راه های برخورداری از حسنات دنیا و آخرت

بسم الله الرحمن الرحیم

دنیا برای آدمی عصر آزمون ها و امتحانات است تا عصاره هر کسی گرفته و ناخالصی به خلوص تبدیل شده و یا سیه شود هر که در او غش باشد. عمر کوتاه آدمی بهترین فرصت استثنایی و غیر قابل تکراری است که انسان می توان خودش را برای ابدیت چنان بسازد که یا بهره مند از کمالات و سعادت مند خواهد بود یا گرفتار نقص میان مرگ و زندگی و شقاوت دست و پا می زند. توفیق بهره مندی از حسنات دنیوی نصیب هر کسی نمی شود. علل و عواملی می خواهد که نویسنده در این مطلب براساس آموزه های قرآنی به آن ها پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حقیقت دنیا و زندگی آدمی

نظام های الهی نظام های کاملی است که فراتر و برتر از آن غیر قابل تصور است؛ به این معنا که اگر مثلا امکان داشت دنیا به گونه ای دیگر آفریده می شد که بهتر و برتر از وضعیت کنونی آن باشد، خداوند به یقین و قطع همان گونه می آفرید، ولی هیچ امکان دیگری نیست؛ زیرا اگر امکان داشت و خداوند نمی آفرید یا از جهل یا بخل یا عجز او سرچشمه می گرفت، مقدم بی هیچ شک و تردیدی باطل است؛ چرا که خداوند عالم، غنی و قادر است، پس تالی هم باطل خواهد بود.

در آیات قرآنی آمده است که عناصر دنیا امکان و قابلیت بهتر از این نظام را نداشته و ندارد. از این روست که بسیاری از امور در نظام دیگری چون نظام آخرت باید شدنی شود. از آیات قرآنی هم چنین به دست می آید که برای خداوند آفریده هایی است که اگر بخواهند در این نظام کنونی دنیا در آیند باید محدودیت ها، مشکلات و قابلیت های دنیا را بپذیرند. از این روست که جبرئیل در نهایت صورتی که می تواند تجسم یابد، همان صورت دحیه کلبی است ؛ چرا فرشتگان برای حضور در دنیا باید چهره آدمی یابند که با همین آدم های خاکی کنونی تفاوتی دارند(انعام، آیه 9) و همین تبدیل نیز موجب التباس و همانندی آنان با انسان های معمولی می شود، چنان که حضرت ابراهیم(ع) و حضرت لوط(ع) نتوانستد فرشتگان را در زمان تجسم بشناسند.(ذاریات، آیه 25؛ هود، آیات 69 و 70 و 77) هم چنین، همین فرشتگان حتی در مقام تمثل و ورود به عالم مادی مثالی – متصل یا منفصل- نیز با محدودیت های بسیاری مواجه خواهند بود، چنان که حضرت جبرئیل(ع) با محدودیت های مادی برای حضرت مریم(س) تمثل یافت.(مریم، آیه 17)

با این همه محدودیت هایی که نظام مادی دنیا دارد، برای برای آدمی یک فرصت استنثایی و غیر قابل تکرار است؛ زیرا آدمی تنها در همین عالم مادی دنیاست که می تواند خودش را برای ورود به عالم آخرت به بهترین شکل آماده سازد؛ زیرا انسان در دنیا دارای یک نوع قابلیت و توانایی است که موجب می شود تا بتواند قوای الهی را که در شکل صفات در ذاتش سرشته شده را فعلیت بخشد و خودش را به صفات الهی آراسته گردانیده رنگ خدایی(بقره، آیه 138) و خدایی و ربانی شده(آل عمران، آیه 79) و خلافت الهی را به عهده گیرد(بقره، آیه 30) و برای زندگی سعادت مند ابدی در نظامی دیگر خود را آماده کند؛ چرا که توانسته با عمل خویش، آن قوای الهی را ظهور و فعلیت بخشد و مظهر خدا گردد و از وزانت و سنگینی خاصی برخوردار گردد که میزان الهی آن را به خوبی نشان می دهد.(مومنون، آیه 102)

البته بیش تری مردم از این فرصت بی بدیل عمر کوتاه در دنیا بهره نمی گیرند و خود را به امور لهو و لعبی دنیا سرگرم می کنند. این گونه است که خودشان مظهر صفات و اسمای الهی نمی کنند و آن چه را از فرصت عمر دارند از دست می دهند و این گونه است که در آخرت سبک وزن وارد می شوند؛ زیرا هیچ کمالی را با خود ندارند تا موجب وزانت ایشان شود.(مومنون، آیه 103)

