گفتاري پيرامون اهميت، فلسفه و آثار روزه
هدف آموزه هاي وحياني و هدايت بخش قرآن و اسلام، دست يابي انسان به مقام ربوبيت و خلافت الهي است؛ زيرا عقل به تنهايي نمي تواند انسان را در مسيري قرار دهد كه پايان و نهايت آن، خدايي (متاله) شدن است. از اين رو، خداوند افزون بر حجت و راهنماي دروني يعني عقل، راهنمايي بيروني و ظاهري قرار داده است تا انسان را به آن هدف غايي رهنمون شود.
خدايي شدن انسان، در صورت در اختيار گرفتن مديريت نفس و نيز بسترسازي براي فعليت يابي اسماء و صفات سرشته در ذات، شدني است. اين گونه است كه تقوا نقش كليدي در زندگي بشر پيدا مي كند.
يكي ازواجبات مهم در اسلام روزه ماه مبارك رمضان است؛ زيرا روزه، تمرين مديريت نفس و كارگاه عملي براي دست يابي به تقواست، به ويژه در ماه رمضان كه موانع بيروني كاهش مي يابد و به سبب زنجير شدن شياطين، امكان تمرين در يك فضاي آرام فراهم مي آيد.
نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه هاي قرآني، نقش و كاركرد روزه در مسير خدايي و رباني شدن را تبيين كرده است. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
كارگاه كسب تقوا
انسان موجودي با صفات متضاد است. از اين رو از پيچيدگي شگرفي برخوردار مي باشد. اين تضاد و تقابل صفات انساني، مهم ترين عامل در رشد و تكامل انسان است و حركت انساني را به سوي هدف اصلي آفرينش فراهم مي آورد؛ زيرا هدف از آفرينش انسان، به عهده گرفتن خلافت الهي از طريق تحقق و فعليت بخشي به صفات و اسماي سرشته در ذات است.
البته انسان تا رسيدن به مقام متاله (خدايي) شدن و مظهريت يابي در مقام ربوبيت و پروردگاري، ناچار است تا راهي سخت را بپيمايد؛ زيرا موانع بسياري از درون و بيرون اجازه نمي دهد تا به سادگي به اين مقام و غايت برسد. موانع دروني، خواسته هاي نفساني است كه آدمي را از هدف باز مي دارد. ريشه اين خواسته ها هر چند كه حق است، ولي با زياده خواهي هاي نفس، از دايره حق و عدالت خارج مي شود و آدمي را به سوي اسراف و ظلم به خود مي كشاند.
در اين ميان دشمني سوگند خورده از بيرون نيز به ياري نفس سركش و اماره مي آيد و مي كوشد تا توازن و اعتدال را به نفع خواسته هاي نفساني سنگين كند؛ چرا كه ابليس اين شيطان بزرگ، براي اين كه سخن خويش را راست نمايد و به كرسي بنشاند و بگويد كه انسان شايسته خلافت الهي نيست، همه توش و توان خويش را بسيج مي كند تا اين مطلب را اثبات كند. اين گونه است كه شياطين در خدمت وسوسه هاي ابليسي درمي آيند و پيوسته در گوش جان آدمي زمزمه مي كنند تا مطيع هواهاي نفساني گردد و در نهايت به جاي خدا، نفس را بپرستد و هواهاي نفساني را معبود و الهه خود قرار دهد. بدين ترتيب ابليس به مقصود خود مي رسد و انسان از اهداف آفرينش و غايت خدايي و رباني شدن باز مي ماند.
در مقابل، خداوند نيز به اشكال گوناگون به ياري انسان شتافته است. بدين معني كه عقل و فطرت را برپايه گرايش به كمالات قرار داده و الهامات تقوايي را در گوش جانش به اشكال گوناگون با زمزمه فرشتگان مي نوازد و حتي منت بر آدمي گذاشته و پيامبران را به عنوان راهنمايان بيروني فرستاده است.
