رفتارشناسی نامزد ریاست جمهوری از منظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

بی گمان ساختن حماسه سیاسی بی بصیرت شاید خود مهم ترین چالش در برابر نظام اسلامی باشد. حماسه سیاسی و هر هیجان و تحرک اجتماعی بزرگ و تاثیرگذار زمانی می تواند ارزشی باشد که در چارچوب معیارهای ارزشی عقلانی و اسلامی قرار گیرد و گرنه نفس حماسه آفرینی نمی تواند یک ارزش ارزیابی شود. بنابراین، انتخاب صالح و اصلح از میان نامزدهای انتخاباتی که می خواهند مسئولیت بزرگ را به عهده گیرد، نقش اساسی در خلق حماسه ارزشی دارد.

از آن جایی که درک نیات و انگیزه های هر نامزدی در پذیرش مسئولیت ها، امری باطنی و نهان است، تنها راهکار شناخت بهره مندی از معیارهای کشف حقیقت است. یکی از روش هایی که قرآن برای کشف حقیقت بیان کرده،‌ رفتارشناسی است؛ چرا که هر شخصی در رفتار و کردارش نشان می دهد از چه شخصیتی برخوردار است و این شخصیت بر پایه چه بینش ها و نگرش هایی شکل گرفته است.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا این معیار شناخت و کشف حقیقت را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

رفتارشناسی، روشی برای کشف حقیقت

رفتارشناسی که یا پراکسیولوژِی (به انگلیسی: Praxeology) مطالعه ی استنتاجی کنش و واکنش انسان است. البته این اصطلاح بیش تر در اقتصاد از سوی مکتب اتریشی اقتصاد، توسط گروهی از جمله لودویگ فن میزس اقتصادان مورد استفاده قرار گرفته است، اما آن چه در این جا مورد نظر است رفتارشناسی حیوان متاله به نام انسان است تا با مطالعه، توصیف، تحلیل و تبیین نشانه هایی که در رفتار عادی نمایان است، شخصیت و ویژگی های چون بینش ها و نگرش های بنیادینش کشف شود؛ چرا که بسیاری از بینش ها و نگرش ها در ضمیر ناخودآگاه شکل گرفته و شخص از ابراز آن خودداری می کند یا متوجه آن ها نیست. پس رفتار به عنوان یک نشانه و آیت به تعبیر قرآنی در این جا مورد توجه است؛ چرا که در حقیقت این آیات و نشانه ها به ما کمک می کند تا به ترجمان باورها و منش ها و شخصیت باطنی و حقیقی اشخاص دست پیدا کنیم و با تحلیل و توصیف و تبیین این نشانه ها به نتایجی برسیم که به طور طبیعی امکان دست یابی برای ما نیست؛‌ چرا که گاه شخص به هر علتی بازی می کند و نمی خواهد حقیقت شخصیت خود را چنان که هست بروز دهد و می کوشد تا بازیگری نماید و خود را در زمینه خاکستری قرار دهد تا کشف نشود.

به هر حال، رفتارشناسی از زیر شاخه های نشانه شناسی است. نشانه شناسی در علوم تربیتی و روان شناسی اجتماعی به ما کمک می کند تا کنش ها و واکنش های هر فردی را تحلیل و تبیین کرده و به نتایجی خوبی در شناخت شخصیت برسیم و توصیه های در این ارتباط داشته باشیم. پس نشانه شناسی در جایی که ما از شناخت شخصیت ناتوانیم و در نتیجه گیری از شخص و شخصیت مانده ایم، هم چون نقب زدن در نهان برای رسیدن به مرکز باورها و بینش ها و نگرش ها و کشف شخصیت است.

نشانه شناسی در قرآن

خداوند از مهم ترین روش های کشف حقیقت را نشانه شناسی دانسته است. از این روست که همه هستی را به عنوان نشانه و آیت خداوندی معرفی می کند که انسان می تواند با آن به حقیقت خداوندی برسد و نسبت به خداوند شناخت پیدا کند. نشانه شناسی را می توان از روش های «انی» دانست که از معلول به علت می رسند. البته در برخی از آیات قرآنی بر این نکته تاکید شده که اگر بتوانیم از روش «لمی» یعنی از علت به معلول برسیم در فهم حقایق دقیق تر عمل کرده ایم؛‌ چنان که در آیه 45 سوره فرقان بیان می کند که خورشید دلیل و نشانه ای بر سایه است؛ یعنی این علت است که معلول را نشانه می دهد؛ اما از آن جایی که بهره گیری از روش «لمی» برای توده های مردم بسیار سخت است؛ چرا که روش علمی محض و عقلانی و حکیمانه است؛ در قرآن بیش تر از روش « انی» استفاده می شود.

