سعادت فقط در سایه فضل الله

بسم الله الرحمن الرحیم

برخی از مردم بلکه حتی برخی از مومنان، اسلام و اعمال صالح خویش را به رخ می کشند و حتی برخدا منت می گذارند و می گویند: «ما مسلمان شدیم و چنین شد که نباید می شد.»، یا می گویند: «این همه نماز خواندیم و روزه گرفتیم وانفاق کردیم که چی؟! با این همه کار نه تنها وضع ما خوب نشد ، بلکه مریض ما هم شفا نیافت، و قوز بالای قوز شد.»، یا می گویند: « قربانی کردیم و زیارت امام رضا(ع) رفتیم، ولی نه تنها بیمار ما شفا نیافت که هیچ، بلکه بیچاره مرد.»

با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن، به نظر می رسد که انسان بسیار پرتوقع به اعمالش می نگرد و خود را مستحق اموری می داند که اصلا مستحق آن نیست؛ زیرا اگر «فضل الهی» نبود، هیچ کس رنگ رستگاری و سعادت را به خود نمی دید؛ زیرا اگر خدا می خواست بر اساس استحقاق عمل کند، همگی می بایست در شقاوت دست و پا می زدند و به دوزخ روانه می شدند.

به سخن دیگر، بر اساس آموزه های قرآنی، اگر فضل الهی نبود، استحقاق ما رنج و شقاوت در دنیا و آخرت بود و هلاکت ابدی؛ اما خدا بر انسان منت نهاده و به فضل خویش دستگیر انسان شده و به انسان چیزهایی را بخشیده و عطا کرده که اصلا مستحق آن نبودند. یکی از بزرگ ترین منت  های الهی که از فضل الهی به انسان رسیده همین «اسلام» و شرایع  اسلامی است که از طریق پیامبران در قالب «هدایت تشریعی» به انسان بخشیده شده است؛ زیرا انسان مستحق هدایت تشریعی اسلام و شرایع آن نبوده ، بلکه فقط می بایست زندگی خویش را بر اساس همان هدایت تکوینی و فطری سامان می داد؛ اما خدا برانسان منت گذاشته و به فضل خویش هدایت تشریعی اسلام و شرایع آن را به او بخشیده است.

در آیات قرآنی، مصادیق بسیاری برای فضل الهی بیان شده که نویسنده در این مطلب به آن ها پرداخته تا نشان دهد که اگر فضل الهی نبود، انسان هرگز رنگ سعادت و خوشبختی را نمی دید. بنابراین باید شاکر خدایی بود که در وصفش گفته شده «یا دایم الفضل علی البریه.»

گستره فضل الهی از نظر قرآن

فضل به هر زیادتی گفته می شود که به شخص غیر مستحق داده می شود؛ یعنی شخص مستحق آن نیست، ولی به دلایلی به او چیزی که مستحق نیست، عطا می شود.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 639 ، ذیل واژه «فضل»)

با نگاهی به مصادیق فضل الله در آیات قرآنی بعید نیست که در فرهنگ قرآنی، که مراد از «فضل اللّه» گستردگى احسان خداوند بر مخلوقاتش باشد.( المیزان، ج 10، ص 82)

البته به نظر می رسد که فضل الله را می بایست به دو دسته تقسیم کرد که شامل فضل ایجادی و فضل بقایی است؛ به این معنا که هیچ موجودی مستحق خلقت نیست، و این فضل الله است که موجب خلقت مخلوقی می شود. این همان احسان کلی است که بر همه مخلوقات اعمال شده و می شود؛ اما نوعی دیگر فضل الله وجود دارد که عامل بقای رحمت در شرایطی می شود که به سبب شمول و تعلق جلال الهی می بایست، آن مخلوق به هلاکت می رسید یا از برخی از چیزها محروم می شد؛ اما فضل الله موجب شد تا   چنین نشود و آن مخلوق هم چنان از رحمت عامه الهی برخوردار باشد و از آن محروم نشود.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، همه هستی بر اساس «رحمت» آفریده شده است؛ چنان که بقای مخلوقات نیز بر اساس همین «رحمت» است: إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ؛ مگر كسانى كه پروردگار تو به آنان رحم كرده، و براى همين رحم کردن آنان را آفريده است؛ و وعده پروردگارت چنين تحقق پذيرفته است كه البته جهنم را از جن و انس يكسره پر خواهم كرد.(نساء، آیه 119)

این آیه به صراحت و روشنی می گوید که خلقت بر اساس «رحمت» است و اصولا خدای برای همین مخلوقات به ویژه انسان و جن را آفریده تا هم چنان به آنان «رحمت» کند؛ اما این تا زمانی است که در دنیا هستند؛ اما در آخرت انسان ها از هم جدا شده و مومنان به بهشت و کافران مجرم به دوزخ در می آیند؛ زیرا به جای عبادت خدا که برای آن آفریده شده اند(ذاریات، آیه 56)، به عبادت دشمن قسم خورده خویش شیطان پرداختند.(یس، آیات 59 و 60)