آنچه كه در آموزه هاي پيامبران(ع) به انسان آموخته مي شود، راه رهايي از وسوسه هاي ابليس و باقي ماندن در طريق هدايت فطري و عقلاني و مديريت نفس شيطاني است تا موانع را برداشته و به اقتضاي حركت به سوي كمال، عمل كند و گام هاي فرآيند خدايي شدن را بردارد.
از آن جايي كه فشارهاي بيروني و دروني بر آدمي بسيار سنگين است و محيط پيرامون انسان در زمين نيز خود عاملي براي تحكيم قدرت و قوت نفس شيطاني و اماره است، خداوند بر انسان منت نهاده و به شيوه هاي گوناگون،فرصت هايي را دراختيار بشر قرار داده تا بتواند تمرين رنگ خدايي گرفتن و خدايي شدن داشته باشد.
از جمله كارگاه هاي عملي براي تمرين زنگ خدايي گرفتن انسان، كارگاه روزه ماه رمضان است.
انسان دراين كارگاه مي تواند در يك شرايط آزمايشگاهي دريك دوره عملي شركت نمايد و در طي سي روز، با خواسته هاي اصلي نفس مبارزه كند و شيوه مقاومت در برابر هواهاي نفساني و وسوسه هاي ابليسي را بياموزد و تمرين كند.
در طول دوره كارآموزي ماه رمضان،شرايط كارگاه به شكل مطلوبي آماده است تا انسان به دور از فشارهاي بيروني، بتواند فشارهاي دروني را تحت مديريت و مهار خود درآورد تا در زماني كه در محيط طبيعي قرارگرفت و از سوي بيرون تحت فشار واقع شد از مرزهاي دروني به او يورش برده نشود و از جبهه داخلي اندكي در امنيت باشد.
از پيامبرگرامي (ص) روايت است كه فرمود: ايها الناس ان ابواب الجنان في هذا الشهر مفتحه، فاسئلوا ربكم ان لا يغلقها عنكم، و ابواب النيران مغلقه فاسئلوا ربكم ان لايفتحها عليكم، والشياطين مغلوله فاسئلوا ربكم آن لا يسلطها عليكم: اي مردم! درهاي بهشت دراين ماه باز است، ازخدا بخواهيد كه آن را بر شما نبندد؛ و درهاي جهنم بسته است، از خدا بخواهيد كه برشما باز نكند؛ و شيطان ها درغل و زنجيرند، از خدا مسئلت كنيد كه آنان را بر شما مسلط نكند (وسائل الشيعه، ج 7، ص 226)
درحقيقت، شرايط ماه رمضان يك شرايط استثنايي است كه انسان دراين دوره همانند آموزش هاي شنا، تحت مديريت استادان و دريك محيطي چون استخر آموزش مي بيند تا هنگامي كه در دريا و محيط طبيعي و امواج سهمگين آن قرارگرفت، بتواند دست كم از فشارهاي دروني چون ترس و عدم آمادگي براي شنا و مانند آن در امان باشد.
البته نمي توان شرايط ماه هاي ديگر سال را مانند ماه رمضان دانست؛ زيرا ماه هاي ديگر، شياطين آزاد هستند و همانند امواج دريا بر جان شما مي كوبند و مي خواهند شما را درون آب بكشند و غرق نمايند. اما تمرين هايي كه در فضاي استخر و كارگاهي تحت نظر استادان انجام شده مي تواند كمي از ترس دروني بكاهد و نوعي آمادگي براي مقابله با امواج طبيعي دريا فراهم آورد.
