بسم الله الرحمن الرحیم
ضعف ضد قوت است. بنابراین می توان از ضعف بدنی تا ضعف روانی تا ضعف سیاسی یا حتی ضعف دینی سخن گفت. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان به سبب فقر هویتی و وجودی اش، هماره در ضعف است، هر چند که گاه طبق سنت های الهی قوتی را تجربه می کند، ولی این قوت هیچ گاه اصالت نداشته و دایمی نیست؛ بنابراین، قوت در انسان یک امر عارضی و موقت است؛ اما ضعف یک امر ذاتی و نزدیک به دایمی است، مگر آن که این ضعف به عاملی بیرونی به قوت تبدیل شود؛ چنان که فقر وجودی انسان با اتصال به غنای خدای حمید به غنا تبدیل می شود و انسان به شکلی مستغنی می گردد، هم چنین با اتصال به خدای قوی می توان از ضعف رهایی یافت.
نویسنده در این مطلب چرایی و چگونگی ضعف و آثار آن و نیز راه های رهایی و تبدیل ضعیف به قوی را بر اساس آموزه های وحیانی قرآن بیان کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
انواع ضعف انسان از نظر قرآن
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان مخلوقی ضعیف است: اللهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ؛ خدا کسی است که شما را از ضعف آفرید.(روم، آیه 54) بنابراین، قوت در انسان امری عارضی است؛ یعنی قوت امری است که عللی بر انسان عارض شده و انسان به عنوان «قوی» شناخته می شود؛ البته از آن جایی که این قوت عارضی است، می تواند از میان برود و دوباره ضعف بر انسان غلبه کند، چنان که خدا به صراحت در این باره می فرماید: ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَيْبَةً يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَهُوَ الْعَلِيمُ الْقَدِيرُ؛ سپس پس از ضعف، قوتی برای شما قرار داد. سپس بعد از قوت، ضعف و پیری را قرار داد. هر گونه مشیت کند خلق می کند و او علیم قدیر است.(همان)
بنابراین، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ضعف در بیش تر حالات انسانی ثابت است، مگر آن که در برخی از موارد قوتی عارض می شود. انسان از نظر قرآن، انسان در تن و بدن، ضعیف است به طوری که ناتوان از انجام کم ترین کار به ویژه در آغاز زندگی و تولد است.(همان) البته انسان با آن که از نظر روانی در حالت تسویه و اعتدال است، ولی تا زمانی که به رشد برسد از نوعی ضعف عقلی برخوردار است؛ زیرا عقل نیز می بایست با عواملی به بلوغ برسد که از نظر قرآن همان عمل براساس صراط مستقیم هدایت فطری و تشریعی است؛ زیرا اگر این گونه عمل نشود، نفس و فطرت دفن و دسیسه می شود(شمس، آیات 7 تا 10)، و دیگر قلب که مرتبه ای از نفس است، ناتوان از تعقل و تفقه می شود.(اعراف، آیه 179؛ حج، آیه 46)
از نظر قرآن، عقل انسانی پیش از رشد و قوت یابی کمال یا گرفتار ضعف کودکانه فطری است(بقره، آیه 282) یا آن که گرفتار سفاهت است(همان) که به دلیل عدم حرکت انسان در صراط مستقیم هدایت تکوینی و تشریعی پیش می آید؛ زیرا از نظر قرآن، کسی که از هدایت فطری و تشریعی دور شود، گرفتار سفاهت است.(بقره، آیه 130)
به سخن دیگر، قوت عقلی زمانی پدید می آید که انسان بر اساس هدایت فطری و تشریعی عمل کند؛ چرا که این گونه انسان به رشد کمال عقلی خویش می رسد؛ از همین روست که در قرآن، رشید و راشد به کسی گفته می شود که در ایمان به کمالی برسد که ایمان محبوب قلب شده و از عصیان نسبت به خدا برائت یافته باشد.(حجرات، آیه 7) بی گمان چنین حالتی تنها در مومنان راستین و حقیقی ایجاد می شود که رشد تمام و کمال انسان است.
