شرط استحقاق در دریافت نعمت

نعمت‌هایی که خداوند به موجودات می‌دهد بر دو دسته هستند: 1. نعمت‌های اِنعامی‌، 2. نعمت‌های استحقاقی.
الف) نعمت‌های اِنعامی
بر اساس آموزه‌های قرآنی اِنعام الهی مشروط به استحقاق نیست و او نعمت مادّی را به نیکوکار و گناهکار و خوب و بد عطا می‌کند. این دادن‌ها برای آزمون و  امتحان است، چنان‌که از آیه 40 سوره نمل و آیات دیگر به دست می‌آید.
این اِنعام (نعمت دادن) مشروط به این نیست کسی مستحق باشد، اما باید توجه داشت که گرفتن‌های الهی مشروط به استحقاق و عدم استحقاق است؛ یعنی اگر خداوند نعمتی را می‌دهد به انعام می‌باشد و مشروط به استحقاق نیست، اما گرفتن همین نعمت به عدم استحقاق است؛ یعنی شخص کاری می کند که خداوند او را مستحق این نعمت نمی‌داند و آن را از وی سلب می‌کند.
قرآن در اشاره به یک سنّت الهی در آیه 53 سوره انفال می‌فرماید: نعمتی را که خدای سبحان به ملّتی داد هرگز از آنها سلب نمی‌کند مگر اینکه آنها عقایدشان، اخلاقشان، رفتار و گفتارشان را عوض بکنند‌، آن‌وقت نعمت را از دست آنها می‌گیرد.
پس اِعطای نعمت مشروط به استحقاق نیست؛ چنان‌که حضرت امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه فرموده است: «مِنَّتُکَ ابْتِدَاءٌ» یعنی خدایا هر نعمتی که تو دادی ابتدایی است و مسبوق به شرط نیست. پس اینکه فرمود: «نِعَمُکَ ابْتِداء» یا فرموده است:«مِنَّتُکَ ابْتِدَاءٌ» می‌خواهد بگوید که نعمت دادن مشروط به استحقاق نیست ولی گرفتن آن مشروط به کفران نعمت است. این یک سنت الهی است.
ب) نعمت‌های استحقاقی
دسته‌ای از نعمت‌های الهی مشروط به استحقاق است. شخص وقتی در یک آزمونی موفق شد و به درستی از نعمت انعامی استفاده کرد و شکرگزار واقعی نعمت بود، خداوند نعمتی دیگر به او می‌دهد. این‌گونه نعمت‌های الهی که نعمت‌های دریافتی است، مشروط به استحقاق است. از همین رو خداوند می‌فرماید: و آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعاً سپاسگزارى کنید، [نعمت‏] شما را افزون خواهم کرد و اگر ناسپاسى کنید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.(ابراهیم، آیه 7)
البته جالب است که خداوند می‌فرماید این افزایشی که به دنبال شکر پدید می‌آید در ذات خودتان است؛ یعنی خداوند بر خود شما می‌افزاید؛ زیرا شکر نعمت به استفاده درست از نعمتی در همان راستای پرورشی و تقربی موجب می‌شود که انسان بر وسعت وجودی‌اش افزوده شود و ظرفیت بیشتری پیدا کرده و قابلیت بهره مندی از صفات و نعمت‌های دیگر الهی را پیدا کند. پس شکر نعمت اول موجب افزایش ظرفیت وجودی خود انسان و سپس دریافت بیشتر نعمت‌های الهی می‌شود.
بر پایه آنچه بیان شد، این تعبیر که می‌گوید: شکر نعمت نعمتت افزون کند، هر چند درست است ولی نارسا است و باید این‌گونه گفت:
شکر نعمت بر وجود افزون کند
کفر نعمت از کفت بیرون کند
یا باید گفت:
شکر نعمت بر خودت افزون کند
کفر نعمت از کفت بیرون کند
بر این اساس افزایش نعمت  و یا برکت، تابع افزایش وجودی و سعه وجودی و ظرفیت و انشراح صدر و وجود تو خواهد بود؛‌ زیرا وقتی ظرف وجود تو افزایش یافت به طور طبیعی گنجایش بیشتری برای افاضات الهی و عنایات و فیوضات خداوندی خواهد داشت و بهتر می‌تواند برکات سماوی و ارضی را دریافت کند. جام وارونه‌ای نیست که باران بر پشت آن برخورد و به کناره پرتاب شود یا جا نداشته باشد که برکات را در خود جمع کرده و نگه دارد.