راهکارهای تامین امنیت غذایی

یکی از دغدغه ها و انگیزه های مهم حرکتی بشر، تامین غذا به عنوان پاسخ گویی به مهم ترین و نخستین نیاز است؛ زیرا بقای انسان به غذا و تامین آن می باشد و دیگر نیازها در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد. از این روست که آیات قرآنی نیز به این مساله توجه ویِژه ای مبذول داشته و ابعاد مختلف آن را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.

بی گمان در هر زمانی ، بحران ها و چالش هایی موجب می شود تا مساله غذا ، به عنوان مهم ترین و اساسی ترین مشکل در جامعه خود را بر همگان تحمیل کند. نگاهی به بحران غذایی در طول تاریخ بشر و تاثیرات شگرف آن در زندگی بشر به خوبی نشان می دهد که نمی توان به سادگی از کنار این مساله گذشت.

اگر به گزارش قرآن و دیگر کتب آسمانی از سبب خروج حضرت آدم (ع) از بهشت خاص وی توجه کنیم به سادگی در می یابیم که مساله غذا، مهم ترین عامل و سبب در اخراج وهبوط وی بوده است. آرمان و آرزوی نهایی بشر نیز بهشتی است که در آن به آسایش و آرامش برسد که مولفه اصلی آن را امنیت غذایی شکل می بخشد. تصویری که قرآن از بهشت و مفهوم رستگاری و سعادت می دهد، دست یابی به جایگاهی است که در آن انسان به امنیت غذایی مطلق دست می یابد و آسایش و آرامش واقعی و حقیقی را تجربه می کند. این گونه است که بیان انواع و اقسام خوراک ها و نوشیدنی ها و دسترسی کامل بی رنج به عنوان مصادیق بهشت رستاخیزی مطرح می شود و مردمان بدان مژده و بشارت داده می شوند.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های قرآن، راهکارهای تامین امنیت غذایی را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

رزق و روزی در آموزه های قرآنی

قرآن در آیات بسیاری به مساله رزق و روزی می پردازد. هر چند که یکی از معانی رزق ،‌عطایای جاری دنیا و آخرت است، ولی آشناترین و کاربردی معنا و مفهوم این واژه ، هر آن چیزی است که وارد شکم می شود.(مفردات راغب اصفهانی ، ص 351 ذیل واژه) از این روست که رزق را به معنای غذا و طعام و قوت روزانه و ضروریات زندگی معنا کرده اند.(لغت نامه دهخدا،ج 8، ص 10894 ذیل واژه روزی)

خداوند با توجه به نیازهای گسترده غذایی ، هر گونه بهره برداری از نعمت های الهی را مجاز و حلال دانسته است و تنها برخی از موارد خاص را حرام و غیر مجاز شمرده است. این بدان معناست که اصل تامین نخستین اصل نیاز بشری هماره مورد توجه وعنایت الهی بوده است. اگر به داستان حضرت آدم(ع) در بهشت پیش از هبوط توجه کنیم در می یابیم که وی نیز در بهشت خویش مجاز بوده تا از همه نعمت ها و ارزاق موجود در آن بهره برد و تنها به درختی خاص نزدیک نشود. به این معنا که اصل حلیت همه چیز پیش از اثبات حرمت آن به عنوان اصل حاکم در زندگی بشر است.

خداوند در آیه 60 سوره بقره فرمان به بهره مندی بشر از همه گونه ارزاق الهی از خوردنی ها و نوشیدنی ها را صادر می کند و تنها شرطی که برای آن بیان می کند، پرهیز از فسادگری در زمین در هنگام بهره برداری از خوردنی ها و نوشیدنی هاست.

آیه 59 سوره یونس و نیز آیات 9 تا 11 سوره ق هدف از نزول رزق و روزی از جانب خدا را بهره مندی انسان بیان می کند و در آیه 88 سوره مائده بهره گیری از رزق الهی را به عنوان رزق حلال و طیب فرمان می دهد و تنها شرط تقوا را که بیان دیگری از همان پرهیز از فسادگری در زمین است به عنوان شرط استفاده مطرح می کند.

