بسم الله الرحمن الرحیم
هر کسی دشمنی دارد و دوست می دارد تا از دشمنی و آثار آن رهایی یابد، شناخت عوامل دشمنی زا کمک می کند تا انسان بتواند راه های رهایی از آن را نیز به دست آورد. البته برخی از دشمنی ها به گونه ای است که نمی توان از آن به طور کلی خلاصی یافت مانند دشمنی ابلیس نسبت به بشر، اما می توان کاری کرد که آثار آن از میان برود و یا کاهش یابد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا عوامل اصلی دشمنی و نیز راههای رهایی و برونرفت از آن ها را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
عوامل دشمنی
دشمنی به معنای خصومت و عداوت میان دو شخص یا گروه و ملت و امت، دارای عواملی است که شناخت این علل و عوامل به ما کمک می کند تا آن را به صلح و صفا تبدیل کرده و یا از آثار زیانبار آن در امان مانیم. البته برخی از دشمنی ها دارای علل و عواملی است که شناخت آن ها به ما معلوم می دارد که نمی توان از آن ها رهایی یافت و نمی توان کینه و عداوت طرف مقابل را به صلح و دوستی تبدیل کرد؛ زیرا دشمنی برخی دارای ریشه های عمیقی است که جز با تغییر ماهیت یکی از دو طرف از میان نمی رود.
مهم ترین علل و عوامل دشمنی که در قرآن به آن ها اشاره شده عبارتند از:
- تضاد اعتقادی: یکی از مهم ترین علل و عوامل دشمنی میان دو طرف، تضاد و تقابل اعتقادی است. به این معنا که هر یک از دو طرف عقایدی دارند که کاملا در برابر هم یک دیگر است و تنها زمانی این عداوت و خصومت از میان می رود که یکی از دو طرف عقاید و اعتقادات طرف مقابل را بپذیرد. بسیاری از جنگ های دینی و مذهبی در میان بشر به سبب همین تضاد اعتقادی پدید آمده و می آید. درگیری هایی که منجر به مرگ و قتل می شود ریشه در تضاد اعتقادی دارد.(قصص، آیه 15) این درگیری ها هرگز پایانی برای آن متصور نیست، زیرا هماره دو گروه حق و باطل در برابر هم قرار دارند و همین مساله موجب می شود تا کینه و عداوت در میان آنان ریشه دار باشد و تمامی نداشته باشد.(ممتحنه، آیه 4)
- اختلاف در شریعت و ملت: از دیگر علل و عوامل اصلی خصومت ها و دشمنی ها، اختلاف در آیین و روش هایی است که در میان مذاهب و شرایع وجود دارد. مثلا در میان پیروان شرایع توحیدی با آن که در اصول اعتقادات مانند توحید و نبوت و معاد اختلافی نیست، ولی تفاوت ها در شرایع که به مقتضای اعصار و امصار لازم بوده ، موجب شده تا پیروان شرایع علیه یک دیگر باشند و هر گروهی شریعت دیگری را تخطئه کرده و آن را ناروا و نادرست بشمارد و بخواهد تا شریعت خود را مسلط گرداند. هم چنین در میان مذاهب یک شریعت چنین حالتی پدید می آید. این گونه است که مذاهب گوناگون در شریعت موسوی(ع) یا عیسوی(ع) با هم درگیر می شوند و یک دیگر را به قتل تهدید کرده یا می کشند. جنگ های مذهبی میان کاتولیک ها و پروتستان و میان شیعیان و سنیان از نمونه های این جنگ ها و دشمنی هاست. البته در تاریخ گزارش شده که حتی میان پیروان مذاهب شافعی و حنفی و مالکی و حنبلی کشتارهای سخت و سنگین رخ داده است که جنگ های شهر ری و بغداد و قاهره و مانند آن مشهور و معروف است. به هر حال، یکی از مهم ترین علل و عوامل دشمنی ها اختلاف در شرایع و ملت ها و مذاهب است؛ چرا که تفاوت کتاب ها و آیین ها و شرایع و مذاهب نوعی هویت برای گروه های اعتقادی ایجاد می کند و زمینه ساز اختلاف می شود. خداوند در آیه 67 سوره بقره بیان می کند که اختلاف در كتب آسمانى و پذيرش برخى احكام و معارف آنها و انكار بعضى ديگر، موجب پديد آمدن دشمنى میان پیروان آنان می شود.