علوم تجربی مبتنی بر کشف حقیقت بر اساس روش «انی» است. این روش هر چند که جز زمانی که با استقصای تام در نیامده باشد،‌ نمی تواند گویای تمام حقیقت باشد؛ ولی از آن جایی که چنین احاطه ای برای انسان شدنی نیست، به همان استقصای ناقص بسنده می شود که می تواند گوشه ای از حقیقت را نشان دهد. نظریه های علمی که درعلوم تجربی ارایه می شود فرضیه هایی هستند که با استفاده از همین روش ارایه شده اند. از این روست که مثلا نظریه های نیوتونی یا نسبیت عام و خاص انیشتین در فیزیک نمی تواند تصویری درست و کامل از حقیقت فیزیک جهان ارایه دهد ولی با همین نظریه ها می توان گوشه ای از حقیقت را ترسیم کرده و بر اساس آن زندگی مادی و دنیوی خود را سامان دهیم.

خداوند از آیات و نشانه های آفاقی و انفسی به عنوان راهکار و راه حل استفاده کرده است، نه این که آن را عین حقیقت بداند یا آینه تمام نمای حقیقت بشمارد؛ چرا که در هر حال، موجودات هستی هم چون سایه و ظل برای حقیقت خداوندی است، و سایه به یک معنا اصلا تصور حقیقت نور خورشید نیست، با این همه چیزی از آن حقیقت را بر می تاباند.

رفتارشناسی انسان نیز هر چند که نمی تواند گویای تمام شخصیت انسان باشد، ولی هم چون نشانه ای می تواند به عنوان یک راه کار برای کشف حقیقت استفاده شود. خداوند در آیاتی از جمله 30 سوره محمد(ص) می فرماید که می توان با نگاه به لحن گفتار افراد نسبت به آنان معرفت و شناختی به دست آورد. به این معنا که لحن گفتاری، حقیقت باطن و نهان شخص و شخصیت را برمی تاباند و تا به مقدار مورد نیاز می تواند انسان را برای کشف حقیقت یاری رساند.

از قدیم گفته اند: از کوزه همان برون تراود که در اوست. این بدان معناست که می توان از تراوش ها به عنوان نشانه ای جهت کشف حقیقت باطنی استفاده کرد. رفتار و کردار آدمی بیان گر فلسفه زندگی،‌ بینش ها، نگرش ها، باورها و عقاید شخص است و انسان می تواند از این طریق درجه خلوص و ناخالصی شخصیت را به دست آورد. خداوند به صراحت در آیه 84 سوره اسراء می فرماید: کل یعمل علی شاکلته؛ هر کسی بر اساس ملکات و مزاج و ساختار نفسانی و شخصیت خود عمل می کند. به این معنا که رفتارها گویای شخصیت اوست.

نشانه هایی که می توان بر اساس آن شخصیت را شناسایی کرد به دو دسته نشانه هایی مثبت و منفی، خوب و بد،‌ ارزشی و ضد ارزشی دسته بندی کرد. بنابراین برای شناخت هر شخص و شخصیت از جمله نامزدهای ریاست جمهوری می بایست به این نشانه های مثبت و منفی در رفتار آنان دقت کرد و بر اساس آن شخصیت آنان را شناخت و مورد ارزیابی قرار داد.

نشانه های مثبت

اگر بخواهیم همه نشانه های مثبت را همراه با تحلیل و تبیین معنا و مفهوم آن بیان کنیم،‌ شاید نتوان در این مطلب کوتاه از حق مطلب بر آمد. از این رو در این جا تنها به مهم ترین نشانه ها اشاره خواهد شد. البته به نشانه های اشاره می شود که برای مسئولیت مهمی چون ریاست جمهوری ارزشی و حیاتی است؛ زیرا برای گرفتن هر پست و مسئولیتی می بایست با توجه به مناسبت حکم و موضوع معیاری را مطرح و ارزیابی کرد. بنابراین در این جا معیارهای مهم این مسئولیت بیان و سپس نشانه های آن از طریق رفتارشناسی ارزیابی می شود.

