تربیت امری فرآیندی است و در تمام مدت عمر اتفاق می افتد؛ اما هر چیزی دارای بهترین زمان است. از جمله بهترین زمان تربیت، دوران کودکی و نوجوانی است. در این دوره، کودک همانند خشت خام است که هر نقشی را به خود می گیرد. از این روست که سفارش بسیاری برای تادیب کودکان در این دوره بیان شده است.
امیرمومنان علی (ع) به امام حسن (ع) سفارش می کند که این زمان بهترین زمان تربیت و تادیب کودکان است؛ چنان شیوه و سیره تربیت آن حضرت(ع) این بوده است که در کودکی اقدام به تربیت و تادیب کرده است. آن حضرت می فرماید: الحَسَنِ عليه السلام اِنَّما قَلبُ الحَدَثِ كَالرضِ الخاليَةِ ما اُ لقىَ فيها مِن شَى ءٍ قَبِلَتهُ فَبادَرتُكَ بِالدَبِ قَبلَ اَن يَقسُوَ قَلبُكَ وَيَشتَغِلَ لُبُّكَ ؛ در وصيّت به فرزندش امام حسن عليه السلام: دل جوان، مانند زمين كشت نشده است. آنچه در آن افكنده شود، مى پذيرد. از اين رو، پيش از آن كه دلت سخت گردد و خِرَدَت سرگرم شود، به تربيت تو همت گماشتم.( نهج البلاغة، از نامه 31)
مراحل سه گانه تربيت كودك
از پیامبر(ص) روایت است که تربیت پیش از تولد آغاز می شود: أَدِّبُوا أَولادَكُم فى بُطُونِ اُمَّهاتِهِم قيلَ: وَكَيفَ ذلِكَ يا رَسُولَ اللّه؟ فَقالَ: بِإطعامِهِمُ الحَلالَ؛ فرزندانتان را در رحم مادرانشان تربيت كنيد. سئوال شد: اين چگونه است، اى رسول خدا؟ فرمودند: با خوراندن غذاى حلال به مادرش.(جنگ مهدوى، ص132)
آن حضرت(ص) هم چنین فرمان می دهد که: مَن وُلِدَ لَهُ مَولودٌ فَليُؤَذِّن فى اُذُنِهِ اليُمنى بِاَذانِ الصَّلاةِ وَليُقِم فِى اليُسرى فَاِنَّها عِصمَةٌ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ ؛ به هر كس فرزندى داده شود ، بايد در گوش راست او اذان نماز و در گوش چپ او اقامه بگويد؛ چرا كه مايه ايمنى از شيطانِ رانده شده است.(كافى، ج 6، ص 24، ح 6)
بنابراین، نمی بایست گذاشت تا شخصیت کودک شکل گیرد و آن گاه اقدام به تربیت و تادیب کرد. این سادگی است که کودک را رها کنیم تا به حال خودش باشد و آن گاه پس از شکل گیری شخصیت اقدام به تربیت و تادیب کنیم.
برخی از مردم حتی مومنان، دختران خردسال را با وضعی نامناسب به اجتماعات می برند و لباس های نامناسب به آنان می پوشانند و موهای ایشان را برهنه می گذارند. سپس توقع دارند که در هنگام بلوغ شکل و ظاهری دیگر به خود گیرد و حجاب داشته باشد، در حالی که تا پیش از این نیمه عریان در اجتماع رفت و آمد داشته است. این دختر که شخصیت او این گونه شکل گرفته و به این وضعیت عادت کرده است، دیگر به سادگی تحت پوشش حجاب نمی رود؛ چون عادت به این پوشش جدید ندارد و نسبت به آن مقاومت می کند؛ زیرا در زمان فرمانبرداری و تقلید که دوست داشت مانند مادرش چادر بر سر کند، اجازه داده نشده تا با تقلید این سنت و جامعه پذیری به وی منتقل شود،اکنون که دوره وزارت است،دیگر وزیر نخواهد بود و خود مدعی راه دیگری است و پوشش خود را که به آن عادت کرده است ادامه می دهد.
از پیامبر(ص) روایت است که فرمود: فرزند هفت سال سروَر، هفت سال فرمانبردار و هفت سال وزير است.(مكارم الأخلاق، ص 222) این بدان معناست که انسان در هر سنی نوع واکنش نشان می دهد. اگر در کودکی مسلط است و با طنازی و شیرین زبانی خود بر شما حکومت می کند، در هفت سال دوم موجودی فرمانبردار است. در این دوره است که می بایست آموزش های تربیتی دقیق ببیند؛ چون جامعه پذیری و رفتارهای اجتماعی را از طریق تقلید و پیروی از شما در این دوره یاد می گیرد پس باید در این دوره به او آموزش های دقیق داد تا در دوره وزارت در کنار شما همان رفتارهای مناسب و هنجاری را در پیش گیرد.