- توهین و اهانت به مقدسات یک دیگر: از دیگر علل و عوامل اصلی عداوت و دشمنی میان افراد انسانی، اهانت و توهین به مقدسات یک دیگر است. از این روست که خداوند فرمان می دهد که مومنان مجاز نیستند تا حتی به مقدسات باطل مشرکان و کافران اهانت و توهین روا داشته شود، زیرا این رفتار موجب واکنش آنان شده و آنان نیز به مقدسات شما توهین می کنند و کینه و عداوت و خصومت درمیان شما شعله ورتر می شود. دشنام به بت ها و خدایان باطل موجب می شود تا آنان از روی جهالت و نادانی به خدای تبارک و تعالی و دیگر مقدسات مسلمانان و مومنان اهانت کنند و کینه ورزند.(انعام، آیه 108) بر همین اساس هر گونه اهانت به مقدسات مذاهب و شرایع دیگر ممنوع و حرام شده است. پس جایز نیست که مثلا شیعیان به اشخاص و مقدسات سنی ها و یا سنی ها نسبت به مقدسات شیعیان اهانت روا دارند و زمینه کدورت و دشمنی و خصومت را فراهم آورند؛ یعنی همان طوری که جایز نیست تا به مقدسات بودایی ها و هندوها اهانت کرد به طریق اولویت جایز نیست که به مقدسات مسیحیان و یهودیان و عقاید و مقدسات مذاهب اسلامی اهانت روا داشت. چنین کاری از نظر آموزه های قرآنی حرام است.(همان)
- انکار ربوبیت خدا: از دیگر علل و عوامل دشمنی میان افراد بشر که در ارتباط با عقاید است، می توان به انکار ربوبیت اشاره کرد. خداوند در آیه 19 سوره حج بیان می کند که انكار ربوبيّت الهى از سوى كافران، عامل دشمنى آنان با مؤمنان است. پس تا زمانی که مسلمانان دست از اعتقاد به ربوبیت خداوند بر ندارند، کافران با مسلمانان دشمنی خواهند داشت و این گونه نیست که این خصومت به سادگی از میان برود، بلکه تنها با تغییر در باورها و اعتقادات است که این خصومت از میان خواهد رفت؛ یعنی یا کافران باید ربوبیت الهی را بپذیرند یا مسلمانان از اعتقاد به ربوبیت الهی دست بردارند.
- استکبار: تکبر و خودبرتربینی و خودبزرگ بینی یک حالت درونی است که به شکل استکبار بروز و ظهور می کند. انسانی که دارای کبر و تکبر است، در تعامل با دیگران این بزرگی را بروز می دهد و رفتاری مستکبرانه در پیش می گیرد. عامل تکبر هر چیزی باشد، تا درمان نشود اجازه نمی دهد تا شخص دست از استکبار بردارد و همین استکبارورزی است که خصومت زاست. کسی که معتقد است مثلا عقاید و آیین و ملت او بهترین و درست ترین بوده و باقی افکار و عقاید و آیین ها باطل و نارواست، به خود اجازه نمی دهد تا عقاید و آیین دیگری را بپذیرد و یا وجودش را تحمل کند. از این روست که به انکار دیگران پرداخته و با آنان خصومت می ورزد. یهودیان نسبت به مسیحیان و مسلمانان دارای چنین روحیه هستند و همین روحیه استکباری است که خصومت را موجب می شود.(مائده، آیه 82) استکبار در یهودیان به اندازه ای است که حتی نسبت به پیامبران خودشان رحم نداشته و به سبب برخی از مخالفت پیامبران با عقاید و افکار و رفتار آنان، کینه و عداوت ایشان مجوز قتل را صادر می کرد.(بقره، آیه 87) البته خودبرتربینی و کبر در هر کسی پدید آید و سرانجامی جز استکبار نخواهد داشت که به طور طبیعی رویه و روحیه استکباری خصومت زاست. از این روست که ابلیس به سبب خودبرتربینی نسبت به حضرت آدم(ع) رویه استکباری در پیش گرفت و عناد و دشمنی ورزید که تا روز معلوم ادامه خواهد داشت.(بقره، آیات 34 و 35)
