خودپسندی عامل سقوط انسان

بسم الله الرحمن الرحیم

شاید گاه به کسی گفته باشید که «گویی از دماغ فیل افتاده» یا صریح تر و به دور از کنایه بگویید: آدم مغروری است. این بدان معناست که خودبرترینی و خودپسندی نمایشی از رذیلت است که شخص به سبب افتادن در دام «غرور» بدان گرفتار آمده است؛ زیرا غرور لقبی برای شیطان است که انسان را با فریب خویش به سطح از خودپسندی می رساند که برتر از خویش نمی بیند و این گونه با مردمان به گونه ای رفتار می کند که به خود و دیگران آسیب می رساند. پس اگر در فارسی به آدم خودپسند، مغرور می گویند ناظر به این معنا است که در دام غرور و فریب شیطان آمده است.

از نظر قرآن، انسان خودپسند فردی خیال باف، اهل تفاخر، متکبر و مانند آنها است. چنین امری موجب می شود که در تعامل و معاشرت اجتماعی به گونه ای عمل و رفتار می کنند که بسیار زننده است و دیگران را به گونه تحقیر و تمسخر می کند تا خودبرتربینی خویش را به نمایش گذارد. این گونه است که شخص خودپسند گرفتار دام شیطان از انسانیت خارج می شود.

آثارخودپسندی از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسی که گرفتار رذیلت خودپسندی است، گرفتار چیزهایی می شود که برخی از مهم ترین آنها عبارتند از: بخل و ترغییب دیگران به آن(نساء، آیه 36؛ حدید،آیات 23 و 24)، اختلاف افکنی در جامعه توحیدی(مومنون، آیات 52 و 53؛ روم، آیات 31 و 32)، بدعت گذاری در احکام خدا(توبه، آیه 37)، تجاوز و ستم بر دیگران(قصص، آیات 76 و 78)، مایه تحیر و سرگردانی در زندگی(نمل،آیه 4)، تکذیب و رویگردانی از حق و مصادیق آن(قیامت، آیات 32 و 33)، مایه خسران و زیان و تباهی(کهف، آیات 103 و 104؛ فصلت، آیه 25)، شکست(انفال،آیات 47 و 48؛ توبه، آیه 25)، غفلت از خدا(قصص، آیات 76 و 77؛ زمر، آیه 49؛ بلد، آیات 5 تا 12)، فخرفروشی و تفاخر(نساء، آیه 36؛ لقمان، آیه 18؛ حدید، آیه 23)، فرار از میدان جهاد(توبه، آیه 25)، گمراهی و محرومیت از هدایت الهی پاداشی(بقره، آیه 258؛ توبه، آیه 37؛ نمل، آیه 24)، مانع آخرت طلبی و توشه برداری برای آن(قصص، آیات 76 و 77)، مانع احسان و انفاق مالی با مال خود به دیگران(همان)، مانع تضرع به درگاه خدا(انعام، آیه 43)، مانع از دعا و نیایش(یونس، آیه 12)، محرومیت از محبت خدا(نساء، آیه 36؛ لقمان، آیه 18؛ حدید، آیه 23)، مخالفت با انبیاء(غافر، آیه 83)، هواپرستی (محمد، آیه 14) و مانند آنها.

این آثار بیانگر آن است که خودپسندی آثار مخرب و زیانبار گوناگونی در رفتار اجتماعی شخص دارد و شخص را نه تنها به سوی رفتارهای نابهنجار و ضدارزشی سوق می دهد، بلکه جلوی بسیاری از رفتارهای نیک و هنجاری و ارزشی را می گیرد و این گونه پیش از آن که به دیگران زیان برساند به خودش ضرر و زیان می رساند.

زمینه ها و بسترهای گرفتار به خودپسندی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسانی گرفتار خودپسندی می شوند که بسترهایی برای تحقق این رذیلت اخلاقی در خود ایجاد کرده باشند؛ البته نقش اساسی هواهای نفسانی و وسوسه های ابلیسی را نمی بایست نادیده گرفت؛ زیرا وسوسه های ابلیسی شخص را به سمت و سوی خودپسندی سوق می  دهد؛ ابلیس برای آن که انسان را از مقام «فقر هویتی» به نوعی استغنا سوق دهد که علت عصیان انسان است، هر کاری را انجام می دهد. فریب و غرور عاملی است که ابلیس غرور بدان دامی را پهن می کند که شخص گمان کند در هستی کسی و کاره ای است. ایجاد توهم و تخیل موجب می شود تا شخص به چنین توهم و اختیالی گرفتار شود.

