زینت‌هــای دنیایی از نگاه قــرآن

در مطلب حاضر نویسنده با اشاره به گرایش فطری انسان به آراستگی و زیبایی، به معرفی برخی زینت‌های دنیایی از دیدگاه قرآن پرداخته است.

***

تزیین برگرفته از ماده زین و به معنای زینت دادن است. زینت و آراستگی حقیقی عبارت از چیزی است که درهیچ حالتی در دنیا و آخرت موجب عیب و عار برای انسان نشود و برای آدمی زشت و ناخوش نیاید.

راغب اصفهانی در کتاب مفردات الفاظ القرآن زینت و آرایش را به سه دسته تقسیم کرده است: اول زینت نفسی همانند علم و اعتقادات نیکو؛ دوم زینت بدنی همانند قدرت و بلندی قامت؛ سوم زینت خارجی مانند مال و مقام و زیورآلات و جامه نیکو و مانند آن (مفردات راغب ص ۳۸۸ در ماده زین)

هر چند در مواردی که بیان شده است به جنبه زینت ظاهری کمتر توجه شده و بیشتر زینت و آراستگی تکوینی مدنظر بوده ولی آیاتی چند در قرآن به زینت‌ها و آراستگی‌های ظاهری توجه دارد.

انسان به طور طبیعی و فطری به همه امور کمالی و زیبایی‌ها گرایش دارد و از زشتی‌ها و نواقص می‌گریزد؛ از این رو هم به ظواهر آراسته گرایش دارد و هم به باطن زیبا و زینت تکوینی متمایل است. گرایش به زیبایی‌ها و آراستگی‌های باطنی و تکوینی موجب می‌شود تا در ظاهر نیز آراستگی را بپسندد و به آن گرایش یابد. هر چند که در میان همه مردمان با شخصیت متعادل و پاک و فطرت سالم، گرایش به زیبایی و آراستگی وجود دارد ولی در این میان به نظر می‌رسد که گرایش زنان به آراستگی ظاهری بیشتر باشد؛ ولی اگر به دقت نگریسته شود این تمایل به زینت در میان مردان قوی‌تر و اصیل‌تر است و زنان برای جلب نظر مردان، خود را می‌آرایند و در حقیقت حس قوی زیبایی گرایی و کمال خواهی در مردان موجب می‌شود تا زنان با آرایش و آراستگی ظاهری‌،خود را به مردان نزدیک سازند و کمال خواهی و زیبایی جویی مردان را ارضا کنند. از این رو می‌توان گفت که انگیزه و تمایل مردان به کمال و زیبایی‌هاست که زنان را وادار به آراستگی و تزیین می‌کند.

در آیه ۱۴ آل عمران این مسئله تبیین شده است. در این آیه سخن از ناس به معنای توده مردم نیست بلکه سخن از مردان است. به این معنا که ناس در آیات قرآن دو کاربرد متفاوت دارد، گاه از آن توده مردم از زن و مرد اراده شده و گاه تنها مردان اراده شده است که از آن جمله می‌توان به همین آیه اشاره کرد. قرآن توضیح می‌دهد که برای مردان اموری آراسته شده است و آنان به این امور به عنوان کمالی (هر چند که در مصداق‌یابی ممکن است دچار اشتباه و خطا گردند ولی اصل در این گرایش‌های مردان، کمال‌خواهی و زیباجویی است) گرایش فراوان دارند.

از جمله اموری که مردان به آن گرایش داشته و به عنوان زینت و آراستگی خویش می‌جویند زنان است. به این معنا که جنس زن برای مردان امری است که مردان می‌کوشند خود را بدان بیارایند و زن در حکم زینت مردان به شمار می‌آید. در این آیه نیامده است که برای توده مردم از زن و مرد جنس مخالف زینت و آرایش قرار داده شده است بلکه تنها زنان هستند که زینت و آرایش مردان شمرده شده است. خداوند می‌فرماید: زین للناس حب الشهوات من النساء؛ برای مردان دوستی و حب شهوات زینت داده شده است که از مصادیق این دوستی شهوات‌، عشق و دوستی به زنان است. از این رو می‌توان گفت که مردان به طور ذاتی و فطری و غریزی موجوداتی هستند که در پی خشنودی خود می‌روند و کمتر گرایش به خشنود‌سازی دیگران دارند.

هر چند که قرآن درباره زنان و کنش و واکنش‌شان در این مسئله به طور مستقیم سخنی نگفته است ولی می‌توان چنین برداشت کرد که سرشت زنان طوری است که به خشنودی دیگری به‌ویژه مردان گرایش دارند. در حقیقت آنان آراستگی خود را در راستای خشنودی مردان انجام می‌دهند.

در این آیه به نکته‌ای روان شناختی اشاره شده و تفاوت‌های روان شناختی مردان و زنان بازنمایی شده است. در این آیه بیان می‌شود که گرایش عاطفی در مردان به کمال خواهی و زیبایی طلبی است و گرایش ذاتی(اگر ذاتی دانسته شود) زنان به آراستگی در راستای گرایش مردان است. به این معنا که زنان برای اینکه مردان را خشنود کنند گرایش به آراستگی می‌یابند. (نور آیه ۶۰ و ۳۱)

در باره مصادیق دیگری که در این آیه ذکر شده، هر چند که وضع تغییر چندانی پیدا نمی‌کند و اصل در این گرایش‌ها مردان هستند ولی می‌توان مدعی شد که زنان نیز می‌کوشند خود را به مال و فرزند بیارایند ولی این آراستن نیز در ایشان اصالت ندارد.