تضمین و تحصیل رزق

خداوند در آیات 151 سوره انعام و 31 سوره اسراء‌ و 132 سوره طه و 60 سوره عنکبوت ،‌ تضمین رزق و روزی همه انسان ها از سوی خداوند را بیان می کند و در آیه 19 سوره شورا آن را لطف و قوت و عزت الهی شمرده و در آیه 12 شورا تبیین می کند که موجب ضمانت و تضمین رزق از سوی خداوند را می بایست به علت در اختیار داشتن کلید گنجینه های آسمان و زمین از سوی خداوند دانست.

بنابراین انسان ها نمی بایست از تهی دستی و عدم دسترسی به رزق بیمناک و نومید شوند و دستان خویش را به خون فرزندان بیالایند و به قتل کودکان خویش دست بزنند؛ زیرا خداوند رزق و روزی همگان را تضمین کرده است.(انعام آیه 151)

آیات 2 و 3 سوره طلاق نیز تبیین می کند که اهل تقوا افزون بر تضمین رزق عمومی و همگانی از ضمانت خاصی نیز برخوردار می باشند و رزق ایشان نه تنها به شیوه های عادی و شناخته شده تضمین شده بلکه از راه های ناشناخته نیز به آنان روزی می رسد. بنابراین ، انسان نمی بایست دغدغه رزق و روزی را داشته باشد.

خداوند در آیه 60 سوره عنکبوت برای این که این معنا را به شکل قابل قبولی ارایه دهد به موجوداتی اشاره می کند که ناتوان از تحصیل رزق و ذخیره سازی آن می باشند و این در حالی است که خداوند خود اقدام به حمل رزق ایشان به سوی آنان می کند. به عنوان نمونه گیاهان ناتوان از دسترسی به آب به اراده و اختیار خویش هستند ولی خداوند از راه های مختلف چون باران آب آنها را تامین می کند. برخی از گیاهان برای بر طرف کردن ویتامین مورد نیاز خویش دارای رایحه ای مانند گوشت گندیده هستند که موجب جلب حشرات به سوی آنها و کشته شدن به دست آن ها می شود و این گونه غذا و روزی خویش را به دست خداوند تامین شده می بینند.

ناتوانی بسیاری از جانداران از حمل روزی و تامین آن ، موجب شده است که خداوند به هر شکل ممکنی آنان را از نظر غذایی تامین کند(عنکبوت آیه 60 و هود آیه 6) زیرا رزق و روزی همه جانداران در کتابی روشن ثبت شده و خداوند به منزل و ماوای همیشگی و موقت جانداران آگاه است و روزی آن ها به همان جا می فرستد.(همان)

با این همه ، قرآن تبیین می کند که به علل و عواملی چون مشیت الهی و حکمت های او، گاه تضییق و کاستی هایی در رزق انسان ها از جانب خداوند پدید می آید(بقره آیه 245 و رعد آیه 26 و اسراء آیه 30 و آیات دیگر) چنان که گاه توسعه هایی نیز به علل و حکمت هایی در روزی ایشان ایجاد می شود(روم آیه 37 و زمر آیه 52) اما این تنگی رزق و روزی نمی بایست موجب نومیدی انسان و یاس وی شود(روم آیات 36 و 37) زیرا گاه تنگی رزق انسان ها آزمایشی از سوی خداوند است(فجر آیه 16) و گاه دیگر برای آن است مراعات مصلحتی شده (اسراء آیه 30 و عنکبوت آیه 62) یا آن که با محدودیت سازی ،‌ خواسته شده تا جلوی سرکشی و تجاوز انسان در زمین گرفته شود؛ زیرا انسان ها در هنگامی که با وسعت و فراخی روزی مواجه شوند، از حد عدالت و اعتدال تجاوز کرده و سر به عصیان می گذارند.(شورا آیه 47)

چنان قرآن در آیاتی تحصیل رزق و سعی و تلاش برای کسب روزی را مجاز دانسته واز بشر می خواهد تا در پی روزی و رزق الهی بروند. اما هماره به این نکته توجه می دهد که رزق و روزی همگی تضمین شده است و خود انسان به علل و عواملی زندگی را بر خود سخت می کند که از جمله می توان به فسادگری و تباهی و ظلم از سوی برخی نسبت به برخی دیگر یا در ظلم در حق خدا و حقوق وی مانند رها کردن نیایش و دعا و عدم قرار دادن وقتی خاص برای عبادت و تمرکز بر جمع و گردآوری ثروت که نمونه آن را در آیات 9 و 11 سوره جمعه با اشاره به ترک نماز جمعه بیان می کند . این در حالی است که خداوند خود را بهترین روزی دهندگان بر می شمارد و خود را موظف به تامین روزی مردمان معرفی می کند. اما مردمان به علل و عوامل مختلف آن را نادیده گرفته و خود را به رنج و زحمت می افکنند.