1. ایمان و تقوا: در نظام اسلامی رییس جمهور می بایست دارای ایمان باشد که در زندگی روزمره و سبک زندگی وی نمود دارد. بر اساس آموزه های قرآنی، اگر بخواهیم تقوا شخص را به دست آوریم می بایست به نکاتی از جمله پرهیز از هر گونه بد و زشت عقلانی و شرعی اشاره کرد. شاید بهترین نشانه تقوا در شخص عدالت نسبت به خود و دیگران است که با ایمان به خدا در باره خود و قرار دادن هر چیزی در جای مناسب نسبت به دیگران تحقق می یابد. از این روست که خداوند عدالت را اصدق مصادیق تقوا و نزدیک ترین عمل در تحقق مفهومی و مصداقی آن می داند.(مائده، آیه 8) هم چنین احترام به مقدسات اسلامی و حمایت و دفاع از پیامبران و پیامبراسلام(حجرات، ایه 3، مائده، آیه 2)، ادب و تواضع(حجرات، آیه 3)، استحکام روابط خانوادگی(نساء، آیه 129)، اقامه نماز و احسان و انفاق به دیگران(بقره، ایات 2 تا 5)، استوارگويى وسخن گفتن به صلاح و مطابق واقع(احزاب، آیه 70)،‌ اطاعت از پیامبران و رهبران(انفال، آیه 1 و آیات دیگر)، امانت داری(بقره، آیه 283)، امر به معروف و نهی از منکر(آل عمران، آیات 102 و 104) و مانند آن از جمله نشانه های ایمان و تقواست.

2. عدالت: یکی از مهم ترین مولفه های انتخاب خوب، عدالت است. شخصی که می بایست برای مسئولیت ها انتخاب می شود دارای عدالت باشد. البته ایمان و عدالت و تقوا از اموری است که دارای مراتب و درجات است، هر چه مسئولیت بالاتر و مهم تر باشد، ایمان و عدالت و تقوا نیز می بایست قوی تر باشد. از این روست که عدالت در امام جماعت غیر از عدالت در امام جمعه و یا رهبری است. به این معنا که کوچک ترین ترک اولی و بی عدالتی حتی به خود در مسئولان بالا مانند کم ترین شرک به خدا و اصالت بخشی به قدرت و ثروت برای رسیدن به مقاصد حتی مثبت و ارزشمند می تواند برای رهبری به عنوان ظلم و بی عدالتی باشد و او را از شایستگی و اهلیت برای این مسئولیت بیاندازد و ساقط کند. از آیات قرآنی به دست می آید که عدالت معیار هستی و فلسفه بعثت است.(حدید، ایه 25) نشانه های عدالت آن است که انسان نسبت به اجرای آن نسبت به خویشان سخت گیر باشد و روابط احساسی و عاطفی و خانوادگی موجب نشود که از اجرا آن دست بردارد(نساء، آیه 135؛ مائده ، آیه 2) و در معاملات کم فروشی و گران فروشی نداشته باشد(انعام، آیه 152) و بر هواهای نفسانی خود مسلط باشد و هرگز شهوت و غضب بر او مسلط نشود، چرا که کسی که بین قوای نفسانی خود عدالت و تعادل ایجاد نمی کند نمی تواند عدالت را در جامعه اجرا کند. بنابراین، تعادل شخصیت و اعتدال در زندگی مانند تک همسری، تک بیت و خانگی، تک غذایی و اجتناب از تنوع و تعدد غذایی و مانند آن از نشانه های عدالت است. اگر در مردم عادی خانه های بزرگ و تعدد و تنوع غذا و همسر و مانند آن عیب نداشته باشد، در رهبران و مسئولان عیب و ضد ارزش و نشانه بی عدالتی است؛ چرا که مردم فقیر به رهبران خود نگاه می کنند.(نساء، آیات 3 و 135 و آیات دیگر)