پس دنیا دارای حقایقی است که بسیاری از مردمان از آن غفلت دارند. این حقایق عبارتند از: 1. عصر امتحان و ابتلاء(عصر، آیه 1؛ عنکبوت، آیه 2)؛ 2. عصر خسران و زیان از سرمایه عمر و صفات سرشته الهی در ذات(عصر، آیه 1)، 3. زمان عمل؛ چرا که ایمان نیز نوعی عمل است(عصر، آیات 2 و 3 و آیات دیگر)، 4. زمان صیرورت و شدن برای ابدیت(آل عمران، آیه 28 و آیات دیگر)، 5. گذرگاه ناپایدار (اسراء، آیه 18) ، 6. جایگاه لهو و لعب و بیهودگی و بازی(انعام، آیه 32)، 7. مکان زینت، تفاخر و تکاثر(حدید، آیه 20)، 8. مکان غفلت زا نسبت به مقصد و مقصود(روم، آیه 7)، 9. مکان خلافت الهی(بقره، آیه 30)؛ 10. جایگاه کسب علم و خودسازی(بقره، آیه 129)، 11. مکان مناسب برای بازگشت به سوی خدا(بقره، آیه 156)

حقیقت دنیا را می توان حقیقت تلخ و شیرینی برای آدمی دانست؛ زیرا انتخاب درست در چارچوب صراط مستقیم الهی می تواند او را به کمالات و سعادتی برساند که هیچ آفریده ای دیگر به آن نمی رسند؛ یا آن چنان سقوط کند که پست تر از او موجودی نباشد.(اعراف، آیه 179)

حسنات دنیوی ابزار بهره مندی از حسنات اخروی

وقتی به دنیا نگاه می شود می توان از دو منظر به آن نگریست: 1. از منظر خدا؛ 2. از منظر انسان. به این معنا که یک وقت به این دنیا از منظر خداوند نگریسته می شود که در آن صورت بهترین نظامی است که می توانست آفریده شود؛ پس این دنیا جز خیر مطلق چیزی نیست ؛ چرا که هر چیزی در جایی خود قرار گرفته و خداوند عدالت را در حق هر چیزی ادا کرده و آن چه از او واجب بوده به جا آورده است. از این روست که در آیات قرآنی این دنیا مورد مدح و ستایش الهی است؛ چرا که در کمال عدالت و اتقان آفریده شده است.

اما وقتی از منظر انسان یا نسبت به انسان سنجیده می شود، می تواند دو حالت متفاوت داشته باشد؛ زیرا دیگر خیر مطلق و محض نیست، بلکه خیر و شر نسبی است؛ از این روست که امری حسنه و خیر خواهد بود و امری دیگر سیئه و شر؛ چنان که یک چیز برای شخصی خیر و برای دیگری شر خواهد بود.

حسنات دنیوی هر آن چیزی است که نیک و نیکو است و انسان از آن برای شدن های کمالی اش بدان نیاز دارد و از آن بهره می گیرد. اما اگر موجب رشد و کمال یابی انسان نشود همان چیز سیئه و زشت و بد خواهد بود.

البته برخی در تعریف حسنه و حسنات گفته اند که آن چیزی است انسان را از جهت بدنى و جانى مسرور كند.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌235، «حسن».) اما باید توجه داشت که سرور و شادی واقعی زمانی رخ می دهد که مولفه های سعادت یعنی آرامش روحی و آسایش بدنی دایمی و پایدار باشد و ترس از دست رفتن وجود نداشته باشد. بنابراین گفت که حسنات دنیوی هر چند که مایه آسایش و آرامش است، ولی زمانی واقعا حسنات هستند که زمینه ساز آسایش و آرامش ابدی شوند. از این روست که علامه طبرسی در یک تعریف جامع تر از حسنه و حسنات می فرماید حسنات چیزهایی هستند که به توسعه در روزى و زندگى، تحقق اخلاق نيك در دنيا، دست یابی رضوان خدا و بهشت در آخرت بیانجامد.(مجمع‌البيان، ج‌1‌-‌2، ص‌530)

در قرآن مصادیقی از حسنات بیان شده که از آن دانسته می شود که حسنات اختصاصی به رفاه مادی و یا آرامش روانی و روحی زودگذر دنیوی ندارد. از جمله حسناتی که در قرآن به عنوان مصادیق حسنات آمده محبت اهل بیت (ع) است که در آیه 23 سوره شوری به آن اشاره شده است. برخى مفسّران گفته‌اند: مقصود از «حسنه» در آيه ياد شده، دوستى نزديكان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) است. (روح‌المعانى، ج‌14، جزء‌25، ص‌52) همين مطلب در روايتى از امام حسن(عليه السلام) نقل شده است. (مجمع‌البيان، ج‌9‌-‌10، ص‌44)