امام صادق(ع) در باره شیوه تربیتی که خودشان بر آن عمل می کردند و سیره خاندان ایشان بود، می فرماید: إنّا نَمُرُ صِبيانَنا بِالصَّلاةِ وَالصّيامِ ما أَطاقواإذاكانواأبناءَسَبعِ سِنينَ؛ ما هنگامى كه كودكانمان هفت ساله مى شوند به اندازه اى كه طاقت دارند آنان را به انجام نماز و روزه فرمان مى دهيم.
این بدان معناست که تربیت کودک و تادیب آنان نسبت به هنجارهای دینی و اجتماعی و آداب قومی و مذهبی می بایست از همان آغاز با توجه به توان و قدرت ایشان شروع شود و این گونه نباشد که ایشان را تا زمان بلوغ کامل رها کرده و سپس یک شبه از آدم بالغ بخواهیم همه این تکالیفی که تا دیروز ترک کرده بود، انجام دهد و به چیزی که عادت نداشته عمل کند و پای بند آن باشد.
امام سجاد(ع) بر این باور است که تربیت کودک بسیار سخت و دشوار است. از این رو تنها با یاری خداوند است که می توان تربیت هنجاری را انجام داد. آن حضرت(ع) می فرماید: اَللّهُمَّ… أَعِنّى عَلى تَربيَتِهِم وَتَأديبِهِم وَبِرِّهِم؛ خدايا مرا بر تربيت، ادب آموزى و نيكى كردن به فرزندانم يارى فرما.(صحيفه سجاديه، دعاى 25)
همه تلاش والدین و اولیای مربیان می بایست در دوره کودکی و نوجوانی بر این قرار باشد که کودک را به خوبی تربیت کنند. پیامبر (ص) می فرماید: أكرِموا أولادَكُم وَأَحسِنوا آدابَهُم يُغفَرلَكُم؛
فرزندان خود را گرامى بداريد و خوب تربيتشان كنيد تا گناهان شما آمرزيده شود.(مكارم الأخلاق، ص 222)
برای تربیت نیاز نیست که از روش های خشونت بار استفاده کرد، بلکه این روش همواره نتیجه عکس می دهد، بلکه باید با روش محبت و تکریم و احترام به آنان، در تربیت و تادیب آن کوشید.
پیامبر(ص) در این باره می فرماید: لا تَضرِبهُ وَاهجُرهُ وَلا تُطِل؛ كودك را نزن، بلكه با او قهر كن، ولى نه به مدّت طولانى.( عدةالداعى، ص79)
امیرمومنان نیز در این باره می فرماید: لا أدَبَ مَعَ غَضَبٍ؛ با خشم، تربيت ممكن نيست.( غرر الحكم، حدیث 10529)
پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) خود این شیوه آموزش را در پیش گرفتند. پیامبر(ص) خود می فرماید: كانَ النَّبىُّ صلىاللهعليهوآله إذا أَصبَحَ مَسَحَ عَلى رُؤُوسِ وُلدِهِ وَوُلدِ وُلدِهِ؛ پيامبر صلىاللهعليهوآله هر روز صبح بر سر فرزندان و نوادگانشان دست نوازش مىكشيدند.(بحارالأنوار، ج104، ص99، ح75)
ایشان دیگران را نیز سفارش می کرد که این شیوه را برای تربیت کودکان خود در پیش گیرند: أَحِبُّوا الصِّبيانَ وَارحَمُوهُم وَإذا وَعَدتُمُوهُم شَيئا فَفُوا لَهُم فَإنَّهُم لايَدرُونَ إِلاّ أَنَّكُم تَرزُقُونَهُم؛ كودكان را دوست بداريد و به آنان مهربانى كنيد و هرگاه به آنها وعده داديد وفا كنيد؛ زيرا آنها شما را روزى دهنده خود مىدانند. (كافى، ج6، ص49، حدیث3)
این که چیزی را به کودکان آموزش دهیم بهترین آن ها اموری است که رسول اكرم صلىاللهعليهوآله می فرماید. ایشان در این باره می گوید: أَدِّبوا أولادَكُم عَلى ثَلاثِ خِصالٍ: حُبِّ نَبيِّكُم وَحُبِّ أَهلِ بَيتِهِ وَقِراءَةِ القُرآنِ؛ فرزندان خود را به كسب سه خصلت تربيت كنيد: دوستى پيامبرتان و دوستى خاندانش و قرائت قرآن. (غرر الحكم، حدیث 4488 و نیز كنزالعمال، ج16، ص456، حدیث45409)