از آیات قرآنی به دست می آید که فضل را می بایست به دو عنوان «فضل عام» که شامل همه مخلوقات است، و «فضل خاص» که مخصوص انسان و جن است، تقسیم کرد. این فضل خاص الهی نسبت به انسان و جن در حقیقت «زیادت بر زیادت» و «فضل علی فضل» است؛ یعنی به این دو مخلوق بیش از مخلوقات دیگر توجه و عنایت شده و منت خدا بر ایشان این گونه به تمامیت کمالی خویش می رسد.

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، فضل الهی به شکل خاص نیز متوجه انسان و جن شده و می شود؛ زیرا شرایط این دو مخلوق الهی به گونه ای است که اگر «فضل خاص» الهی نباشد، این دو مخلوق گرفتار غضب و هلاکت شده و از رحمت الهی دور و گرفتار لعن الهی می شوند؛ اما خدا بر انسان و جن بارها و بارها منت گذاشته و آنان را از فضل خاص خویش بهره مند ساخته است.

فضل خاص الهی عامل سعادت

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، اگر فضل خاص الهی نباشد، هیچ یک از جن و انس به سعادت نمی رسد؛ زیرا انسان و جن به سبب دارای بودن اراده و حق انتخاب آزاد و اختیاری به جای آن که در مسیر صراط مستقیم عبودیت گام بردارند و بندگی خدا کنند، بندگی شیطان و طاغوت را می کنند و از صراط مستقیم خارج می شوند و این گونه نه تنها سعادتمند نمی شوند، بلکه گرفتار شقاوت و عذاب ابدی دوزخ می شوند.(یس، آیات 59 تا 61 ؛ نساء، آیه 119؛ و آیات دیگر)

در آیات قرآنی خدا بارها به فضل خاص خویش نسبت به انسان و جن اشاره کرد و با عبارتی چون «لولا فضل الله» به این نکته توجه داده است که اگر این فضل الله خاص نبود، هرگز انسان و جنی به سعادت نمی رسید.(نور، آیات 10 و 14 و 20 و 21؛ بقره، آیه 64؛ نساء، آیه 83 و آیات دیگر)

از مهم ترین فضل الله خاص می توان به نبوت و اسلام اشاره کرد؛ زیرا از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همه آفریده ها دارای یک هدایت فطری تکوینی هستند که آنها را به سوی مقدرات مشیت شده الهی هدایت می کند.(طه، آیه 50) انسان نیزدارای این هدایت فطری تکوینی و الهامی است. این هدایت فطری الهامی به انسان کمک می کند تا حق را بشناسد و بدان گرایش داشته باشد و باطل را بشناسد و از آن گریزش داشته باشد.(شمس، آیات 7 تا 10)

اما انسان و جن به سبب دارا بودن اراده و حق انتخاب می تواند حق گرا یا باطل گرا باشد، و میان شکر و کفران و کفر و ایمان حرکت کند.(انسان، آیه 3؛ نمل، آیه 40) حرکت برمدار و محور کفر و کفران موجب می شود تا انسان از صراط عبودیت خدا خارج و به گمراهی و ضلالت عبودیت طاغوت و شیطان در آید.(بقره، آیات 256 و 257؛ هود، آیه 17)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هبوط انسان به سبب پیروی از شیطان و هواهای نفسانی و قراردادن هواهای نفسانی و شیطان در مقام معبود(یس، آیات 59 تا 61 ؛ جاثیه، آیه 23) موجب می شود که انسان در شرایط سختی قرار گیرد. انسان و جن در مقام هبوط می بایست بر اساس همان هدایت فطری خود را به صراط مستقیم در آورد و از ضلالت رهایی یابد؛ چرا که خدا هیچ تعهدی نداده که به گونه ای دیگر انسان و جن هبوط کرده را هدایت کند؛ چنان که خدا به صراحت در این باره می فرماید: قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى؛ به آدم و حوا و ابلیس گفتیم از این بوستان بهشت همگی فرود آیید؛ پس اگر از جانب من شما را هدايتى رسد.(بقره، آیه 38)

در این آیه بیان می شود که هدایت تشریعی که در قالب نبوت و اسلام به سوی جن و انس آمده، از فضل الله خاص است؛ زیرا انسان و جن پس از هبوط، مستحق هدایت خاص تشریعی نبودند؛ اما خدا بر آنان منت نهاد و به فضل الله خاص خویش ایشان را هدایت کرد.