البته آیه 160 سوره انعام نیز بر محبت اهل بیت(ع) به عنوان مصداقی از مصادیق حسنات مطرح شده است؛ زیرا از اميرالمؤمنين(ع) درباره آيه «من جاء بالحسنة…» روايت شده که ایشان فرموده است: حسنه، دوستى ما اهل‌بيت است.(بحارالانوار، ج‌36، ص‌186، ح‌185)

از دیگر مصادیق حسنات می توان به نماز اشاره کرد. خداوند در آیه 114 سوره هود نماز را از مصادیق حسنات دانسته است. این بدان معناست که حسنات تنها در امور دنیوی خلاصه نمی شود بلکه مراد چیزهایی است که آرامش و آسایش پایدار و ابدی را برای آدمی رقم می زند و شکی نیست که محبت اهل بیت(ع) و نماز این گونه است.

البته این امور و مصادیق برای دنیای انسان نیز کارایی خود را دارد؛ چنان که اثبات این امور به عنوان حسنات به معنا و مفهوم آن نیست که آسایش و رفاه از مصادیق حسنات نباشد، بلکه رفاه نیز از مصادیق حسنات است که در آیه 95 سوره اعراف به آن اشاره شده است؛ چرا که برخى از مفسّران، «حسنه» را در اين آيه به آسايش و رفاه مادّى تفسير كرده‌اند. (التّبيان، ج‌4، ص‌475)

هم چنین وقتی خداوند به آثار حسنات اشاره می کند، مفهوم واقعی حسنات را نیز تبیین می کند که مراد اموری است که آخرت انسان را تضمین و سعادت و آرامش و آسایش ابدی را برای آدمی به دنبال دارد. از جمله در آیه 89 سوره نمل، تاثیر حسنات را در امنیت و آرامش یابی انسان از وحشت روز قیامت می داند.(نمل، آیه 89) پس از نظر قرآن حسنات باید آدمی را از نواقصی برهاند که او را گرفتار دوزخ خشم الهی می کند. پس حسنات باید انسان را به کمالاتی برساند که امنیت از دوزخ یکی از مهم ترین آثار آن است.

آثار دیگر حسنات که در قرآن آمده از جمله رفع بدی ها(هود، آیه 114)، دفع بدی ها(رعد، آیه 22)، جبران بدی ها(هود،آیه 114)، بهره مندی از حسنات برتر و دیگر در دنیا و آخرت(نحل، آیه 30) همه ناظر به آخرت است؛ در حقیقت حسنات دنیوی خود مقدمه ای برای حسنات آخرت است و اگر آرامش و آسایشی برای شخص در دنیا است در گرو همان آرامش و آسایشی است که برای آخرت او رقم خورده است. از این روست که اهل ایمان در دنیا دچار حزن و اندوه و خوف و ترسی نیستند.

پس با توجه به آثاری که قرآن برای حسنات گفته می توان دریافت که هدف همان حسنات اخروی است. پس انسان به طور طبیعی باید دنبال حسنات باشد؛ زیرا امور نیک و نیکویی است که او را در کمال یابی کمک می کند یا خود آن چیز، کمالی برای انسان است. از آیه 10 سوره زمر به دست می آید که حسنات آخرتی از جمله بهشت، پاداش احسان و نیکی در دنیاست؛ معناى «للّذين أحسنوا…» اين است كه براى كسانى كه در دنيا احسان مى‌كنند حسنه‌اى در آخرت خواهد بود و آن حسنه، بهشت است.(روح‌المعانى، ج‌13، جزء‌23، ص‌365)

در آیات و روایات بسیار این معنا مورد تاکید بوده که پیامبران و اولیای الهی دنبال حسنات بوده اند؛ چنان که همه مردم به طور طبیعی دنبال آن بوده و هستند؛ با این تفاوت که بسیاری از مردم درک درستی از حقیقت حسنات و مصادیق واقعی و حقیقی آن ندارند و بیش تری آنان به حسنات دنیا بسنده کرده و از حسنات اخروی غافل هستند. در حالی که پیامبران به هدایت عقل و وحی دنبال حسنات دنیا و آخرت هستند و حسنات دنیا را مقدمه ای برای بهره مندی از حسنات اخروی می دانند.( بقره، آیات 200 و 201؛ نحل ، آیات 120 و 122؛ اعراف ، آیات 155 و 156)

از آن جایی که دنیا برای آدمی میدان آزمون است(آل عمران، آیه 152؛ اعراف، ایه 129) و انسان به سبب داشتن اراده و حق انتخاب خودش می تواند میان گزینه های متفاوت انتخاب آزادانه ای داشته باشد، هماره می بایست به این نکته توجه کند که انتخاب اوست که ابدیت او را رقم می زند و سعادت و شقاوت ابدی او را می سازد.