3. امانت داری: از مهم ترین ویژگی رییس جمهور امانت داری است؛ چرا که مسئولیت کل کشور به ویژه قوه مجریه در اختیار او قرار می گیرد. شخص به عنوان امین مردم در این پست قرار گرفته و قدرت و ثروت ملت در دست اوست. برای این که در امانت داری او تردیدی نباشد، می بایست او را پیش از این در مسئولیت های خردتر و کوچک تر آزمود تا معلوم شود که یک دینار را بر می گرداند و در آن خیانت نمی کند تا بتوان میلیاردها دینار را در اختیار او گذاشت.(آل عمران، آیه 75) منصب رهبری و مسئولیت ریاست جمهوری و نمایندگی و مانند آن از امانت الهی است.(نساء، آیه 58) خداوند در آیه 39 سوره نمل بیان می کند که در انتخاب نقل کننده باری و یا چیزی باید کسی را انتخاب کرد که امین باشد چه رسد که اگر بخواهیم مسئولیت کشوری را با قدرت و ثروت آن به کسی بگذاریم. هم چنین حضرت شعیب و دختران وی وقتی می خواستند مسئولیت گله داری و چوپانی را به حضرت موسی(ع) بسپارند او را پیش از این به امانت داری آزمودند.(قصص، آیه 26) هم چنین در شرایط همسری است که زنی امین انتخاب کنید.(نساء، آیه 34) برای این که امانت داری شخص به دست آید می توان او را به اشکال گوناگونی آزمود از این جمله این که سر و رازی را به او گفت تا دانسته شود که آیا راز نگه دار است یا خیانت می ورزد. اگر کسی در رازداری خیانت کند نمی تواند رازهای کشور را به او سپرد.(انفال، آیه 27)

4. قدرت و توانایی: از دیگر معیارهای انتخاب ریاست جمهوری قدرت و توانایی بدنی و جسمی است. این مطلب در آیاتی از جمله 52 تا 55 سوره یوسف و نیز آیه 39 سوره نمل و آیه 247 سوره بقره مطرح شده است. نشانه های قدرت و توانایی جسمی را به سادگی می توان به دست آورد؛ چرا که امری باطنی و نهان نیست بلکه آشکار است و با نگاهی به وضعیت جسمانی می توان آن را استنباط کرد.

5. تخصص : اگر امانت داری و مانند آن نشانه تعهد و التزام شخص است که در مسئولان می بایست احراز شود، هم چنین باید تخصص شخص در عهده داری مسئولیت ها با آزمون ها به دست آید. خداوند در آیه 6 سوره برای دادن مسئولیت های اقتصادی و خانوادگی به شخص خواهان آزمون هایی است که پس از آموزش گرفته می شود تا معلوم شود که با کاری که می خواهد به عهده گیرد مانوس است یا نه؟ بنابراین، در مسئولیت خطیر ریاست جمهوری و یا رهبری می بایست تخصص مدیریت داشته باشد. اگر در قوه مجری قرار می گیرد می بایست توانایی مدیریت اجرایی را داشته باشد. اگر مسئولیت نظامی به عهده می گیرد می بایست دارای تخصص در این زمینه باشد. اگر در آیه سخن از بلوغ نکاح است شخص می بایست در مسئولیت هایی که به عهده می گیرد به بلوغ و رشد رسیده باشد و خبره و کارشناسی توانا و دانا باشد. از این روست که در آیات 52 تا 55 سوره یوسف از تخصص خزانه داری برای مسئولیت سخن به میان آمده است. نشانه های این تخصص را می توان از طریق آزمون های گوناگون با توجه به مسئولیت ها به دست آورد.

6. صبر و استقامت: مسئولیت های بزرگ نیازمند صبر و استقامت زیاد است. هر چه مسئولیت بزرگ تر باشد می بایست شخص از آستانه تحمل بسیار بالایی برخوردار باشد. حضرت موسی(ع) برای پذیرش مسئولیت پیامبری خواهان سعه و شرح صدر می شود.(طه، آیات 25 تا 27) خداوند برای مسئولیت پیامبری به حضرت محمد(ص) آستانه تحمل ایشان را بسیار بالا برده است،(سوره انشراح) به گونه ای که منافقان و کافران ایشان را بسیار اذیت کردند ولی ایشان مشفقانه و دلسوزانه می کوشد تا ایشان را به راه مستقیم در آورد و هدایت نماید و خود را به رنج می افکند و در مقابل اهانت ها و توهین ها و تهمت ها صبر پیشه می گرفت و در برابر فشارها کوتاه نمی آمد. (کهف، آیه 6؛ شعراء، آیه 3 و آیات دیگر)

7. شفقت : رییس جمهور می بایست نسبت به مردم اهل شفقت باشد و بردارانه و مشفقانه دل نگران و دلسوز مردمان باشد. نشانه آن این است که در برابر سخنان آنان و یا رفتارهای تندشان تندی نکند و نخواهد عدالت ورزد بلکه با عفو و گذشت و حتی بالاتر از آن با احسان و نیکی در برابر بدی آنان، نشان دهد که خیرخواه مردمان است؛ چنان که پیامبر(ص‌) این گونه بود. وقتی منافقان کار زشتی می کردند، و می گفتند که این کار را نکردند و یا ایشان اهل محبت و ولایت هستند، آن را می پذیرفت و به دل نمی گرفت و شکایتی نمی کرد. از این رو، او را «اذن» نامیدند که خداوند می فرماید این رویه برای منافقان بهتر است تا آدم شوند و به مسیر حق و حقیقت در آیند. (توبه، ایه 61)