از نظر قرآن، شیطان غرور با فریب خویش نخستین کاری که می کند، تزیین گری است تا اعمالشان نیک ببیند.(انعام، آیه 43؛ انفال، آیه 48؛ نحل، آیه 63) شیطان با تزیین گری حتی کارهای زشت و بد شخص را نیک جلوه می دهد تا این گونه در همان مسیر باطل و زشت برود.(فاطر، آیه 8)

اصولا یکی دیگر از بسترهایی که انسان را گرفتار خودپسندی می کند این است که گمان می کند با داشتن امکانات و رفاه به حقیقت غنا رسیده اند، در حالی که هرگز انسان از فقر هویتی بیرون نمی رود، بلکه احساس استغنا چیزی جز فریب و غرور شیطان نیست. خدا در بسیاری از آیات به این حقیقت اشاره می کند که نقش امکانات از قدرت و ثروت عاملی در بسیاری از عصیان ها و طغیان ها و کفر و شرک است.(آل عمران، آیه 181؛ اعراف، آیه 95؛ یونس، آیه 12؛ هود، آیات 9 و 10 ؛ اسراء، آیه 83) اصولا اشراف حتی در میان اشراف یهود خود عاملی است که آنان را فریفته و خودپسند بار آورده تا جایی که مبنای قدرت را در ثروت دانسته و کسی را لایق و شایسته حکومت و قدرت می دانند که ثروتمند باشد.(بقره، آیات 246 و 247)

هم چنین از نظر قرآن، انکار آخرت و معاد و بی اعتقادی نسبت به آن عامل دیگری است که انسان را به توهم قدرت و ثروت و استغنا به سوی خودپسندی سوق می دهد.(نمل، آیه 4)

هم چنین از نظر قرآن، علم و دانش بشری و کسب قدرت و ثروت به تبع علم(قصص، آیات 76 و 78؛ زمر، آیه 49؛ غافر، آیه 83)، سرگرم شدن به زندگی دنیوی (رعد، آیه 26) و جمعیت زیاد (توبه، آیه 25) از جمله مواردی است که می تواند به خیال افراد کند تا خودپسند شوند.

اصولا از نظر قرآن، انسان ها موجودی خودپسند است و این امر زمانی تقویت می شود شخص از نعمت هایی چون ثروت و قدرت بهره مند باشد و خدا رحمتی به شخص چشانده باشد؛ زیرا این افراد در چنین حالتی فرحناک می شوند و بدمستی و سرمستی می کنند.(هود، آیات 9 و 10؛ روم، آیه 36؛ زمر، آیه 49)

خدا در قرآن بیان می کند که چگونه قدرت موجب شده تا برادران یوسف به خود فریفته شوند و رفتاری نادرست در پیش گیرند(یوسف، آیات 8 تا 14)؛ هم چنین ساحران به قدرت جادوگری(شعراء، آیات 41 تا 42) و فرعون به قدرت لشکریان (اعراف، آیه 123 و 124؛ طه، آیات 43 و 71) گرفتار خودپسندی شوند.

برخی گمان می کنند که از دماغ فیل افتاده اند و از دیگر مردمان تافته جدا بافته هستند. همین توهم را می توان در یهود یافت که خود را احباء الله و ابناء الله می دانستند و گمان می کنند که خدا آنان را عقوبت نمی کند.(مائده، آیات 70 و 71) آنان حتی عالمان ایشان خود را به سبب شهرت و علم کتاب برتر از دیگران دانسته و خودبرتربینی داشتند.(آل عمران، آیات 187 و 188)  از این روست که خدا آنان را متصف به خودپسندی می کند.(بقره، آیات 79 و 80؛ آل عمران، آیات 23 و 24)

موانع و رهایی از خودپسندی

بی گمان خودپسندی و خودبرتربینی از رذایل اخلاقی است که انسان می بایست از آن فرار کند؛ پس اگر به دلیلی مبتلا به این رذیلت شده، می بایست آن را درمان کند و حتی اجازه ندهد تا گرفتار چنین رذیلتی شود.

از نظر قرآن، تقواپیشگی (نجم، آیه 32)، توجه به تقدیرات الهی(حدید، آیات 22 و 23)، توجه به حاکمیت خدا و قدرت فرمانروایی مطلق خدا(آل عمران، آیات 188 و 189؛ مائده، آیه 18؛ قصص، آیات 76 و 78)، توجه به کیفر خدا(حشر، آیه 2)، توجه به معاد و قیامت(انعام، آیه 108؛ بلد، آیات 6 تا 12)، توجه به نظارت خدا (بلد، آیات 6 و 7)، توجه به نعمت های الهی(بلد، آیات 6 تا 10)، صبر و پایداری در راه حق(هود، آیات 10 و 11)، عمل صالح(هود، آیات 10 و 11) از مهم ترین عوامل بازدارنده خودپسندی است. بنابراین، کسی اگر بخواهد به این رذیلت گرفتار نشود می بایست این امور را مد نظر قرار دهد و هرگز دردام تزیین گری شیطان و غرور او  نیافتد.