اما مشکل اصلی انسان این است که از مقصد و مقصود غفلت می کند و زینت های دنیا و شکوفه های فریبنده دنیا او را به سوی خود می کشد و بی آن که میوه ای باشد او را در دام خود می برد.(کهف، آیه 7؛ طه، آیه 131)

عوامل برخوردارى از حسنه در دنيا

با توجه به ارزش و اهمیت حسنات در زندگی بشر و تاثیر آن در سعادت دنیوی و اخروی می بایست عوامل برخوردار از آن دانسته شود تا به خوبی بتوانیم از آن بهره گرفته و در کسب حسنات و بهره مندی از آثارش تلاش کنیم. مهم ترین عوامل و موجبات بهره مندی از حسنات عبارتند از :

1. اجتناب از شرك: اجتناب از شرك، موجب بهره مندى از حسنات و نيكيها در دنياست که در آیاتی از جمله 120 و 122 سوره نحل به آن توجه داده شده است.
2. ایمان به آیات الهی: ايمان به آيات الهى، از زمينه‌هاى بهره‌مند شدن از حسنه و آسايش در آخرت است. خداوند در آیه 156 سوره اعراف از درخواست حضرت موسی(ع) سخن به میان می آورد. از آنجایی كه جمله «قال…» در پاسخ به درخواست حسنه از سوى موسى(ع)بيان شده، این مطلب به دست مى‌آيد كه مقصود از رحمت، همان حسنه درخواست شده از سوی آن حضرت است. البته ایمان به آیات الهی خود در بردارنده مفهوم کلی ایمان مطلق به خدا و آخرت و غیب و مانند آن است که در آموزه های قرآنی به عنوان نخستین شرط ورود به بهشت و رهایی از خسران ابدی مطرح شده است.(بقره، آیات 1 تا 5؛ عصر، آیات 1 تا 5)
3. احسان: بر اساس آموزه های قرآنی احسان در هر شکل و قالبی موجب برخوردارى انسان از حسنه در دنيا و آخرت است.(نحل، آیه 30؛ زمر، آیه 10) انسان خردمند و عاقل آن است که فرصت عمر خویش را فرصت استنثایی و غیر قابل تکرار بداند(مومنون، آیات 99 و 100) و از حسنات دنیوی برای آخرت استفاده کند. شکی نیست که کسی که بتواند به درستی از حسنات دنیوی به خوبی بهره مند شود، آخرت خود را نیز تضمین کرده است و از حسنات اخروی سود خواهد برد. البته کسانی که تنها به حسنات دنیوی توجه کرده و خواهان آن هستند بی آن که آن را برای رسیدن به حسنات اخروی به کار گیرند مورد سرزنش خداوند هستند. البته خداوند به آنان این حسنات دنیوی را می دهد ولی خیری برای آخرت آنان نیست.(بقره، آیات 200 و 201)
4. اطاعت: اطاعت از خداوند، باعث برخوردارى از حسنات و نيكيها در دنيا است که در همان آیات 120 تا 122 سوره نحل به آن نیز توجه داده و به عنوان یکی از شروط و عوامل مطرح شده است.
5. پرداخت زکات: پرداخت زكات، از زمينه‌هاى رسيدن به حسنات آخرتى است که آیه 156 سوره اعراف بر آن تاکید شده است. البته از آیات و روایات نیز بر می اید که بهره مندی از حسنات دنیوی نیز در گرو پرداخت حقوق مالی و تقوا و مانند آن است.(اعراف، آیه 96 و مانند آن)
6. پیروی و اطاعت از پیامبر(ص): پيروى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، از اسباب دستيابى به حسنه در آخرت است.(اعراف، آیات 156 و 157)
7. تقوا: تقوا، زمينه‌ساز بهره‌مندى از حسنات دنیا و حسنات آخرتى است.(اعراف، آیه 156؛ نحل، ایه 30)
8. توبه: توبه و بازگشت به سوى خدا، زمينه‌ساز دستيابى به حسنات دنیوی و آخرتى است که در آیه 156 سوره اعراف بر آن تاکید شده است.
9. دعا : نیایش و دعا براى نيل به حسنات دنیوی و آخرتی، زمينه‌ساز بهره‌مندى از آن خواهد بود.(بقره، آیات 201 و 202؛ اعراف، آیه 156)
10. شكر: شكر نعمت، مايه برخوردارى از حسنات و نيكيها در دنيا است.(نحل ، آیات 121 و 122)
11. هجرت: هم چنین هجرت، زمينه ساز برخوردارى از حسنه و جايگاه نيكو در دنيا است.(نحل ، آیه 41)