بي گمان هر انديشمندي مي كوشد تا يافته هايش را به ديگران انتقال دهد؛ چرا كه برايش كشف يك حقيقت، همانند سلطنت و پادشاهي بر هستي است و لذتي كه انديشمند از كشف خويش مي برد، فراتر از هر لذت و خوشي است كه انسان بتواند تصور آن را بكند. هيجاني كه از هر كشف به انديشمندان و دانشمندان دست مي دهد، ايشان را سرخوش مي سازد. او اين سرخوشي و لذت را مي خواهد به ديگران نيز انتقال دهد. اين جاست كه پيام هاي انديشه اي شكل مي گيرد.
پيام، هر چند كه مي تواند شامل هر چيزي شود، ولي بي هيچ ترديدي پيام هاي كاشفان حقيقت، ارزشي ترين و برترين پيام هاست. آنان هنگامي كه مي بينند حقيقتي را كشف كرده اند، نوعي احساس مسئوليت و وظيفه در ايشان ايجاد مي شود و خود را در قبال ديگران مسئول مي بينند. وجدان بيدار و نفس لوامه و سرزنشگر ايشان اجازه نمي دهد تاتنها از كشف حقيقت بهره برند. اين جاست كه در مقام تبليغ مي كوشند حقيقت كشف شده و يافته هايشان را به شكل پيام به گوش ديگران برسانند.
بي گمان ارزشي ترين، بزرگ ترين و مهم ترين كشف هستي، از آن پيامبر گرامي(ص) بوده است. آن حضرت(ص) اين كشف خويش را در شكل قرآن، به هستي ارزاني داشته است. او براي اين كه همگان از مخاطبان عصر حضور و ديگران از «ممن بلغ» از آن بهره گيرند، اين پيام را به شيوه هاي مختلف تبليغ كرده تا به گوش همگان برسد.
نويسنده در اين مطلب بر آن است تا با بررسي آموزه هاي قرآني، روش هاي تبليغ آن حضرت(ص) را تشريح كرده و آن را مبنايي براي تبليغ پيام قرار دهد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
روش شناسي تبليغ پيامبر(ص)
يكي از وظايف مؤمنان اين است كه به تبليغ دين اسلام بپردازند؛ زيرا ايشان به حقيقتي دست يافته اند كه اطلاع رساني و تبليغ آن به معناي رستگاري خود و جامعه بشري است.
از نظر آموزه هاي وحياني قرآن، رستگاري هر فرد مؤمن در گرو تبليغ و دعوت است و به اصطلاح عوامانه تنها خوري در اين جا ممنوع است؛ زيرا كمال ايمان و رهايي از خسران و زيان براي هر فرد انساني، زماني تحقق مي يابد كه خود، حقيقت ايمان را درك كرده و به محتواي آموزه هاي وحياني عمل كند و ضمن ايمان و عمل صالح، ديگران را نيز به حقيقت رهنمون كرده و آنان را به ايمان و عمل براساس آن تشويق و توصيه كند (سوره عصر).
بنابراين، هر مؤمن لازم است كه پس از شناخت پيام اسلام، آن را به ديگران برساند و هر كسي مي بايست خود دعوت گر و مبلغ اسلام باشد. هر چند كه در اين ميان برخي از افراد بايد به شكل تخصصي در اين حوزه وارد شوند و با مراجعه به مراكز تعليم و تربيت خاص، دوره هاي تخصصي را فرا گيرند و براي مأموريت دعوت و تبليغ به ميان اقوام خود بازگردند؛ (توبه، آيه 122) ولي اين مسئوليت همگاني هر مؤمني است؛ زيرا كسي كه حقيقت ايمان را شناخت مي بايست افزون بر اين كه خودش بدان ايمان آورده و براساس محتواي حقيقت عمل كند، بايد آن حقيقت را به ديگران نيز برساند.
براي اين كه هر مؤمني به درستي از پس مأموريت، مسئوليت و وظيفه خويش برآيد، بهترين شيوه آن است كه از روش تبليغ پيامبر(ص) بهره گيرد؛ زيرا آن حضرت(ص) نه تنها مهم ترين كشف حقيقت هستي را انجام داده و آن رابه شكل پيام قرآني عرضه داشته است؛ بلكه به بهترين شكل نيز عمل كرده است. از اين رو به عنوان اسوه و سرمشق در فكر و عمل شناخته و معرفي شده است (احزاب، آيه 21).
بر اين اساس، بر همگان لازم است تا با تحليل و تبيين روش تبليغ آن حضرت از كشف حقيقتي كه به شكل پيام ارائه كرده است، به درستي از سنت و سيره آن حضرت(ص) بهره گيرند. اينجاست كه روش شناسي تبليغ پيامبر(ص) ضرورت مي يابد.
