رزق پسندیده بی حساب در دنیا و آخرت

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رزق مادی و معنوی و دنیوی و اخروی هر مخلوقی مضمون و مقسوم  و مقدر است.(هود، آیه 6؛ عنکبوت، آیه 60؛ زخرف، آیه 32) بنابراین، نمی توان از بی حساب بودن رزق سخن گفت؛ زیرا اگر «خانه آقا گردو بسیار است، اما به شمار است»، هیچ چیزی از خدای غنی حمید، بی شمارش داده نمی شود. پس اگر مراد از حساب «شمارش» باشد، هر چیزی به هر کسی می رسد، بر اساس مقدار معین و مشخصی است که بر اساس مشیت حکیمانه الهی معدود شده است.

اما اگر مراد از «حساب» همان گمانه است؛ زیرا ریشه حساب، همان «حسب» است که به معنای گمانه است. بر این اساس، وقتی گفته می شود که رزق بی حسابی به انسان می رسد، مراد آن است که از جایی که انسان گمان نمی کند و مقدار آن را نیز گمان نمی کند، به او رزقی می رسد که اصلا گمان نمی کرد. از همین روست که در روایات آمده که از جایی که امیدوار نیست، بیش تر به تو چیزی می رسد تا از جایی که بدان امیدواری. این همان مفهوم رزق بی حساب در فرهنگ قرآنی است.

البته یکی دیگر از احتمالات در باره «بغیر حساب» آن است که گاه خدا چیزهایی به انسان می دهد که بازخواستی درباره آن نمی کند(مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 228 و 816)، در حالی که از نظر قرآن برخی دیگر از چیزها مانند نعمت ولایت و رزق قرآن و اسلام و مانند آنها از چیزهایی است که خدا نسبت به آن بازخواست می کند و انسان نسبت به آن مسئول است و باید پاسخ به سوال الهی را بدهد.

رزق بی حساب از مشیت الهی

از نظر آموزه های قرآنی، هر چند که رزق بی حساب از سوی خدا به انسان داده می شود، اما این گونه نیست که این بی حسابی بیرون از دایره «مشیت الهی» باشد؛ بلکه هر چیزی در هستی بر اساس مشیت الهی انجام می شود که خود دارای حکمت است؛ زیرا مشیت الهی هماره حکیمانه است و بی هدفی در مخلوق به او داده نمی شود.

به سخن دیگر، حرکت های الهی هر چند که در خالق هیچ دگرگونی ایجاد نمی کند؛ زیرا خدا غنی حمید و صمد است و در کمال به تمام؛ اما این گونه نیست که خدا بی هدف و حکمت و فلسفه خلق کند یا چیزی بدهد یا بگیرد؛ زیرا هرگز حکیم بی علت غایی کاری را انجام نمی دهد و بر اساس لهو و لعب اقدام نمی کند. بنابراین همان طوری که خلقت بر اساس «لعب» و «لهو» نیست و خدا «لاعبین» نیست(انبیاء، آیات 16 و 17)؛ زیرا خدا هستی بازیچه نیست و خدا بیهوده عمل و رفتار نمی کند. پس حکمت و هدفی برای خلق و مخلوق از سوی خدا تعریف شده است؛ چنان که در هدف و حکمت خلقت انس و جن خدا می فرماید که آنان را برای عبودیت خویش آفریده است تا این گونه به کمالات بایسته و شایسته خویش برسند؛ زیرا هیچ راهی برای کمال یابی این دو مخلوق جز به عبودیت ارادی و اختیاری و انتخابی نیست و اگر این گونه عمل نکنند، گرفتار سقوط می شوند.(ذاریات، آیه 56)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر چند که خالق با خلقت خویش به کمالی یا غایتی نمی رسد؛ زیرا کمال مطلق و تمام است و هیچ عیبی ندارد تا به کمال برساند و هیچ نقصی ندارد تا به اتمام برساند، و از همین رو، سبوح قدوس است؛ اما برای مخلوق و خلقت خویش غایتی تعریف کرده است که می بایست در حرکت و صیرورت به آن برسند. این بدان معنا خواهد بود که مشیت الهی که پیش از اراده الهی قرار دارد، بر اساس حکمت و غایتی برای مخلوق است. از همین روست که برای هر مخلوقی برنامه ای بر اساس آن هدف و غایت تعریف کرده است که از آن به هدایت باطنی و فطری یاد می شود و خدا در مقام ربوبیت به آن پرداخته است؛ چنان که خدا می فرماید: ربنا الذی اعطی کل شیء خلقه ثم هدی؛ پروردگار ما کسی است که به هر چیزی خلقت تمام داده سپس او را بدان سو هدایت کرده است.(طه، آیه 50)