 بنابراین اگر فضل الله خاص نباشد، انسان هرگز نمی تواند به هدایت دست یابد و سعادت برسد؛ زیرا شرایط زیستی در زمین همراه با «شقاوت» است؛ چرا که بر خلاف بهشت آغازین که همه چیز فراهم بود، در این مهبط زمین، گرسنگی، تشنگی، عریانی و گرمازدگی و سرمازدگی و مانند آنها است.(طه، آیات 117 تا 120) افزون بر این که در این مهبط دشمنی سوگند خورده با اوست که مهلت یافته تا زمان معلوم با آنان باشد.(حجر، آیات 31 تا 39؛ ص، آیات 74 تا 82) این دشمن انسان شیطان جنی است که دیده نمی شود و همیشه از گوش آدم در دلش وسوسه می کند.(اعراف، آیه 72)

از همین روست که خدا در قرآن، فضل الله خاص خویش به نام نبوت و اسلام را به عنوان منت عظیم یاد کرده که بر اهل هبوط نازل شده است. خدا به صراحت می فرماید: يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لَا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلَامَكُمْ بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدَاكُمْ لِلْإِيمَانِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ؛ از اينكه اسلام آورده‏ اند بر تو منت مى ‏نهند. بگو: بر من از اسلام‏آوردنتان منت مگذاريد، بلكه اين خداست كه با هدايت‏ كردن شما به ايمان بر شما منت مى‏ گذارد، اگر راستگو باشيد.(حجرات، آیه ۱۷)

هم چنین می فرماید: لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ؛ به يقين خدا بر مؤمنان منت نهاد كه پيامبرى از خودشان در ميان آنان برانگيخت تا آيات خود را بر ايشان بخواند و تزکیه گرداند و كتاب و حكمت به آنان بياموزد قطعا پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند.(آل عمران، آیه ۱۶۴)

هر چند که در این آیه این فضل الله خاص را نسبت به مومنان دانسته است، ولی این منت و فضل الله خاص برای همگان است، اما تنها مومنان از جن و انس از آن بهره مند می شوند و دیگران بدان پشت می کنند.(بقره، آیه 38؛ جن، آیات 1 و 2؛ احقاف، آیات 29 تا 32)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نبوت و اسلام از بزرگترین فضل الله خاص الهی نسبت به انسان و جن است؛ چنان که خدا می فرماید: وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا ؛ و اگر فضل خدا و رحمت او بر تو نبود، طايفه‏ اى از ايشان آهنگ آن داشتند كه تو را از راه به در كنند ولى جز خودشان كسى را گمراه نمى‏ سازند و هيچ گونه زيانى به تو نمى ‏رسانند و خدا كتاب و حكمت بر تو نازل كرد و آنچه را نمى‏ توانستی ازطریق جز وحی بدانی به تو آموخت و فضل خدا بر تو همواره بزرگ بود.(نساء، آیه ۱۱۳)

باید توجه داشت که این فضل الله خاص هر چند مستقیم به پیامبر(ص) تعلق گرفته است، ولی در حقیقت فضل الله خاص عظیم برای جن و انس است، ولی تنها کسانی از آن بهره مند می شوند که مومن شوند؛ چنان که در آیه 164 سوره آل عمران آن را مختص مومنان می داند، ولی در حقیقت چنان که آیه 38 سوره بقره گفته هر کسی از انس و جن مخاطب این فضل الله خاص هستند؛ ولی تنها کسانی بهره مند می شوند که بدان ایمان آورند.

از نظر قرآن، اگر فضل الله خاص الهی نبود، همگی با پیروی از شیطان راهی دوزخ می شدند و به جای سعادت گرفتار شقاوت ابدی می شوند: وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا؛ اگر فضل الله و رحمتش بر شما نبود هر آینه شما از شیطان پیروی می کردید مگر اندگی از شما.(نساء، آیه 83)

باید توجه داشت که این اندک نیز همان «مخلصین» به فتح لام است که به سبب عصمت ذاتی اصولا از دسترس شیطان خارج هستند.(حجر، آیات 39 و 40)

از نظر قرآن، همه انسان به شکلی در شرایطی قرار می گیرند که می بایست در همین دنیا به کردار باطل خویش عذاب می شدند و هرگز رنگ رستگاری و سعادت را نمی دیدند، ولی خدا چون رحمان رحیم و رؤف است بر انسان منت گذاشته و به فضل خاص آنان را از شرور در امان نگه داشته است؛ چنان که خدا می فرماید: وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِي مَا أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ عَظِيمٌ ؛ و اگر فضل خدا و رحمتش در دنيا و آخرت بر شما نبود قطعا به سزاى آنچه در آن به دخالت پرداختيد به شما عذابى بزرگ مى ‏رسيد.(نور، آیه ۱۴)