به هر حال، در آیات قرآن همه امور به یک معنا زینت به شمار می‌آیند و می‌توان دایره زینت و آراستگی را به همه هستی گسترش داد؛ زیرا خداوند موجودی کمالی است و همه هستی را بر اساس اصول کمالی و زیباشناختی بنیاد نهاده است و جهان به امور زیبا و کمالی آراسته شده است. با این همه برخی از چیزها به جهت ویژگی‌هایی که دارا هستند در آیات قرآن به عنوان خاص زینت شمرده شده است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.

از آنجا که انسان به کمال گرایش ذاتی دارد و زیبایی‌ها در جرگه کمالات مورد توجه او قرار می‌گیرد، به طور فطری به زینت و آراستگی باطنی و ظاهری به جهت ابعاد زیباشناختی و کمالی گرایش شدید دارد.

آدمی برای آراستن خود به کمال واقعی و یا ظاهری و حقیقی و یا خیالی به هر چیزی که بظاهر کمالی و زیبایی است گرایش می‌یابد. برای کمال خویش و آراستن خود بدان، ابزارهایی را شناسایی می‌کند که گاه حقیقی و گاه خیالی و گاه باطنی و گاه ظاهری است. قرآن در آیات بسیاری به این امور اشاره کرده و وضعیت انسان را نسبت به آن توضیح داده است

از جمله چیزهایی که قرآن از آن به زینت یاد می‌کند اموری است که به عنوان زینت مردان شمرده می‌شود. از آن میان می‌توان به زنان اشاره کرد که پیش از این به تفصیل بدان پرداخته شد.

فرزند نیز برای مردان از اموری است که خود را بدان می‌آرایند و به آراستگی خود بدان لذت می‌برند. دوست داشتن فرزندان در مردان به عنوان زینت‌،امری است که در آیات چندی چون آیه ۱۴ سوره آل عمران و نیز آیه ۴۶ سوره کهف بدان اشاره شده است.

در آیه اخیر فرزندان به عنوان زینت دنیا معرفی شده‌اند که این بدان معنا است که در آخرت کسی به داشتن فرزند به عنوان زینت نمی‌نگرد و زینت و آراستگی مردان و یا حتی زنان به فرزندان تنها اختصاص به دنیا دارد. از این رو می‌توان گفت که فرزندان تنها زینت دنیایی مردان و یا انسان‌ها هستند.قرآن سپس توضیح می‌دهد که فرزند در صورتی می‌تواند برای آخرت زینت به شمار آید که به عنوان باقیات صالحات مطرح شود. به این معنا که انسان فرزند صالحی داشته باشد که از اعمال او پس از مرگ نیز بهره‌مند شود، در این صورت همین فرزند به علت اعمال نیکویی که انجام می‌دهد زینت مفید و سازنده‌ای خواهد بود. با این همه نمی‌توان گفت که فرزند صالح نیز جزو زینت‌های اخروی به شمارمی آید؛ زیرا قرآن زینت بودن فرزند را مختص به دنیا بر می‌شمارد اما اگر فرزندی صالح باشد می‌تواند به یک معنا زینت واقعی و حقیقی در دنیا به شمار آید و تنها زینت ظاهری مردان نباشد؛ زیرا آثار اخروی برای ایشان به همراه دارد.

همین بینش و نگرش را قرآن نسبت به مسئله زینت بودن مال و ثروت بیان می‌کند، به این معنا که در آیه۱۴ سوره آل عمران آن را از زینت‌های مردان در دنیا بر می‌شمارد و در سوره کهف آیه ۴۶ نشان می‌دهد که این زینت اختصاص به دنیا داشته و می‌بایست از آن به زینت‌های ظاهری دنیوی به شمار آورد و مال و ثروت تنها زمانی برای انسان می‌تواند زینت واقعی و حقیقی به شمار آید که شخص از مال خویش باقیات صالحاتی را به جا گذارد و از آن در کارهای خدایی بهره جوید تا ذخیره آخرت وی شود.

چارپایان نیزبه عنوان زینت مردان مطرح شده است. (آل عمران آیه ۱۴ و نیز نحل آیه ۵ تا ۸)

پس از آن کشاورزی (آل عمران آیه ۱۴) و زر و نقره (همان ) هم به عنوان زینت مطرح است که نشان می‌دهد انسان به زیور آلات به عنوان ابزار آرایش توجه خاصی دارد. آیات بسیاری به مباحثی درباره زیور چون مسئله استخراج آن از کوه و دریا (نحل آیه ۱۴ و فاطر آیه ۱۲) و بهره‌گیری فرعونیان از آن (قصص آیه ۷۶ و یونس آیه ۸۸ و طه آیه ۸۷) اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که چگونه همین گرایش به زیبایی و کمال خواهی و اشتباه در مصداق موجب شد تا بنی اسرائیل از زیورآلات خود گوساله‌ای بسازند و آن را به یاد خداوند‌پرستش کنند.(رعد آیه ۱۷)

قرآن آراسته شدن بندگان به زینت‌های خدادادی به هنگام عبادت را امری پسندیده می‌شمارد (اعراف آیه ۳۱) و از زنان می‌خواهد که آن را برای شوهرانشان آشکار سازند(نور آیه ۳۱) و از نمایاندن آن برای دیگران خودداری کنند.(همان )

از آنجا که در نگرش قرآنی اعتدال امری پسندیده و اسراف و زیاده روی نکوهیده است از مومنان می‌خواهد که در این مسئله نیز اسراف و زیاده روی نکنند که موجب می‌شود تا از محبت الهی محروم شوند.(اعراف آیه ۳۱)