بنابراين، فرصت ماه رمضان را مي بايست يك فرصت استثنايي تلقي كرد و از آن به تمام و كمال بهره برد. بنابر اين چنان كه در برخي از روايات آمده است، اتمام و اكمال روزه به اين است كه تمام ماه رمضان را روزه بگيرد و به هر دليلي يك روز آن را ترك نكند. البته معناي ديگر اتمام و اكمال، همان قصد وجه الله كردن در روزه است. اين قصد تنها با پذيرش ولايت، تحقق مي يابد؛ زيرا از تمام و كمال دين (مائده، آيه 3) از جمله هر عمل عبادي آن است كه تحت ولايت و به قصد آن باشد؛ چرا كه ولي الله همان وجه الله مجسم است.
فلسفه و هدف از روزه
چنان كه گذشت، فلسفه اصلي در همه اعمال عبادي، متاله (و خدايي) شدن است تا انسان، شايسته مظهريت در ربوبيت و خلافت الهي شود. از آن جايي كه مانع اصلي در سرراه تحقق خدايي شدن انسان،فشارهاي دروني خواسته هاي نفساني و بيروني وسوسه هاي شيطاني است؛ خداوند برنامه هايي را براي تقويت روحيه كمال خواهي انسان درنظر گرفته است كه روزه يكي از اين برنامه ها و راهكارهاي عملي است.
انسان با گرفتن روزه مي تواند مديريت نفس خويش را به دست گيرد و خود را در جرگه متقين درآورد كه از فشارهاي وسوسه در امان هستند. از اين رو خداوند مهم ترين فلسفه روزه را توانايي انسان بر مديريت نفس و دستيابي به تقوا دانسته است. البته از عبارت قرآني، اين معنا به دست مي آيد كه اين تقوا به شكل ابتدايي است نه يك تقواي اسمي و پايدار؛ لذا عبارت «لعلكم تتقون؛ شايد تقوا پيشه گيريد» به كار رفته است. اين بدان معناست كه شرايط روزه ماه رمضان همانند شرايط استخر و كارگاهي و دوره هاي عملي است، بنابراين، نمي توان اميد داشت كه اين شخص در شرايط طبيعي همانند شنا در دريا بتواند موفق باشد؛ زيرا در شرايط آزمايشگاهي، شرايط و متغيرات مديريت مي شوند و اجازه داده نمي شود تا شخص در شرايط دشوار طبيعي قرارگيرد به سرعت در درون آب غرق شود.
شرايط ماه رمضان، شرايط استثنايي است، زيرا شياطين و امواج بيروني و سهمگين در كنترل هستند و اجازه عمل به آنها داده نمي شود. وقتي شخص دراين شرايط، تمرين تقوا كرد، اين توانايي را دارد كه در درياي وسوسه هاي ابليسي و شيطاني شنا كند و همچنان در مسير رنگ خدايي (متأله) شدن گام بردارد.
در حقيقت شرايط آزمايشگاهي ماه رمضان كمك مي كند تا انسان بتواند بر نفس اماره خود مسلط شود و ترس از دشمن دروني و غافل گيري از پشت برطرف شود؛ ولي همچنان وسوسه هاي شيطاني و فشارهاي سهمگين شيطان ادامه خواهد داشت و اگر شخص درماه رمضان اين دوره را با موفقيت پشت سربگذارد، اميد آن است كه بتواند در ماه هاي ديگر سال از فشارهاي بيروني نيز برآيد و بر آنها چيره شود.
خداوند بارها بيان مي كند كه شرايط ماه رمضان يك شرايط استثنايي و كارگاهي است و از امدادهاي غيبي برخوردار مي باشد. (بقره آيات 45 و 153 و 184 و 185 و آيات ديگر)، زيرا از نظر خداوند ماه رمضان يك ماه استثنايي است كه اصل هدايت وحياني نيز در اين ماه به انسانها داده شده است. (بقره آيه 184 و 185 و نيز سوره قدر و دخان).
انسان در شرايط استثنايي آزمايشگاهي و كارگاهي ماه رمضان اين امكان را دارد تا با مخالفت با خواسته هاي نفس، مديريت آن را بدست گيرد. اصولا آن چيزهايي كه به عنوان واجبات روزه يا محرمات آن بيان شده است، بسترسازي براي دستيابي به اين هدف است.