در حقیقت این فضل الله خاص است که موجب می شود تا خدا از بسیاری از اشتباهات و گناهان خرد و بزرگ ما در گذرد و قلم عفو بر آن بکشد.(مائده، آیه 15؛ شوری، آیات 25 و 30)

از نظر قرآن حتی زندگی در دنیا سخت و طاقت فرسا می بود اگر فضل الله خاص متوجه انسان نمی شد؛ زیرا خدا به فضل خویش برخی از ظالمان را با برخی دیگر دفع می کند تا انسان در شرایط مناسب تری قرار گیرد و زمین از فساد و تباهی مطلق دور بماند: وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ؛ و اگر نبود دفع خدا مردمان را بعضی با بعضی دیگر، هر آینه زمین فاسد می شد، ولی خدا صاحب فضل بر جهانیان است.(بقره، آیه 251)

اصولا این که کسی بگوید من با کارهای خویش به سعادت و رستگاری و فلاح می رسم، سخنی نادرست است؛ زیرا حتی اگر توفیق کارهای نیک را خدا به انسان دهد، اگر خدا نخواهد و فضل الله خاص نصیب انسان نشود، هیچ کس به تزکیه و رشد باطنی نمی رسد و از نور اسلام و ایمان و آثار آن بهره مند نمی شود و سعادت ابدی را نخواهد چشید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد پاى از پى گامهاى شيطان منهيد و هر كس پاى بر جاى گامهاى شيطان نهد بداند كه او به زشتكارى و ناپسند وامى دارد؛ و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هيچ كس از شما تزکیه نمى ‏شد، ولى اين خداست كه هر كس را بخواهد تزکیه‏ گرداند، و خداست كه شنواى داناست.(نور، آیه ۲۱)

پس فضل الله خاص است که انسان به ایمان می رسد و از نور ایمان و اسلام بهره مند شده و رشید می شود و از سفاهت بیرون می آید(بقره، آیه 130) و از نور اسلام بهره مند می گردد: وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَنِعْمَةً وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ؛ و بدانيد كه پيامبر خدا در ميان شماست، اگر در بسيارى از كارها از راى و ميل شما پيروى كند، قطعا دچار زحمت مى ‏شويد، ليكن خدا ايمان را براى شما دوست‏ داشتنى گردانيد و آن را در دلهاى شما بياراست و كفر و پليدكارى و سركشى را در نظرتان ناخوشايند ساخت آنان كه چنين‏اند اهل رشد و ره‏يافتگانند؛ و اين فضل الله و بخششى از خدا و نعمتى از اوست و خدا داناى سنجيده‏ كار است.(حجرات، آیات 7 و 8)

به هر حال، اگر فضل الله خاص بر انس و جن نبود، هیچ کس به سعادت نمی رسد، بلکه همه کسانی که به سعادت دست می یابد کسانی هستند که خود را واگذار می کنند و اهل تفویض امر خویش به خدا هستند تا خدا به فضل الله خاص خویش آنان را هدایت کند. این فضل الهی که برانسان کبیر و عظیم است از طریق هدایت تشریعی اسلام و نبوت و انبیاء به ما می رسد و می بایست قدران خدا و پیامبرانش باشیم که ما را از این فضل الله عظیم کبیر محروم نکرده و مشمول منت الهی شده و رستگاری و سعادت ابدی را برای ما رقم می زنند.(بقره، آیات 90  و 253؛ اسراء، آیه 55؛ فاطر، آیه 32؛ آل عمران، آیه 164 و حجرات، آیات 7 و 8)

پس هر کسی اگر سعادت می خواهد از خدا فضل الله خاص خویش را بخواهد تا خدا بر او منت نهاده او را جزو راشدون قرار دهد و از سفاهت و سبک مغزی و جهالت حقیقی برهاند و به اسلام در آورد و محبت اسلام و ایمان و نورانیت او را نصیبش گرداند؛ چرا که هیچ رزقی برتر و بالاتر از اسلام نیست که سعادت ابدی را برای انسان رقم می زند و این گونه از وعده شیطانی و فقر حقیقی در سایه کفر و جهالت و سفاهت آن بیرون می آید(بقره، آیه 268) و از رحمت خاص الهی بهره مند می شود.(بقره، آیه 105؛ آل عمران، آیات 73 و74 وآیات بسیار دیگر)

پس انسانی نمی بایست به کارهای خویش «غرّه» شود و گمان کند که با اسلام و اعمال صالح خویش است که خود را می سازد و تزکیه می کند و به نور الله و نور اسلام وایمان دست می یابد و رستگاری وسعادت دنیوی و اخروی را برای خویش به ارمغان می آورد، بلکه باید بداند که هر چه از نعمت دارد همه از فضل الله است: وَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ.(نحل، آیه 53)