در اين ميان، بهترين و كامل ترين منبع براي شناخت روش شناسي تبليغ آن حضرت(ص) قرآن است كه خود به بهترين شكل شيوه هاي آن حضرت را تحليل و تبيين نموده است. البته بهره گيري از سنت و سيره نيز مي تواند براي اكمال اين مهم مفيد و موثر باشد. با اين همه در مطلب حاضر، تنها با مراجعه به آموزه هاي وحياني قرآن، روش شناسي تبليغ آن حضرت (ص) معرفي و تبيين مي شود تا با بهره گيري از آن به عنوان سرمشق و اسوه تبليغ بتوانيم مسئوليت و وظيفه ايماني خويش را به انجام برسانيم.
اهداف و ابزارهاي تبليغ
پيامبر(ص) به عنوان يك كاشف بزرگ حقيقت، به طور طبيعي و فطري بر خود فرض مي دانست كه به تبليغ حقيقت كشف شده بپردازد، بي آن كه مزد و اجري بخواهد (سباء، آيه 47 و آيات ديگر) و خواسته هاي شخصي براي خود مطرح سازد (شوري، آيه 15)؛ زيرا تمام سعي و تلاش آن حضرت (ص) در امر دعوت و تبليغ اين بود كه از ضرر و هلاكت مردم جلوگيري به عمل آورد (توبه، آيات 128 و 129)؛ چرا كه اين كشف را داشت كه هركسي بيرون از چارچوب هدايتي اسلام عمل كند، براي ابديت خود را خوار و ذليل كرده و در آتش غضب و خشم الهي گرفتار آمده است.
اصولا وجدانهاي بيداري چون وجدان پيامبران و دانشمندان حقيقي به خود اجازه نمي دهند تا چاه را ببينند و كوران را از آن باز ندارند؛ چنان كه اين وجدانهاي بيدار در برابر هر حقيقتي چنين احساس وظيفه و مسئوليتي دارند. از اميرمؤمنان علي(ع) اين تجسم عيني عدالت و حقيقت، روايت است كه فرمود: «اگر نبود عهد و مسئوليتي كه خداوند از دانشمندان هر جامعه گرفته كه در برابر سيري و شكم بارگي ستمگران و گرسنگي ستمديدگان سكوت نكنند، مهار شتر خلافت را رها كرده بر كوهان آن مي انداختم و از آن صرف نظر مي كردم.»
البته پيامبر گرامي(ص) افزون بر ماموريت و مسئوليت ذاتي و شخصي خود به عنوان يك وجدان بيدار، از سوي خداوند نيز ماموريت ويژه تبليغ داشته است و خداوند بارها چنان كه قرآن گزارش مي كند از وي خواسته است تا در مقام تبليغ قرار گيرد و به اين وظيفه الهي انساني خود عمل كند. (آل عمران، آيه 20 و نساء، آيه 63 و آيات ديگر) و همه حقايق و معارفي را كشف كرده و همه احكام و آموزه هايي را كه به وي رسيده است به عنوان پيام هدايتي به همگان برساند. (هود، آيه 12) از اين رو برنامه هاي تبليغي پيامبر(ص) برخاسته از نظارت و هدايت مستقيم الهي (آل عمران، آيه 20 و طور، آيه 48) بود و خداوند به تمام جزئيات و ماموريت و شيوه هاي تبليغ آن حضرت (ص) آگاهي (همان و نيز مجمع البيان، ج1 و 2، ص719) و نظارت دقيق داشته است. (همان)
اين نظارت كامل و دقيق است كه همه مشكلات را از سر راه پيامبر(ص) كنار مي زند و پيامبر(ص) استوار و محكم در برابر مخالفان تبليغ مي ايستد؛ زيرا اگر تنها به حكم وظيفه انساني اقدام مي كرد، تحت فشارهاي سنگين و اذيت و آزارهاي دشمنان و مخالفان(مزمل، آيات 1 تا 7) ممكن بود كوتاه بيايد، ولي نظارت دقيق الهي و ماموريت خداوندي موجب شد تا پيامبر(ص)، استوار به كار تبليغ خويش ادامه دهد (هود، آيه 12) و همه فشارها و سختي ها را تحمل كند. (همان)
بر اين اساس مي توان گفت كه روش ها و برنامه هايي كه پيامبر(ص) به كار گرفته است، در كليات و جزئيات به دستور خداوند و زير نظارت كامل و دقيق او بوده است. اين مساله موجب مي شود كه ضمن اطمينان كامل از درستي روش و حقانيت آن، در مفيد و مؤثر بودن آن، هيچ شك وترديدي بوجود نيايد.
