كه امر (امامتِ) ما را زنده كند !». گفتم : چگونه امر (امامتِ) شما را زنده مى كند ؟ فرمود : «علوم ما را فرا گيرد و به مردم بياموزد ، كه اگر مردم ، زيبايى هاى گفتار ما را مى دانستند ، از ما پيروى مى كردند».( معاني الأخبار : ص ۱۸۰ ح ۱)
3. مردم شناس: از دیگر خصوصیات مبلغ خوب آن است که مردم شناس باشد؛ زیرا مردم از نظر فهم و درک متفاوت بوده و خواسته هایشان نیز با توجه به خمیرمایه اصلی آنان متفاوت است. پس باید با هر کسی به زبان او سخن گفت که بفهمد و نیازهایش را در پیام اسلام پیدا کند. پیامبر(ص ) می فرماید: مردم را معدن هايى مى يابيد. پس نيكان آنان در دوران جاهليت ، در صورت دين شناس شدن ، نيكان در دوران اسلام هستند ، و در ميان بهترينْ مردم در اسلام ، كسانى را مى يابيد كه پيش از پذيرش اسلام ، ناخشنودترينِ مردم نسبت به اسلام بودند ، و در ميان بدنهادان ، دوچهره ها را مى بينيد.( كنزالعمّال : ج ۱۰ ص ۱۵۳ ح ۲۸۷۸۱ )امیرمومنان علی(ع) می فرماید: دل جوان ، به سان زمينِ تهى است كه هر چيزى در آن افكنده شود ، پذيرايش مى گردد. از اين رو ، به تربيت تو ، پيش از آن كه دلت سخت شود و انديشه ات مشغول گردد ، پيشْ دستى كردم.( نهج البلاغة : الكتاب ۳۱ ) از آن جایی که شناخت تفاوت مردم در تاثیرپذیری برای مبلغ بسیار مهم است باید درباره مردم اطلاعات کاملی داشته باشد و مخاطب شناسی کند و گرنه اگر از روان شناسی و مردم شناسی بهره مند نباشد ممکن است در پیام رسانی با مشکل برخورد کند. امام علی(ع) در سخنی دیگر می فرماید: افراد ، سه دسته اند : عاقل ، احمق و بدكار. عاقل ، كسى است كه دين ، شريعت و مَنش اوست ، بردبارى ، سرشت او و انديشيدن ، خوى او. اگر از او پرسش شود ، پاسخ مى دهد و اگر سخن بگويد ، به صواب است و اگر بشنود ، پذيراست و اگر سخن بگويد ، راست مى گويد و اگر كسى به او اطمينان يابد ، وفادارى مى كند. و احمق ، كسى است كه اگر نيكى را به او يادآور شوند ، غافل است و اگر از نيكى دورش سازند ، دور مى شود و اگر به نادانى وادارش كنند ، نادانى مى كند و اگر سخن بگويد ، دروغ مى گويد ، و نمى فهمد ، هر چند كه تفهيمش كنند. و بدكار ، كسى است كه اگر به او امانت بسپارى ، خيانت مى كند و اگر همراهى اش نمايى ، مايه بدنامى ات مى شود و اگر به او اطمينان كنى ، برايت خيرخواهى نمى كند.( الخصال : ص ۱۱۶ ح ۹۶) امام صاد(ع) نیز در دسته بندی مردم می فرماید: النّاسُ ثَلاثَةٌ : جاهِلٌ يَأبى أن يَتَعَلَّمَ ، وعالِمٌ قَد شَفَّهُ عِلمُهُ ، وعاقِلٌ يَعمَلُ لِدُنياهُ وآخِرَتِهِ؛ مردم ، سه دسته اند : نادانى كه از فراگرفتن ابا دارد ؛ و دانايى كه دانشش او را نزار كرده است ؛ و عاقلى كه براى دنيا و آخرتش عمل مى كند.( بحارالأنوار : ج ۷۸ ص ۲۳۸ ح ۷۸ ) هم چنین از يكى از اهل بيت عليهم السلام نقل شده است كه : مردم بر چهار دسته اند : شخصى مى داند و مى داند كه مى داند. اين شخص ، عالم است. پس ، از او پيروى كنيد ؛ و شخصى مى داند و نمى داند كه مى داند. اين شخص ، غافل است. پس بيدارش كنيد ؛ و شخصى نمى داند و مى داند كه نمى داند. او جاهل [ و ناآگاه ] است. پس به او دانش بياموزيد [ و آگاهى بدهيد ] ؛ و شخصى نمى داند و مى پندارد كه مى داند. اين فرد ، گم راه است. پس ، او را راه نمايى كنيد.( عوالي اللآلي : ج ۴ ص ۷۹ ح ۷۴ )