بر این اساس، همان طوری که اصل خلقت هر چیزی بر اساس مشیت حکیمانه وغایتی است، هم چنین داده ها و گرفته ها نسبت به هر مخلوقی بر اساس مقدراتی است که مبتنی بر مشیت حکیمانه است. از همین روست که خدا در قرآن می فرماید برای هر چیزی از داده ها و گرفتنی ها چیزی است که قبل از خلقت برای او مشخص و مقدر و معین شده و در ام الکتاب که در «مقام امر الهی» است تعیین و تقدیر کلی شده است.(حدید، آیات 22 و 23)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مقدرات کلی که در ام الکتاب و امام مبین نوشته شده و در لوح محفوظ نگه داشته می شود تا در شرایط زمانی و مکانی خویش تحقق خارجی یابد، جز به دعا و نیایش غیر قابل تغییر است؛ زیرا این امور هر چند که در مقام امر الهی است نه خلق، اما این گونه نیست که حاکم بر خدا باشد، بلکه خدا حاکم بر آن است و هم چنان محو و اثبات آن در دست خدا است.(رعد، آیه 39) وقتی انسان دعا می کند این دعا اگر مستجاب شود در ساحت امر الهی نیز در می آید و خدا به شخص دعا کننده چون اهل عبادت است و از استکبار به دور، عنایت می کند(فرقان، آیه 77؛ غافر، آیه 60) و دعایش را مستجاب کرده و تقدیر کلی را نیز تغییر می دهد تا جایی که اگر در ام الکتاب شقی باشد، خدا او را سعید می کند چنان که در ادعیه ماثور آمده است: ان کنت فی ام الکتاب شقیا فاجعلنی سعیدا.

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، حتی رزق بی حساب به معنای بیرون از گمانه هرگز به معنای رزق بیرون از مشیت الهی نیست؛ زیرا از نظر قرآن «بغیر حساب» نیز بر اساس مشیت الهی است.(آل عمران، آیه 37)

هم چنین از نظر قرآن، حتی رزق «بغیر حساب» در قیامت که به معنای بدون مواخذه و حسابرسی است(مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 228 و 816)، بیرون از مشیت الهی نیست، بلکه آن جا نیز بر اساس مشیت الهی رزق تعیین می شود و به انسان می رسد.(بقره، آیه 212؛ غافر، آیه 40)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رزق بی حساب به هر دو معنای بی گمانه و بی مواخذه در دنیا و آخرت تحقق می یابد. این امر برای کسانی است که اهل تقوا باشند و با ایمان و تقوای الهی و عمل صالح رضایت الهی را به دست می آورند، و نیز نیز به فضل خویش آنان را از رزق «بغیر حساب» بهره مند می سازد.(نور، آیات 37 و 38؛ آل عمران، آیه 37؛ غافر، آیه 40؛ طلاق، آیات 2 و 3)

رزق پسندیده و کریمانه

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رزق های الهی به دو  دسته معنوی و مادی تقسیم می شود. از مهم ترین رزق های معنوی الهی می توان به رزق نبوت و پیامبری اشاره کرد که جزو نعمت های خاص الهی به انسان است.(هود، آیات 87 و 88؛ مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 286)

از نظر قرآن هدایت الهی فطری و به ویژه شرعی وحیانی از مهم ترین ارزاق معنوی و پسندیده و کریمانه الهی است که خدا به انسان داده است؛ زیرا بدون هدایت الهی انسان به سعادت دنیوی و اخروی نمی رسد.(هود، آیات 87 و 88؛ مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 286)

رزق نیکو و پسندیده می توان مادی نیز باشد؛ زیرا برخی از رزق ها و خوراکی از برخی دیگر برتر و بهتر و نیکوتر است؛ چنان که از نظر قرآن، خرما و انگور از ارزاق حسن و نیکی است که به انسان داده شده است.(نحل، آیه 67)

از نظر قرآن، رزق های الهی در آخرت و بهشت هماره رزق حسن و نیک و پسندیده است. پس کسانی که اهل ایمان و عمل صالح و تقوای الهی هستند در بهشت از رزق پسندیده بهره مند می شوند(طلاق، آیه 11)؛ چنان که شهیدان الهی این گونه از رزق کریم و حسن و نیک الهی در بهشت بهره مند می شوند.(حج، آیه 58)

البته از نظر قرآن، رزق طیب حلال بهترین رزق است که انسان می بایست از آن بهره مند شود(مائده، آیه 88؛ نحل، آیه 116) اما در میان رزق ها برخی «حسن» و برخی دیگر حتی «کریم»(انفال، آیه 74؛ حج، آیه 50؛ سباء، آیه 4؛ نور، آیه 26) هستند که تفاوت های ماهوی با دیگر ارزاق دارد.

از نظر قرآن، رزق های بهشت همگی از رزق های کریمانه است؛ زیرا این رزق با کرامت الهی به آنان می رسد که هیچ گونه اهانت و پستی و نیز نفاد و از میان رفتن در آن نیست. مومنان مهاجر، متقی، مجاهد، طیب و صالح از رزق کریم برخوردار می شوند.

به سخن دیگر، رزق معلوم و مقسوم برای همگان است؛ اما برای مخلصان(صافات، آیات 40 و 41)، مطیعان خدا و پیامبر(احزاب، آیات 30 و 31)، مومنان(بقره، آیه 25)، انفاق کنندگان(انفال، آیات 3 و 4)، متقی(بقره، آیه 212)، مجاهد(انفال، آیه 74)، شهیدان در راه خدا(آل عمران، آیه 169)، توبه کار(مریم، آیات 60 و 62)، عابد(آل عمران، آیه 37)، نمازگزار(انفال، آیات 3 و 4)، مهاجر(انفال، آیه 74)، ذاکر خدا(نور، آیات 37 و 38)، ناصر دین خدا(انفال، آیه 74) و مانند آنان از کسانی هستند که از رزق خاص و ماندگار و خیر و ابقی الهی و رزق کریم بهره مند می شوند و سعادت را در آخرت برای خویش فراهم می آورند.