در روزه، اموري چون آشاميدن، خوردن و آميزش جنسي (بقره آيات 183 و 187) به عنوان مبطلات روزه مطرح شده است. اين سه گانه شايد مهم ترين خواسته هاي نفساني بشر باشد و شيطان نيز با توجه به نيازهاي طبيعي بشر مي كوشد تا بر انسان مسلط شده و او را به اسراف دعوت كرده و گمراه سازد؛ زيرا پاسخ گويي به اين نيازهاي طبيعي بشر، در حد معقول و مشروع آن، هيچ ضرر و زياني نمي رساند و ابليس نمي تواند بر آدمي مسلط و چيره شود، ولي اگر آدمي بيش از اندازه به اين امور توجه كند، به همان اندازه از خداوند و اهداف آفرينش دور مي شود و اين همان غفلت از خداوند است كه بسياري از مردم دچار آن مي شوند.
روزه به آدمي كمك مي كند تا نه تنها با تمرين، خواسته هاي طبيعي خود را در حد كمتر از مطلوب كه به بدن ارائه دهد، بلكه توجه بيشتري به معنويات داشته باشد و خود را با اموري معنوي انس دهد و زمينه را براي رهايي از فرورفتن در ماديات و تأمين آن فراهم آورد. از اين رو ماه رمضان يك فرصت استثنايي است تا انسان با قرآن و نماز خوگيرد و با انس با معنويت، خود را بجاي (مشغله فراوان) سبح طويل (مزمل، آيه7) در ماديات، به قول ثقيل (مزمل، آيه6) نزديك سازد.
شرايط ماه رمضان موجب مي شود تا شخص با توجه يابي به عظمت خداوندي (بقره، آيه 185) از كارهاي زشتي كه مانع از تحقق صبغه الله و رنگ خدايي انسان مي شود، توبه و استغفار كند تا خداوند او را از زشتي ها و ناپاكي هاي گناه پاك نمايد. (نساء آيه 92)
در اين صورت خداوند بشارت رهايي از خسران را به او مي دهد (توبه، آيه 112) و از امدادهاي غيبي برخوردار مي سازد (بقره، آيات 45 و 153)
روزه، تمرين شكرگزاري
از آن جايي كه بهره مندي از هر چيز به شكل درست و صحيح و در چارچوب اهداف و فلسفه آن، عين شكر و سپاسگزاري است؛ خداوند در آيه 185 سوره بقره، روزه گرفتن انسان را عين شكر و سپاس مي داند. كسي كه روزه مي گيرد، تمرين شكرگزاري مي كند؛ زيرا مي آموزد كه چگونه از نعمت هاي الهي براي مديريت نفس و تحقق بخشي به اسماي الهي و فعليت دهي به كمالات در خود استفاده كند. اين گونه رفتار عين سپاسگزاري و شكرگزاري به درگاه خداوندي است؛ زيرا خداوند آنچه از انسان مي خواهد بهره مندي صحيح از همه امكانات براي رسيدن به هدف آفرينش يعني متاله (خدايي) شدن و مظهريت يابي به عنوان رب العالمين و خلافت در مقام پروردگاري است تا ديگر موجوداتي را كه بر انسان سجده برده و اطاعت او را به عنوان خليفه الهي پذيرفته اند، به كمال شايسته و بايسته شان برساند.
بي گمان دست يابي به اين هدف و مقام، همان رستگاري و فوز عظيمي است كه خداوند براي انسان رقم زده است؛ زيرا خداوند با ايجاد امكاناتي از جمله عقل و وحي خواسته است تا انسان به كمال شايسته و بايسته خود برسد و در مقام خلافت الهي قرار گيرد. اين همان مفهوم واقعي رستگاري، موفقيت و بهشت است. (بقره، آيات 45 و 153 و آيات ديگر)
از نظر خداوند كسي كه از ماه رمضان به خوبي بهره مند مي شود و روزه ماه رمضان را به كمال و تمام به درستي به جا مي آورد، از خير بهره مند شده است. (بقره، آيه 184) زيرا چنين شخصي در مسير كمالي گام برمي دارد و اميد است تا تحقق بخشي كامل تقواي الهي و متقي شدن، اسماي الهي را در خود فعليت و تحقق بخشد و متحقق به حقيقت الهي و متاله گردد.