مهم ترين اهدافي كه خداوند براي تبليغ پيامبر(ص) بيان مي كند عبارت است از: اسلام (شوري، آيات 13 و 15 و صف، آيات 6 و 7)، توحيد و يكتاپرستي (انعام، آيه 19 و اعراف، آيه 158)، هدايت مردم به حيات واقعي در دنيا و آخرت (انفال، آيه 24)، صراط مستقيم (انعام، آيه 153)، ايمان به خدا و معاد و قيامت (آل عمران، آيه 193و بقره، آيه 13 و اعراف، آيه 158 و آيات ديگر)، بيان احكام و حقايق كتب آسماني (مائده آيه 15 و انعام، آيه 151)، عدالت و برپايي آن (انعام، آيات 151 و 152) و اعراف، آيه 29 و شوري، آيه 15 و حديد، آيه 25)، و رفع اختلافات ميان انسان ها (نحل،آيه 64). بنابراين، اين اهداف مي بايست در سرلوحه فعاليت هاي تبليغ و مركز پيام هاي همه مبلغان قرار گيرد و هرگونه تبليغي بي اين محتوا و اهداف نمي تواند تبليغ شمرده شود؛ زيرا اسوه و سرمشق تبليغ دين، پيامبر(ص) است و مي بايست در محتوا و اهداف و ابزارها و روش هاي تبليغ، از ايشان استفاده كرد. كساني كه در منابر و نوشته ها و سخنراني ها و مانند آن، به اين اهداف تبليغي بي توجه هستند در حقيقت بيرون از دايره تبليغ به مفهوم قرآني قرار مي گيرند.
ابزارهايي كه حضرت پيامبر(ص) براي دستيابي به اين اهداف به كار مي گيرند، از تنوع چنداني در آن عصر برخوردار نبوده است، از اين رو آن حضرت(ص) مهمترين شكل رساندن پيام ها و اهداف خود را بهره گيري از خود قرآن قرار مي هد (انعام، آيه 19) و با تلاوت آيات الهي، مردم را به حقايق و معارف و احكام دعوت مي كند. (بقره، آيات 129 و 151 و آل عمران، آيه 164 و سباء، آيه 43 و جمعه، آيه 2 و طلاق، آيه 11).
آن حضرت(ص) با توجه به شرايط و مقتضيات زمان از ابزار سخنوري به عنوان بهترين ابزار سود مي برد و با بيان روشن و رساي خويش ديگران را به سوي حقايق كشف شده رهنمون مي سازد. (نساء، آيات 61 و 62 و نيز نور، آيه 54 و عنكبوت، آيه 18 و زخرف، آيات 29 و 30).
البته در شرايط كنوني ابزارها متنوع شده و مي توان از فيلم، داستان، رمان و رسانه هاي گوناگون به عنوان ابزارهاي تبليغ بهره گرفت؛ زيرا بهره مندي از همه ابزارهاي مناسب و مشروع، امري عقلاني است و اگر محدوديت هاي زماني عصر پيامبر(ص) و كمبود امكانات نبود، شايد آن حضرت(ص) از ابزارهاي امروزي نيز سود مي برد؛ زيرا آن چه اصالت دارد، رساندن پيام ها و اهدافي است كه در پيام به شكل محتوا مطرح مي باشد. البته نمي توان براي رساندن پيام درست و خوب، از هر ابزاري بهره گرفت؛ چرا كه هدف هرگز وسيله را توجيه نمي كند، بنابراين تنها شرط در بهره گيري از ابزارها آن است كه مشروع بوده و با محتواي پيام در تقابل و تضاد نباشد.
روش هاي تبليغ
آن حضرت(ص) براي رساندن پيام خويش به همه جهانيان (انعام، آيات 19 و 90 و اعراف، آيه 158، يوسف، آيه 104 و سباء، آيه 28 و آيات ديگر) روش هاي گوناگوني را به كار گرفت كه در اين جا به برخي از آن ها اشاره مي شود.