8. بلوغ رشدی و علمی: از دیگر معیارهای مسئولیت های بزرگ رسیدن به بلوغ رشدی و علمی است. اگر برای مسئولیت تکلیفی چون نماز و روزه بلوغ عقلی لازم است و در شرط ازدواج بلوغ نکاح بیان شده است(نساء، آیه6)؛ درمسئولیت های بزرگ بلوغ علمی و رشدی مطرح شده است. هر چه مسئولیت بزرگ تر است بلوغ کاملی تری از نظر عقلی لازم است. در آیات قرآنی از رسیدن به بلوغ اشد سخن به میان آمده است که بسیاری از مردم در سن چهل سالگی بدان می رسند. اما بلوغ رشدی کامل در علم و دانش نیازمند دوره های تخصصی علمی و عملی است که حضرت موسی(ع) ناچار می شود برای گذراندن این دوره نزد عالم ربانی برود.(کهف، ایه 66) پیامبران مسئولیت های معمولی خود را با رسیدن به بلوغ اشد به عهده گرفته اند.(یوسف، ایه 22؛ قصص، آیه 14) حضرت ابراهیم (ع) نیز مسئولیت امامت را زمانی به دست آورد که با آزمون های سختی مواجه شده و از آن بحران بیرون آمد، آن گاه بود که به این مسئولیت دست یافت.(بقره، آیه 124) نشانه های این بلوغ را می بایست در نوع رفتار شخص از جمله وقار و سنگین در رفتار، گفتار سدید و استوار، مشورت با دیگران، سکوت و خاموشی متکفرانه، پاسخ گویی پس از درنگ، افزایش آستانه صبر و استقامت و مانند آن اشاره کرد که در آیات قرآنی و آموزه های روایی به آن ها اشاره شده است.

9. ده ها نشانه دیگری در قرآن در حالات و صفات پیامبران و رهبران صالح الهی مطرح شده که ما در این جا به آن ها نمی پردازیم و می توان با مراجعه به آیات قرآنی آن ها را به دست آورد.

نشانه های منفی

اگر بخواهیم از طریق نشانه های منفی شخصیت فرد را به دست آوریم می بایست همان شیوه ای را به کار گیریم که در قرآن به کار گرفته شده است. اصولا انسان ها در آزمون ها و ابتلائات و امتحانات سخت است که خودشان را نشان می دهند. چه بخواهیم صفات خوب شخص را به دست آوریم یا صفات زشت و بدش را بدانیم می بایست او را در لحظات سخت آزمونی قرار داد تا نشان دهد که تحت فشار روحی و روانی دارای چه شخصیتی است. تست های آزمونی به ویژه اگر ناخودآگاه انجام شود شخص را در چنان حالتی قرار می دهد که حقیقت خود را بروز می دهد. مرد در کشاکش درد است که نشان می دهد که دارای چه شخصیت محکم و مستقیم است.

برای شناخت معیارهای منفی در شخصیت افرادی که نامزد ریاست جمهوری هستند می بایست به اشخاصی که در قرآن به عنوان طاغوت معرفی شده اند توجه کرد. خداوند در آیات قرآنی بیان می کند که طاغوت چگونه فکر و عمل می کند. از جمله فرعون و نمرود و دیگرانی که خود را شایسته رهبری و زعامت مردم می دانستند و مسئولیت هایی را در اختیار گرفتند ولی مردم را به بدبختی سوق دادند. با شناخت این افراد می توان رویکردهای نامزدها و شخصیت آنان را ارزیابی کرد.

1. لج بازی: یکی از نشانه های شخصیت ناتمام لج بازی است. کسی که چون کودکان لج بازی می کند و نمی خواهد حقایق را بشنود و حتی اگر شنید و شناخت به خاطر سنت های قومی و افکار جناحی آن را نپذیرد،‌دارای شخصیتی بیمار است و لیاقت و شانیت مسئولیت پذیری را ندارد.(نمل، آیه 14)