از نظر قرآن، جامعه کافران و منافقان و سست ایمان ها، جامعه ضعیفی است؛ زیرا بنیاد چنین جامعه ای بر عناصری سست بنیاد شده است؛ چرا که از نظر عقلی به رشد نرسیده و در براساس هدایت فطری و تشریعی عمل نمی کند. از نظر قرآن، امت اسلامی که بر اساس ولایت الهی حرکت می کند، به عنوان امت وسط و امت شاهد، امتی قوی است که بر دیگران «علو» دارد و دیگران نسبت به این جامعه در نقطه ضعف قرار دارد. امت اسلامی به سبب امدادهای مستقیم وغیبی الهی هماره از نصرت و ولایت الهی بهره مند است و از قوت و قدرت سود می برد.(آل عمران، آیات 122 و 123 و 139 و 140) از نظر قرآن، صبر برخاسته از ایمان که مومنان از آن بهره مند هستند، به امت اسلامی قوت و قدرتی می بخشد تا ضعف های خویش را جبران کند و در برابر دشمنان قوی و قدرت مند ظاهر شود و شکست را تجربه نکند(همان)؛ چرا که این جماعت به عنوان «ربیون» با به سطحی از خلافت و ولایت الهی رسیده اند که می توانند در کائنات تصرفات ربوبی و پروردگاری داشته باشند و نقاط ضعف خویش را به قوت و مدد الهی بپوشانند.(آل عمران، آیه 146)
بنابراین، مومنان راستین هرگز احساس ضعف در هیچ مورد نخواهند کرد؛ زیرا متصل به خدای قوی و قدیر هستند و از آن جا نیروی خویش را می گیرند. پس در میادین جهاد هرگز احساس ضعف و سستی نخواهند کرد و مردان میدان جهاد و شهادت هستند و با قوت و قدرت در عرصه جهادها وارد می شوند.(آل عمران، آیه 139؛ محمد، آیه 35)
در حقیقت همان طوری که هیچ گونه ضعف و سستى از پیامبران الهى، در مقابل مشکلات و مصیبتهاى رسیده بر آنان، در جنگ با دشمنان خدا ظاهر نمی شود(آل عمران،آیه 146) هیچ گونه عدم ضعف وسستى در مردان الهى و ربیون در برابر دشمنان ایجاد نمی شود و آنان با تحمّل مصیبتها و سختیها در راه خدا نشان می دهند که از قوت و قدرت برخاسته از قوت و قدرت الهی برخوردار هستند.(همان)
از نظر قرآن، هر چند که انسان ها حتی انسان مومن از نظر بدنی به ضعف مجدد در پیری دچار می شوند و استخوان های آنان سست و موهون می شود، اما به امدادهای الهی هم چنان می توانند با بهره گیری از روان و روح قوی خویش که به رشد و کمال تمام رسیده، کارهایی را انجام دهند که بدن های ضعیف معمولی از عهده آن بر نمی آید.(مریم، آیات 2 تا 4)
عوامل ضعف از نظر قرآن
به نظر می رسد که با توجه به انواع ضعف ها در انسان، می بایست از عوامل گوناگونی سخن گفت که هر یک موجب ضعف یا ضعف های درانسان می شود. بنابراین، عوامل ضعف به سبب تنوع اقسام و انواع ضعف می تواند متنوع و متعدد باشد.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ضعف حقیقی برای کسی است که اهل ایمان و اسلام نباشد؛ زیرا ضعف بدنی یا عقلی در ابتدای زندگی و تولد امری خلقتی است؛ زیرا خدا این گونه سنت قرار داده تا انسان با ضعف به دنیا بیاید و کم کم قوت را به دست آورد.
بنابراین، ضعف کودکی هر چند که مهم است؛ ولی اساسی نیست؛ بلکه آن چه اساسی است این که انسان با ترک اموری خود را گرفتار ضعف اساسی کند که به عقل و دین و روان و روح او باز می گردد.
از نظر قرآن کودکی و پیری دو دوره از زندگی بشر است که ضعف جسمی بر شخص عارض است(روم، آیه 54)، ولی این مهم نیست، بلکه آن چه مهم است، ضعفی است که در عقل و روان و دین او مشاهده می شود. از نظرقرآن، گناه مهم ترین عامل ضعف و ناتوانی انسان است تا جایی که انسان در عرصه سیاسی و نظامی و میدانی نیز احساس ضعف و شکست می کند.(آل عمران، آیات 146 و147)
بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، اموری چون دنیا طلبی(توبه، آیه 38؛ آل عمران، آیه 152)، اسراف(آل عمران، آیات 146 و 147)، اختلاف و درگیری و تفرقه میان مردم(انفال، آیات 45 و46؛ قصص، آیه 4)، ترک اطاعت از خدا و پیامبر(انفال، آیه 46)، عدم رجا و امیدواری به خدا(نساء، آیه 104) مهم ترین و اساسی ترین عوامل در ایجاد ضعف روحی وروانی در انسان است که شکست را به دنبال خواهد داشت.