4. فطرت گرایی: از دیگر ویژگی های مبلغ آن است که فطرت گرا باشد و مردم را به فطرت دعوت کند و علیه فطرت موضع گیری نکند. کسانی که پیام هایشان بر خلاف فطرت باشد به طور طبیعی از سوی مردم طرد می شود. از این روست که اسلام بر فطری بودن پیام دین تاکید دارد و آن را مطابق فطرت معرفی می کند.(روم، آیه 30) شهید مطهری از هر گونه موضع گیری علیه فطرت پرهیز می دهد و با توجه به یک تجربه تاریخی در اروپا و رفتار کلیسا می فرماید: درست در مرحله اى كه استبدادها و اختناق ها در اروپا به اوج خود رسيده بود و مردم ، تشنه اين انديشه بودند كه حقّ حاكميت، از آنِ مردم است، از سوى كليسا يا طرفداران كليسا و يا با اتّكا به افكار كليسا، اين فكر عرضه شد كه مردم در زمينه حكومت، فقط تكليف و وظيفه دارند ، نه حق. همين كافى بود كه تشنگان آزادى و دموكراسى و حكومت را بر ضدّ كليسا، بلكه بر ضدّ دين و خدا به طور كلّى بر انگيزد.(سیری در نهج البلاغه، ص125و126)
5. مخالطه با مردم: مبلغ باید مردم دار بوده و با مخاطب خود نشست و برخاست داشته باشد؛ یعنی خودش نیز همانند همان مردمی باشد که مخاطب پیام او هستند. این که در شرایط مبلغ گفته می شود از قوم و فرهنگ ایشان باشد برای این است که هم زبان شناس باشد و هم آداب و فرهنگ مردم را بداند و براساس آن رفتار نماید. در آیات قرآنی آمده که پیامبران(ع) از جمله پیامبر(ص) نه تنها مانند دیگران خرید و فروش می کرد و در بازار می رفت و زن و همسر می گرفت بلکه مهمان دعوت می کرد و با مهمان نشست و برخاست داشت و به عیادت مریض می رفت و مخالطه داشت.(فرقان، آیه 7؛ احزاب، آیه 53 و آیات دیگر) امام صادق(ع) در بیان تاثیر این گونه رفتار در مخاطب می فرماید: با مردم ، طبق اخلاق خودِ آنها رفتار كنيد، و در مساجد آنان، نماز بخوانيد، و بيمارانشان را عيادت كنيد، و در تشييع جنازه هاى آنان شركت كنيد، و اگر مى توانيد، عهده دار امامت و اذان گويى شويد ، كه اگر اين گونه انجام دهيد، خواهند گفت: «اينها پيروان جعفرند. خداوند، جعفر را رحمت كند! چه قدر يارانش را نيكو تربيت كرده است!».( كتاب من لا يحضره الفقيه : ج ۱ ، ص ۳۸۳ ، ح ۱۱۲۸)
6. زمان شناس: این که مبلغ می بایست زمان شناس باشد؛ زیرا هر زمانی خصوصیاتی دارد که درک آن می تواند در تاثیر پیام نقش اساسی داشته باشد. گاه تفاوت نسلی گسست نسلی را موجب می شود و این زمانی است که نسل پیشین با تغییر اوضاع آشنا نباشد و بخواهد همان رویه و رفتاری را ملاک قرار دهد که مثلا در دوره جوانی خودش مطرح بوده است. امروزه به سبب فن آوری های نوین، تغییرات به شدت و سرعت در حال اتفاق است و اگر زمان شناس به معنای عام نباشد در پیام رسانی دچار مشکل شود. هم چنین انسان ها در موقعیت ها مختلف روحی و زمانی قرار دارند و باید ملاحظه زمان و حال آنان را نیز داشت. این که در مجلس عزا از پیامی را مطرح کند که با مجلس سازگار نیست؛ مثلا به جای معاد بخواهد درباره بازار و مسایل اقتصادی و سیاست سخن بگوید. امام علی(ع) می فرماید: مردم ، به زمانشان بيشتر شبيه اند تا به پدرانشان(خصائص الأئمّة عليهم السلام : ص ۱۱۵ ) و در جایی دیگر می فرماید: در اهل شناخت بودنِ انسان ، همين بس كه… زمان خود را بشناسد .