- غرور: از دیگر علل و عوامل دشمنی و خصومت می بایست به غرور اشاره کرد. خداوند در آیه 77 سوره یونس بیان می کند که غرور زمینه ساز خصومت میان بشر است. انسانی که خود را در میان موجودات جهان برتر می یابد دچار توهم غرور می شود و همین غرور زمینه ساز خصومتی ریشه دار شده و اجازه نمی دهد تا در برابر حق خاضع و خاشع شود. خداوند در این آیه بیان می کند که همین غرور بی جای آدمی او را «خصيم» خدا کرده است و خصیم كسى است كه بر دشمنى و جدال خود اصرار مى ورزد. (الميزان، ج 17، ص 111)
- حسادت: از دیگر علل و عوامل دشمنی و خصومت می بایست به حسادت اشاره کرد. بر اساس آیات قرآنی از جمله آیه 5 سوره یوسف حسادت، زمينه اى مناسب براى بروز دشمنى شيطان با انسان بوده است، چنان که حسادت برادران يوسف(ع)، موجب دشمنى با آن حضرت و طرح نقشه كشتن وى شد.(یوسف، آیات 5 تا 9) در آیات قرآنی داستان هایی درباره تاثیر و نقش حسادت در دشمنی و خونریزی بیان شده است تا انسان نسبت به این روحیه آگاهی داشته باشد و راه هایی برای رهایی از آن پیدا کند. دشمنی و قتل هابیل به دست قابیل ریشه در همین حسادت داشته است.
- ابلیس و شیطان: ابلیس دشمن سوگند خورده انسان است. او تلاش دارد تا نشان دهد که انسان شایسته و لایق خلافت الهی نبوده است. از این رو با ایجاد کینه و عداوت میان مردمان می کوشد تا جنگ و خونریزی را در میان آنان گسترش دهد و ایشان را از دست یابی به مقام خلافت الهی باز دارد. بنابراین، تمامی تلاش و کوشش ابلیس و شیاطین همراه او بر این محور سامان یافته که میان انسان ها دشمنی و عداوت پدید آورد و آنان را به جنگ هم اندازد.(یوسف، ایه 5؛ فصلت، آیه 36)
- غفلت و فراموشی: غفلت انسان از خدا و معارف الهی و نیز نیسان و فراموشی از دیگر علل و عواملی است که خصومت را در میان مردم بشر موجب می شود.(مائده، آیه 14)
- شراب و قمار: برخی از غذاها و رفتارها موجب خصومت است. از جمله علل و عواملی که خداوند برای خصومت و دشمنی میان مردمان بیان می کند، خمر و قمار است. خداوند در آیه 91 سوره مائده بیان می کند که قمار و شراب از جمله مهم ترین ابزارهای شیطانی است که موجب عداوت می شود.
- بدزبانی: از علل و عوامل دشمنی ها، بد زبانی است. کسانی که بد زبان هستند با همین خشونت زبانی خودشان کینه و عداوت را موجب می شوند.(اسراء، آیه 53)
- بی تقوایی: هنجار شکنی و مخالفت با معروف و عرف جامعه از مهم ترین علل و عوامل خصومت در میان افراد جامعه است. از نظر قرآن بی تقوایی و هنجارشکنی دوستی را به دشمنی تبدیل می کند و این گونه نیست که کسی بی تقوایی کند و امیدوار به دوستی باشد. کسانی که بی تقوا هستند همین بی تقوایی در نهایت آنان را به دشمنی سوق می دهد. از این روست که خداوند در آیه 67 سوره زخرف بیان می کند که دوستيه اى بنا شده بر پايه بى تقوايى، داراى باطنى عداوت خيز و دشمن پرور است و در نهایت این دوستی ها ختم به خیر نمی شود و جنگ و خصومت را موجب می شود.