جبران ضعف به قوت الهی
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ضعف در انسان همانند فقر امری ذاتی و هویتی است که در خلقت انسان قرار داده شده است و انسان نمی بایست از آن غافل شود؛ زیرا غفلت از این امر موجب می شود تا در تحلیل و تبیین و توصیه به خطا رود و خود را به شکست و گرفتاری و بدبختی ابدی مبتلا سازد. کسی که از فقر و ضعف خلقتی خویش غافل است راه تکبر و علو و ظلم را در پیش می گیرد و بر خانه سست عنکبوتی خویش چیزی را بنا می گذارد که به سادگی و آسانی تخریب می شود. بنابراین، انسان می بایست هماره به این امر متوجه باشد که ضعف و فقر او هویتی و وجودی است تا گرفتار تکبر وغرور بی جا نشده و سقوط نکند.(اسراء، آیه 37)
از نظر قرآن، آگاهی به فقر و ضعف وجودی و هویتی موجب می شود تا انسان دنبال جبران آن برآید و به کسی مراجعه کند که غنا و قوت او ذاتی است و خود قیوم به ذاته خویش است. این گونه است که انسان دنبال جبران ضعف خویش می رود وبه خدای غنی حمید و قوی عزیر مراجعه می کند تا با قرب به او به قوت و غنا برسد.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دعا و نیایش به درگاه خدا برای رهایی از ضعف یکی از مهم ترین راهکارهای قرآنی است.(یونس، آیات 84 و 85) البته این زمانی خواهد بود که انسان خدا شناس باشد و بداند که منشای هر قوتی خداست و به او توسل کرده و از طریق دعا و نیایش قوت را بخواهد.
البته از نظر قرآن، انسان گاه در موقعیتی است که می بایست آن را تغییر دهد؛ زیرا برخی از موقعیت خود عامل ضعف است؛ مانند موقعیت کودکی یا بارداری که با رشد و وضع حمل این موقعیت تغییر می کند. هم چنین در عرصه اجتماعی گاه حضور در میان کافران یا افراد فاسق و فاجر انسان را در نقطه ضعف قرارمی دهد که انسان با هجرت می تواند خود را از ضعف به قوت برساند.(نساء، آیه 97) این بدان معناست که خدا همان طوری که از طریق امدادهای غیبی به شخص یا جامعه ای قوت می بخشد تا از ضعف خویش رها شود، گاه لازم است تا از اسباب عادی و معمولی نیز برای رهایی از ضعف و کسب قوت و قدرت بهره گیرد که هجرت از مصادیق این بهره گیری عقلی از اسباب موجود عادی و معمولی است.(همان)
از نظر قرآن، عنایت الهی و تفضلات او نسبت به مومنان موجب می شود تا آنان درمحیط اجتماعی یا بشری دارای قوت شوند، ولی آنان نباید هرگز از این امر غفلت کنند که قوت ایشان به ایمان و اتصال به قوت الهی است؛ بنابراین، نمی بایست از این امر غافل شود؛ زیرا غفلت از این امر موجب می شود که شخص یا امت گمان کند که قوت او ماندگار و اصلی است و تکبر و غرور او را به دام شیطان افکند و این گونه دچار ضعف پس از قوت سیاسی و اجتماعی و نظامی شوند. بنابراین، تذکر این نکته و عدم غفلت نسبت به این که هر چه قوت دارد از خدا دارد می تواند رفتار انسان را همیشه تصحیح کند و از افتادن به دام شیطان برهاند.(انفال، آیه 26؛ آل عمران، آیه 123)
به هر حال از نظر قرآن، امدادهای غیبی الهی نسبت به مومنان است که قوت ایشان را ایجاد یا می افزاید(انفال، آیه 43)، و امید به بقای آن را موجب می شود(نساء، آیات 45 و 104) و قوت و پیروزی را برای آنان به ارمغان می آورد.(همان)
از نظر قرآن، نگاهی به عوامل ضعف و توجه واهتمام به آنها موجب می شود تا انسان برای دست یابی به قوت و جبران ضعف یا افزایش قوت کاری کند که عوامل ضعف یا از میان برود یا تغییر یابد. بنابراین، اگر اساس ضعف انسان، همان ضعف روحی و روانی و عقلی است، انسان می تواند با ایمان و صبر و توکل برخدا آن را جبران کند و ضعف خویش را به قوت تغییر و تبدیل نماید. بنابراین، اتصال به خدا و نیایش و دعا از سوی و هم چنین صبر و استقامت در کارها در چارچوب اطاعت از خدا و پیامبرش موجب می شود تا انسان به قوتی برسد که منشا و خاستگاه آن قوت الهی است.(آل عمران، آیه 146)
از نظر قرآن هم چنین توجه به ضعف دشمن می تواند انسان را قوی سازد؛ زیرا گاه تبلیغات دشمن به گونه ای است خود را غالب و قادر و قوی نشان می دهد وترس در دل افراد امت می افکند. مومنان با توجه به نقاط ضعف آنان می توانند قوتی را کسب کنند که آنان را از شکست رها می سازد.(نساء، آیه 104؛ انفال، آیه 48)
در حقیقت از نظر قرآن، تبیین نقاط ضعف دشمن از شیوه های است که قرآن برای تقویت روحیه مومنان بهره می برد(نساء، آیات 46 و 104)؛ بنابراین، امت اسلام و رهبران الهی می بایست به این نکته توجه داشته باشند که بیان نقاط ضعف خود عاملی برای تقویت روحیه و قوت یابی مومنان است.