راهکارهای توسعه رزق و تامین امنیت غذایی

قرآن به دو دسته علل و عوامل معنوی ومادی به عنوان راهکارهای توسعه رزق و تامین امنیت غذایی اشاره می کند.

دسته نخست اموری است که ارتباط تنگاتنگی با حوزه مسایل معنوی و عبادی پیدا می کند. از جمله این امور معنوی و عبادی می توان به اخلاص در کارها(صافات آیات 40 و 41) اطاعت از خداوند و پیامبر(احزاب آیه 30 و 31) ایمان(بقره آیه 25 و 212 و انفال آیات 2 و 4 و 74 و آیات دیگر) رعایت تقوای الهی (مائده آیه 88 و یونس آیه 31) توبه (مریم آیات 60 و 62) عبادت های خاص (آل عمران آیه 37) عمل صالح و کارهای نیک (بقره آیه 25 و مریم آیات 60 و 62 و حج آیه 50) انفاق (انفال آیه 3 و 4) زکات (نور آیات 37 و 38) نماز ( همان و نیزانفال آیات 3و 4 ) یاد و ذکر خدا (همان ) یاری دین (انفال آیه 74) و جهاد وهجرت(همان ) اشاره کرد.

اما دسته دیگری از آیات به علل و عوامل دیگری اشاره می کند که موجبات توسعه در رزق و تامین امنیت غذایی بشر می شود.

از جمله می توان ناسپاسی و کفران نعمت اشاره کرد که به سبب اسراف و تبذیر و اتراف پدید می آید و خشم و غضب الهی را موجب می شود. از جمله آیه 81 سوره طه تشریح می کند که چگونه اسراف و زیاده روی هنگام استفاده از روزی و عدم مراعات درست مصرف و صرفه جویی می تواند زمینه ای برای خشم و غضب الهی و تنگی روزی بندگان شود.

تامین امنیت جامعه و فراهم آوری اسباب امنیت روحی وروانی اقشار تولید کننده و تجار و بازرگانان از دیگر راه های دست یابی به توسعه و تامین امنیت غذایی است که آیاتی چون آیه 112 سوره نحل بدان اشاره می کند.

آیات 15 تا 17 سوره سبا تبیین می کند که چگونه می تواند با ایجاد بلد طیب و جامعه ای سالم ،‌ رزق و روزی را افزایش داد و جامعه را به سوی آسایش و ارامش سوق داد.

اطعام نیازمندان به شکل خاص به این معنا که از رزق الهی چون گوشت شتر و گاو و گوسفند و یا هر روزی دیگری که به دست انسان می رسد ،‌بخشی ازهمان رزق را در اختیار نیازمندان به عنوان صاحبان حق گذاشتن یکی دیگر از راه های توسعه در رزق وامنیت غذایی است که آیات 28 سوره حج و 47 سوره یس بدان اشاره می کند. بنابراین هر گونه دریغ داشتن روزی و رزق خاص از دیگر نیازمندان می تواند به عنوان مانعی جدی در راه تامین امنیت غذایی قلمداد شود(نحل آیه 71 و آیات دیگر)

خداوند در آیه 8 سوره نساء بیان می کند که هنگام درو کردن محصول می بایست به خویشان و یتیمان و مساکین از همان روزی قسمتی را بخشند و در آیه 141 سوره انعام به صراحت فرمان می دهد که این کار می بایست در همان روز درو انجام شود. آیات دیگر به خوبی روشن می سازند که این گونه اعمال خیر و نیک می تواند موجب جلب نعمت و روزی شود و آدمی را در فراخی روزی قرار دهد.