( بحار الأنوار : ج ۷۸ ص۸۰ ح۶۶ .) پس اگر زمان شناس نباشد و بخواهد به شکلی با زمان مبارزه و مخالفت کند و تغییرات را نپذیرد و اعمال نکند در هر کاری از جمله تبلیغ شکست خواهد خورد: هر كس با زمان دشمنى كند ، [زمان] بر زمينش مى كوبد و هر كس تسليم آن شود ، به سلامت نمى ماند.( غرر الحكم : ج ۵ ص ۴۳۲ ح ۹۰۵۴ .) بیش تر مشکلاتی فکری و عملی که برای فرد ایجاد می شود به سبب عدم توجه به مساله زمان و تاثیرات آن است. امام صادق(ع( می فرماید: شبهات (ترديدها) ، به كسى كه زمان خود را بشناسد ، يورش نمى آورند .( الكافي : ج ۱ ص ۲۷ ح ۲۹) به هر حال در هر زمانی شبهات مطرح می شود که خاص آن دوره است و باید انسان با زمان شناسی از آن شبهات بگذرد. دوره ای اصالت به پزشکی است که باید بر امور آن آگاه و اطلاع داشت و گاهی زمانی سحر و جادو است و گاه دیگر زمان شعر و شاعری و ادبیات. پس باید مانند پیامبران بود و با هر مردم و دوره ای با زمان خودشان سخن گفت. در یک محفل پزشکی باید از مطالب به عنوان مثال سود برد که مرتبط با پزشکی است و در مجلسی ادبی از ادبیات سود جست و مانند آن.
7. سخن به میزان دانایی: انسان نباید چیزی را بگوید که درباره آن علم و دانش ندارد و به احتمال و گمان(اسراء، آیه 36) حتی برای مثال زدن بهره نبرد که در این صورت مخاطب در دام مثال می افتد و چون به آن خدشه وارد می کند اصل سخن و پیام شما را نیز مخدوش دانسته و آن را نمی پذیرد. امام علی(ع) می فرماید: سزاوار است كه دانش انسان ، بيش از گفتارش ، و عقلش مسلّط بر زبانش باشد .( غرر الحكم : ج ۶ ص ۴۴۵ ح ۱۰۹۴۶) هم چنین در سخن گفتن باید مراعات این را داشته باشد که همه علم خویش را بیان نکند که هم خسته کننده است و هم این عمل نشانه جهالت و نادانی شخص خواهد بود و دیگران از وی و پیامش رو گردان می شوند و او را خوار می شمارند. امام علی(ع) می فرماید: به هر چه مى دانى ، زبان مگشا ، كه اين كار ، براى نادانى تو بس است .( غرر الحكم : ج ۶ ص ۲۶۶ ح ۱۰۱۸۷؛ و نیز نگاه کنید: همان : ج ۵ ص ۳۳۳ ح ۸۶۱۸ )
8. شجاعت: مبلغ می بایست در ابلاغ پیام خود شجاعت داشته باشد؛ زیرا گاهی لازم است تا با شجاعت از پیام خود در برابر مخالفان دفاع کند. ترسو هرگز پیام رسانی خوبی نیست و پیام را از میان می برد و ارزش و اعتبارش را مخدوش می سازد. خداوند می فرماید: همان كسانى كه پيام هاى خدا را ابلاغ مى كنند و از او مى ترسند و از هيچ كس جز خدا بيم ندارند ، و خدا براى حسابرسى كفايت مى كند» .(احزاب، آیه 39) پیامبر(ص) می فرماید: هر كس از شما دانشى را بداند ، امّا از ترس مردم ، كتمانش كند ، من هرگز او را نمى شناسم.( كنز العمّال : ج ۱۰ ص ۲۱۷ ح ۲۹۱۵۲ وص ۳۰۶ ح ۲۹۵۳۲ ) آن حضرت (ص) هم چنین می فرماید: مبادا بيم از مردم ، كسى از شما را با ديدن و مشاهده حق ، از گفتن آن باز دارد ؛ زيرا گفتن حق يا يادآورى امر بزرگ (آخرت) ، نه مرگ را نزديك مى كند و نه روزى را دور مى سازد .( مسند ابن حنبل : ج ۴ ص ۱۰۲ ح ۱۱۴۷۴ )
9. خصوصیات دیگری است که می بایست در زمانی دیگر به آن ها اشاره کرد و در همین جا به همین ها بسنده می شود.