2. تکبر و تفاخر: مشی و رفتار انسان بیانگر شخصیت اوست. کسی که اهل تواضع نیست و چنان در جامعه راه می رود که گویی می خواهد چون کوه گردن کشی کند و بر همگان مسلط باشد، چنین شخصی لیاقت مسئولیت های مهم را ندارد. راه رفتن و نشست و برخاست افراد متکبر نشان می دهد که چگونه هستند. نوع نشستن در صندلی، عکس هایی که بیانگر نوع تسلط از بالا به پایین است و بیننده را خرد و کوچک قرار می دهد، نشانه های تکبر است. خداوند در سوره لقمان نشان می دهد که متکبر چگونه راه می رود و می نگرد.(لقمان، آیات 13 تا 19)

3. استبداد در رای و نظر و مشورت ناپذیری: از دیگر نشانه های شخصت ناتمام استبداد در رای و نظر است. چنین شخصی هرگز به بلوغ نرسیده است؛ زیرا شخصیتی بیمار دارد و حاضر نیست تا از عقل و هوش دیگری بهره برد. کسی که خود را فارغ التحصیل می داند و مشورت دیگران را نمی پذیرد و خود را عقل کل می داند که همه می بایست با او مشورت کنند و او نیازی به مشورت با دیگری ندارد، چنین شخصی از تعادل شخصیت برخوردار نبوده و از عقل واقعی و حقیقی بی بهره است.(غافر، آیه 29)

4. نقد ناپذیری: از دیگر نشانه های شخصیت بیمار می بایست به نقد ناپذیری اشاره کرد. انسان عاقل می داند که همه چیز را همگان می دانند و این گونه نیست که انسان هر چیزی به تمام بداند؛ چرا که آن چه می داند تنها گوشه ای از علومی است که خود گوشه ای از علمی است که خدا در اختیار بشر قرار داده است.(اسراء، آیه 58) عاقل هم چنین می داند که معصوم نیست و ممکن است در رای و نظر و عمل اشتباه و یا خطا کرده باشد و خطا را واقع و حقیقت بداند. پس احتمال خطا و اشتباه او را وادار می کند که نقد پذیر باشد. از این روست که فرعون خود را کامل می دانست و راه و روش و طریقت خود را بر هدایت و دیگران را بر ضلالت می دانست و هیچ نقد و رای مخالفی را نمی پذیرفت.(غافر، ایه 29 و ایات دیگر)

5. قانون گریزی: از دیگر نشانه های انسان نامتعادل قانون گریزی است. با نگاهی به نامزدهای انتخابات می توان دریافت کدام یک قانون گریز هستند. کسی که قانون آشکاری را در مناظره نمی پذیرد، نشان می دهد که نسبت به قانون های سخت تر که مخفیانه می تواند آن را رد کند، قانون گریز خواهد بود. نقد قانون یک معنا دارد ولی عمل نکردن به قانون مصوب یک معنای دیگر دارد. خداوند کسانی که قانون را به هر دلیلی اجرا نمی کنند به عنوان کسانی معرفی می کند که تقوای عملی ندارند. ایات بسیاری را در این باره می توانید در قرآن شناسایی و مطرح نمایید.

6. واکنش پرخاشگرانه: انسان ها در بحران ها خود را چنان که هستند نشان می دهند. کسی که نتواند از بحران هایی چون پرسش های ناگهانی که در آن باره مطالعه و تحقیقی نداشته است، بگذرد و عبور کند، به پرخاشگری رو می آورد. چنین روشی موجب می شود تا هم کنترل خود را از دست دهد و هم دیگران را متهم به بی سوادی و نادانی و بی برنامگی کند. پرخاشگری ریشه در اموری چون تکبر، استبداد، خود برتربینی و مانند آن دارد. شخص پرخاشگر در حالت تدافعی می کوشد تا خود را حق نشان دهد. پرسش های ناگهانی که انتظار آن را ندارد، هم چنین موجب می شود تا هوش افراد نیز به دست آید. کسی که مسئولیت مهمی را به عهده می گیرد مانند یک فرمانده جنگی در میدان نبرد می بایست به سرعت بهترین و صحیح ترین تصمیم را بگیرد و خود و دیگران را از بحران نجات دهد. واکنش عصبی و پرخاشگرانه نشان می دهد که شخصیت وی نمی توان مدیر بحران خوبی برای کشور در حالت های گوناگون باشد.

اگر بخواهیم رفتارهای نامزدها را در همین مناظره بر اساس روان شناسی رفتار و رفتارشناسی نقد و بررسی کنیم خود یک کتاب می شود. ولی از آن جایی که نمی توان همه آن چه دیده شد را در این جا مطرح کنیم و برخی از محدودیت های اخلاقی و قانونی نمی گذارد به همین میزان بسنده می شود.