چنان که گفته شد کار و تلاش از دیگر عوامل جلب و جذب روزی است . همین عامل خود مهم ترین عامل در توسعه رزق و تامین امنیت غذایی است؛ زیرا انسان موجودی است که ماموریت دارد تا برای آبادانی و استعمار زمین از راه کار و تلاش بکوشد(هود آیه 61) و با تلاش خود نیازهای خویش را از طریق کار در دریا و ماهیگیری و مانند آن و یا در خشکی و کار در معادن و زمین های کشاورزی (نحل آیه 14 و اسراء‌آیات 12 و 66 و مزمل آیه 20 و آیات دیگر) در توسعه رزق خویش کمک کند.

اعتدال در مصرف و پرهیز از هر گونه زیاده روی ، تبذیر و ریخت و پاش ، از دیگر رفتارهایی است که انسان می تواند امنیت غذایی خویش را تضمین کند؛ زیرا هر گونه اسراف و تبذیری موجب دوری از خدا و رحمت وی و سخت گیری و تضییق روزی از سوی خداوند می شود.(انعام آیه 141 و اعراف آیه 31 و اسراء آیه 26 و فرقان آیه 67)

کفران نعمت و ناسپاسی هم چنان که گفته شد عاملی بازدارنده است و خداوند در آیاتی چون آیه 7 و 34 سوره ابراهیم و 112 سوره نحل و 15 تا 17 سوره سبا بیان می کند که چگونه کفران نعمت های الهی و عدم استفاده درست و به جا از آن می تواند باعث مشکلات اقتصادی و تنگناهای رزق و روزی شود.

برنامه ریزی اقتصادی به ویژه در هنگام بروز بحران های اقتصادی و غذایی ( یوسف آیات 47 و 48) و جیره بندی ارزاق در وضعیت های کمبود و تنگناهای اقتصادی می تواند نه تنها جامعه را از بحران برهاند بلکه می تواند فرصت شکوفایی و رشد آن را فراهم آورد.

مدیریت آب و بهره گیری مناسب از آن از راه سد سازی و کانال کشی و رساندن آن به مصارف مفید چون باغداری و پالیزداری و کشاورزی و یا امور صنعتی از دیگر راه های تامین امنیت غذایی است که در آیات قرآنی به آن توجه داده شده است.(نوح آیات 10 تا 12 و آیات دیگر)

ایجاد امنیت کامل و آرامش اجتماعی (بقره آیه 126 و نحل آیه 112) و حکومت صالح (یوسف آیه 47 و 55) از دیگر عواملی مطرح در امنیت غذایی است.

استفاده درست و صحیح از زمین مرغوب و حفظ آن از تباهی (اعراف آیه 58 و سبا آیه 15) راهی است که قرآن برای امنیت غذایی و شکوفایی اقتصادی بیان می کند.

در این راه مبارزه با هر گونه مفاسد اقتصادی از تصرف باطل و غیرقانونی ومصادره باطل اموال مردم ، جلوگیری و پرهیز از ربا خواری و کم فروشی و ثروت اندوزی و کنز کردن سرمایه ها و عدم گردش درست آن (بقره آیه 188 و اسراء آیه 86 توبه آیه 34 و 35 حشر آیه 7 و ایات بسیار دیگر) از دیگر راهکارهای قرآنی برای تامین امنیت غذایی و رشد و شکوفایی اقتصادی و تمدنی است.

در این راه نظارت مستمر مسئولان در چگونگی تولید و توزیع و مبادله و مصرف ارزاق در همه سطوح دولتی و شخصی می تواند به تامین امنیت غذایی بسیار کمک کند و از بحران و مشکلات اقتصادی رهایی بخشد.( کهف آیات 93 تا 97 و نیز سبا آیات 12 و 13)

این ها نمونه هایی از آیات است که در این جا با توجه به حوصله مقاله درباره روش ها و راهکارهای قرآنی تامین امنیت غذایی به دست داده شده است. هر یک از آیات پیش گفته و آن چه در این مجال نیامده خود حاوی مسایل و موضوعات بسیاری است که پرداخت آن کتابی را می طلبد و نیازمند تحلیل و موارد عینی و ملموسی است که می تواند خوانندگان را با نکات ریز و بدیع قرآن در این حوزه و تحقق اقتصادی اسلامی در نظریه و عمل کمک کند. باشد با بهره گیری از همین آیات گام هایی را در مسیر تامین امنیت غذایی و رهایی از بحران های کنونی و اینده برداریم و در راه شکوفایی اقتصادی و تمدنی حرکت کنیم.