از نظر قرآن، ضعف در خدا شناسی(انعام، آیه 91؛ حج، آیه 74؛ زمر، آیه 67) یکی از مهم ترین عوامل ضعف انسان در زندگی است؛ بنابراین، اگربخواهیم انسانی قوی باشیم می بایست نسبت به خدا ضعف خدا شناسی نداشته باشیم با ایمان به قوت و قدرت الهی وعزت خداوندی توکل و اعتماد به خدا داشته و در کارها به قوت الهی ورود کنیم و خود را پیروز میادین بدانیم.(همان)
خدا در قرآن ذکر الهی را موجب اطمینان قلب و آرامش آن می داند(رعد، آیه 28) و کسی که ذکر الله نداشته باشد، در نقطه ضعف و سستی قرار می گیرد و آرامش و اطمینان خود را از دست می دهد؛ بنابراین، برای کسب قوت الهی می بایست هماره به ذکر الله توجه کرد تا جبران سستی و اضطراب و ضعف انسان باشد.(طه، آیه 42)
از نظر قرآن، هر چند که انسان به طور خلقتی ضعیف است، ولی اقرار ضعف مومنان و اظهارآن کاری غلط و نادرست است؛ زیرا انسانی که به خدای قوی عزیر متصل است و از آن منشاء و خاستگاه نیرو و قوت می گیرد ، نمی بایست اظهار ضعف وسستی دربرابر دشمن داشته باشد(بقره، آیه 249) بلکه باید خود را قوی بداند که قوت او برخاسته از قوت الهی است.
البته انسان در دعا و هنگام نیایش وتضرع می بایست به فقر و ضعف خویش در برابر خدا اقرار کند تا مورد عنایت الهی قرار گیرد(مریم، آیه 4؛ انعام، آیات 42 و63؛ اعراف، آیه 94؛ نحل، آیات 53 و54)؛ اما نمی بایست مومنان خود را در برابر دشمنان خدا ضعیف نشان دهند و اظهار عجز و ضعف کنند؛ بلکه می بایست خود را قوی به خدای قوی بدانند و بر اساس آن عمل و رفتار کنند.(نساء، آیه 104؛ بقره، آیه 249؛ آل عمران، آیه 146)
به هر حال، از نظرقرآن، مهم ترین ضعف انسان همان ضعف وجودی و هویتی اوست که با ایمان و اتصال به خدای قوی جبران می شود وانسان مومن انسانی قوی و عزیزی است هیچ کس براو غلبه و سلطه نمی یابد، بلکه به عنوان خلیفه الله و ربیون در کائنات پروردگاری و تصرفات تکوینی کرده و می توانند هر چیزی که حکمت و مشیت الهی اقتضا می کند تحقق بخشند و به عنوان خلیفه الله بر کائنات تصرف داشته باشند. بنابراین، انسان مومن انسانی قوی و عزیز است که هیچ گونه ضعف ندارد تا جایی که ضعف بدنی خویش را به قوت روحی و روانی الهی خویش جبران کرده و می تواند کارهایی را انجام دهد که انسان های معمولی قادر به انجام آن نیستند.(مریم، آیات 2 تا 4)