- این ها مهم ترین علل و عواملی است که خداوند در آیات قرآنی به عنوان علل و عوامل عداوت و خصومت میان انسان ها بیان کرده است. بسیاری از درگیری ها و جنگ هایی که میان بشر اتفاق افتاده و خون های بسیاری را ریخته است ریشه در این علل و عوامل دارد. بنابراین، مدیریت و مهار این علل و عوامل می تواند جامعه انسانی را از مشکل جنگ وخونریزی رها ساخته و صلح و آرامش و صفا را برای جامعه انسانی به ارمغان آورد.
راه های رهایی از خصومت
برای رفع خصومت و برطرف کردن آن راه هایی در آموزه های قرآنی بیان شده است. برخی از این راه ها موجب رفع خصومت می شود و برخی می تواند خصم و دشمن را مهار کند و برخی دیگر می تواند درجه و میزان آن را کاهش دهد.
البته چنان که گفته شد نمی توان خصومت و دشمنی را به طور کلی از جامعه انسانی برطرف کرد؛ زیرا برخی از علل و عوامل ایجادی در خصومت و دشمنی از اموری است که بیرون از قدرت و ساختار انسانی است. به عنوان نمونه دشمنی انسان «جاهل مرکب» را نمی توان از میان برد؛ به این معنا که آدم غافل و ناسی را می توان بیدار و هوشیار کرد، اما کسی که گرفتار جهل مرکب است نمی توان بیدار و هوشیار کرد، زیرا خوابیده را می توان بیدار کرد ولی نمی توان کسی که خودش را به خواب زده، بیدار کرد.
دشمنی ابلیس، دشمنی است که نمی توان آن را به دوستی تبدیل کرد مگر آن که تحت ولایت شیطان برویم و از اولیای شیطان شویم که در حقیقت تغییر در ماهیت انسانی ماست؛ اما می توان این دشمن را مهار کرد و اجازه نداد تا دشمنی اش موجب کشتار و قتل و خصومت در میان مردمان شود.
دشمنی میان شرایع و مذاهب نیز مشکلی است که به سادگی حل شدنی نیست؛ زیرا ریشه دشمنی چنان که بیان شد، تضادهای اعتقادی است که به سادگی حل شدنی نیست و تنها زمانی این مشکل حل خواهد شد که همه یک اعتقاد را بپذیرند و شرایع و مذاهب از میان برود. چنین حالتی هرگز تحقق نخواهد یافت، بنابراین تنها کاری که می توان کرد این است که از اهانت و توهین به مقدسات یک دیگر دست برداریم، در این صورت است که می توان صلح محدودی را برقرار کرد. خداوند در آیه 120 سوره بقره تبیین می کند که گروه های اعتقادی تا زمانی که دیگران را مجبور به آیین و ملت خود نکنند دست از خصومت بر نمی دارند. پس تا زمانی که ماهیت دو گروه اعتقادی متفاوت است این خصومت ادامه خواهد داشت. به عنوان نمونه مخالفت میان ایران اسلامی با آمریکای مستکبر در ذات و ماهیت این دو است؛ زیرا ایران اسلامی خواهان عدالت جهانی و حمایت از مظلومان و مستعضفان است در حالی که آمریکا به طور ذاتی ماهیت استکباری اش ظلم جهانی و سرکوب مظلومان است. بنابراین تنها زمانی خصومت و عداوت میان آن دو از میان می رود که یکی ماهیت خودش را از دست بدهد. پس زمانی که ایران دست از عدالت خواهی و حمایت از مظلوم و مستعضف بردارد این خصومت پایان می یابد. از این جا معلوم می شود که این خصومت زمانی پایان می یابد که یا ماهیت ایران اسلامی یا آمریکای استکباری تغییر کند. به این معنا که گفتمان انقلاب اسلامی و فلسفه و سبک زندگی ایرانی، آمریکایی شود ، یا گفتمان و فلسفه و سبک زیست آمریکایی، اسلامی شود. در این صورت خصومت و عداوت پایان می یابد و اگر میان این دو گفتمان، صلح پایداری پدید آمد باید این تغییر را در تغییر ماهیت یکی از این دو جست و جو کرد؛ یعنی یا انقلاب اسلامی گفتمان آمریکایی را پذیرفته یا گفتمان آمریکایی گفتمان انقلاب اسلامی را پذیرفته است؛ زیرا تا زمانی که جنگ میان حق و باطل و عدالت و ظلم وجود دارد، خصومت میان دو گفتمان انقلاب اسلامی و استکبار جهانی ادامه خواهد داشت.