اجتناب از اكراه و اجبار مردم (آل عمران، آيات 20 و 64 و نساء، آيه 80 و مائده، آيات 94 و 99 و آيات ديگر)، استدلال و برهان (آل عمران، آيه 86 و انعام، آيه 57) چرا كه بينه به معناي دليل روشن است (مفردات الفاظ قرآن كريم، راغب اصفهاني، ص 157)، استفاده از حكمت (نحل، آيه 152)، استفاده از فطريات و تبيين نفع و ضرر عقلاني (مائده، آيه 76، و انعام، آيه 71 و عنكبوت، آيات 17 و 18)، استفاده از موعظه (نساء، آيه 63 و نحل، آيه 125)، مراعات اعتدال و ميانه روي در ارتباط با مردم (اعراف، آيه 199 و انبياء، آيه 106)، انذار از عذاب هاي سخت آينده (بقره، آيه 119 و مائده، آيه 19)، بشارت به مخاطبان (بقره، آيه 119)، تاكيد بر مشتركات پذيرفته شده (آل عمران، آيه 64)، برانگيختن عقل و دعوت به تفكر در برابر سنت گرايي و آيين تقليدي و هشدار نسبت به آن (بقره، آيه 170 و مائده، آيه 104 و زخرف، آيه 24)، جدال احسن (نحل، 125)، ساده گويي(مريم، آيه 97 و دخان، آيه 58)، شناخت استعداد و قابليت مخاطبان و برخورد متناسب با آنان (نحل، آيه 125 و نجم، آيات 29 و 30)، صبر و پايداري در برابر سختي ها و ناملايمات و فشارها (يونس، آيه 109 و طه، آيات 130 و 132)، صراحت و شفاف سازي (حجر، آيه 94 و نساء ، آيه 63)، نگرش يكسان و پرهيز از تبعيض و تفاوت (انبيا، آيه 106 و شوري، آيه 15) و مانند آن.
بهره گيري از اين روش ها زماني مي تواند تأثير مطلوب خود را به جا گذارد كه مبلغ خود از شرايط مطلوب و مخاطبان از بستر و زمينه مناسبي برخوردار باشند. مبلّغ بايد به آن چه مي گويد خود پايبند و عامل باشد (صف، آيه 3) و از انگيزه و روحيه بالا و از خلوص، بهره مند باشد و چشم داشتي به مزد و اجر مادي و دنيوي از پول و مقام و اعتبار نداشته باشد (انعام، آيه 90 و شوري، آيه 15) و در بيان حق بخل نورزد.(تكوير، آيه 24) همچنين زمينه براي تأثيرگذاري پيام وجود داشته باشد و مخاطبان پيام، گرايش به ايمان واقعي داشته (روم، آيه 53) و از روحيه بالا (ذاريات، آيه 55)، روحيه تسليم و حق پذيري (يس، آيات 10 و 11) برخوردار باشند و قلب هايشان مسدود و مختوم نباشد و از ابزارهاي شناختي مناسب بهره داشته باشند (بقره، آيات 6 و 7 و روم، آيات 52 و 53) و از فقدان ابزارهاي هدايتي رنج نبرند (يونس، آيات 42 و 43 و كهف، آيه 57) و انساني طغيان گر (ذاريات، آيات 52 تا 54) و لجوج و حق ناپذير نباشند. (يس، آيات 7 تا 10 و فصلت، آيات 4 و 5).
بنابراين، وجود مقتضياتي در مبلّغ و فقدان موانع در مخاطبان از مهم ترين شرايط تأثيرگذاري تبليغ است كه در اين آيات به آن اشاره شده است. بسياري از مبلّغان داراي شرايط تبليغ نيستند و كلام ايشان هر چند با بهره گيري از بهترين ابزارها و كامل ترين ابزارهاست ولي به سبب آن كه از دل برنمي آيد بر دل هم نمي نشيند و تأثيري بر مخاطبان نمي گذارد؛ چنان كه تبليغ در ميان كساني كه كفر پيشه كرده اند و حق را نمي پذيرند و با آن، عناد و لجاجت دارند (بقره، آيات 6 و 7) تبليغ بي تأثيري است؛ چرا كه پتك بر آهن سخت كوبيدن است.
زماني تبليع تأثير مي گذارد كه آهن وجود شخص، نرم باشد و ابزارهاي شناختي درمخاطب به كفر و عناد مسدود نباشد. از اين رو تعدادي از مبلغان از عدم تأثير پيام هاي خويش سخن مي گويند. در اين موارد هنگام آسيب شناسي تبليغ مي بايست به آنان يادآور شد كه يا پيام هاي شما ارزش شنيدن ندارند و در آن حقايقي تبيين نمي شود يا آن كه روش هاي شما غيرمناسب است، يا آن كه گير و اشكال در خود شماست كه در تبليغ دنبال ماديات هستيد يا خلوص نداريد و يا برخلاف آن چه مي گوييد و پيام مي فرستيد عمل مي كنيد يا آن كه مخاطبان شما قابليت و استعداد دريافت پيام را ندارند تا تأثيري براي پيام شما وجود داشته باشد.آن چه بيان شد تنها گوشه اي از حقايق تبليغ در روش پيامبر(ص) بود. تبيين همه حقايق آن حوصله و وقت ديگري را مي طلبد و به همين ميزان در اين جا بسنده مي شود.