روزه به سبب كاركردهاي بسيار مثبت در مديريت نفس و دست يابي انسان به تقواي الهي، به عنوان يك ابزار و وسيله مهم در اسلام مطرح شده است. از اين رو، كساني كه مي خواهند به مقام صابران (بقره، آيه 153) و يا مقام خاشعان (بقره، آيه 45) برسند مي توانند از روزه در همه زمانها به عنوان يك وسيله كارآمد و كاربردي استفاده كنند؛ زيرا روزه كمك مي كند تا انسان بتواند نسبت به مشكلات مقاوم شود و فشارهاي سخت و جانكاه را تحمل كند؛ زيرا هنگامي كه شخص به اراده خود، از خورد و خوراك و شهوت جنسي دست مي كشد و فشار سنگين آن را تحمل مي كند، نسبت به امور ديگر بسيار راحت تر و آسان تر مي تواند مقاومت كند.
روزه، خير مطلق
از نظر قرآن روزه گرفتن در هر شرايطي، خير است. (بقره، آيه 184) خير به معناي خوبي و نعمتي است كه انسان به تمام و كمال از فوايد آن بهره مند مي شود. اين بدان معناست كه روزه در هر شرايط كاركرد مثبتي دارد و اگر خداوند به سبب مريضي و يا مانند آن، روزه را واجب نكرده، به معناي پرهيز از تكلف است، و گرنه روزه در هر شرايطي كاركرد مثبت خود را به جا خواهد گذاشت.
به سخن ديگر، از نظر قرآن روزه گرفتن در هر شرايطي خير و مثبت و مفيد و سازنده است؛ هر چند كه واجب نباشد، زيرا انسان در هر شرايطي با گرفتن روزه از آثار و بركات روزه بويژه در مديريت نفس و تقويت روح و روان بهره مند خواهد شد و شكيبايي و صبر و خشوع آدمي را تقويت مي كند.
در همين راستا در پيرامون ما هستند انسانهاي والاهمت و خودساخته اي كه يا كثيرالصوم در طول سال هستند و يا حداقل غالب روزها را با روزه گرفتن سپري مي كنند و از اين رهگذر ضمن كسب تقوا و تقويت اراده، زمينه جوشش چشمه هاي حكمت را در وجود خودشان فراهم مي كنند:
اندرون از طعام خالي دار/
تا در آن نور معرفت بيني
با اين وجود متأسفانه عده اي از مردم از انجام اين وظيفه مهم و كارآمد پرهيز دارند و خود را به تمارض مي زنند تا از انجام واجب و وظيفه الهي كه خير آن تنها براي خودشان است، بگريزند. اين فرار و گريز از انجام وظيفه روزه تنها زيانش نصيب خودشان مي شود؛ زيرا هر كسي امداد غيب الهي را بخواهد يا بخواهد روح و روان خويش را تقويت كند و ديگران او را به بردگي نكشند و برده و اسير هواهاي نفساني نباشد، مي بايست به روزه به عنوان يك خير كثير توجه كند؛ زيرا روزه تامين كننده خواسته هاي مادي دنيوي و اخروي و معنوي و روحي و رواني بشر نيز مي باشد.
باشد با بهره مندي از فوايد روزه بويژه در كارگاه رمضان و بهار قرآن، از فوايد معنوي و مادي و دنيوي و اخروي روزه استفاده كنيم و خود را براي ابديت خوب و شاد و سعادتمند بسازيم.