1 . اسلام : بر اساس آموزه های قرآنی، اسلام از مهم ترین علل و عوامل برداشتن رفع خصومت ها در میان مردمان است و خداوند کسانی که اسلام و ایمان می آورند دل هایشان را به هم پیوند می زند و آنان را از دشمنی و عداوت رهایی می بخشد.(آل عمران، آیات 102 و 103؛ ممحتنه ، آیه 7) خداوند در آیه 103 سوره آل عمران بیان می کند که تأليف قلوب، اتحاد ميان مردمان و رفع دشمنى از ميان شان، از بركات اسلام است.
- خوشخویی و حسن خلق: تأثير شگرف حسن خلق و برخورد نيك، در تبديل دشمنيها به دوستيها امری است که خداوند بارها در آیات قرآنی از جمله آیه 34 سوره فصلت بدان اشاره کرده است. پس با حسن خلق می تواند عداوت و خصومت ها را از میان برداشت یا کاهش داد.
- سخن نیک: همان طوری که بدزبانی موجب خصومت و عداوت است سخن نیک گفتن عامل ایجاد صلح و صفا و رفع کدورت ها و خصومت هاست.(اسراء، ایه 53)
- حکمیت صالح : انتخاب حکمیت صالح به رفع خصومت و از میان بردن آن کمک می کند. خداوند در آیه 35 سوره فصلت بیان می کند که برای رفع اختلاف میان افراد به ویژه همسران از میان اهل ایشان کسانی را به عنوان حکم و داور انتخاب کنید تا فصل خصومت کند.
- قرعه: در برخی از موارد نمی توان اختلاف و دشمنی را از میان برد مگر این که مصالحه ای صورت گیرد و به شکلی عامل دشمنی برداشته شود. قرعه که به عنوان یک راهکار برای جلوگیری از خصومت و یا برداشتن آن در آیه 44 سوره آل عمران بیان شده است.
- قرآن و ایمان: ایمان به خدا و قرآن از دیگر علل و عوامل صلح و صفا و برداشته شدن خصومت هاست که در آیاتی از جمله 103 سوره آل عمران به آن اشاره شده است.
- ولایت معصومان(ع): همان طوری که قرآن عامل وحدت و اتحاد و ایجاد صلح و صفاست هم چنین ولایت معصومان الهی (ع) موجب وحدت و صلح و صفاست. خداوند در آیه 103سوره آل عمران می فرماید که ولايت و دوستى اهل بيت(عليهم السلام)، عامل اتّحاد و رفع دشمنى است. این که خداوند می فرماید به حبل الهی بیاویزید مراد قرآن و اهل بیت(ع) است که از یک دیگر جدایی ندارند. قرآن حبل آویخته ای میان انسان و خدا و زمین و آسمان است، چنان که اهل بیت (ع) این گونه است و کسی که می خواهد به سمت خدا بالا رود می بایست به این ریسمان بیاویزد و خود را بالا کشد و از مشکلات و دشمنی ها رهایی یابد. بر اساس روايات معتبر، مقصود از «حبل اللّه» که در آیه آمده همان قرآن و دوستى اهل بيت(عليهم السلام)است. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 377، ح 303 – 308)
به هر حال، می توان با برخی از کارهای از تشدید خصومت کاست یا حتی برخی از آن ها را از میان برداشت و رفع خصومت کرد ولی برخی دیگر را نمی توان از میان برد بلکه تنها می توان از آثار زیانبار آن در امان ماند. به عنوان نمونه نمی توان خصومت ابلیس و شیطان را از میان برداشت ولی می توان از شر و زیان خصومت او با ایمان و تقوا در امان ماند و خود را نجات داد.
