عبادت دو چهره ظاهری و یک چهره واقعی دارد. به این معنا که عبادت در تفکر اسلامی و قرآنی چیزی جز کارهای نیک در راستای رضایت مندی خداوند نیست که از آن به وجه الله یاد می شود. این گونه است که انسان و اعمالش به شکل زیبایی باقی و ماندگار می شود و باطل در آن راه نمی یابد و نیستی را تجربه نمی کند.
اما همین عبادت در دو شکل و چهره خودنمایی می کند که از آن به عبادت محض و خدمت خلق یاد می شود. هر دوی این اعمال برای هدف مشخص اطاعت از مقام الهی انجام می پذیرد. به نظر می رسد که خدمت خلق ، عبادتی در طول عبادت محض است ؛ به این معنا که هر گاه انسان از طریق عبادت محض و ایمان و باورهای وحیانی، رنگ الهی پذیرفت و متاله شد، از طریق عبودیت به ربوبیت و خلافتی دست می یابد که تجلی و ظهور آن ، خدمت خلق است. از این روست که در کتب عرفانی ، بازگشت به میان مردم و خدمت به خلق در سفر چهارم تعریف و تفسیر می شود که همان مقام ربوبیت عبودی است.
خداوند در آیات قرآنی به طور مشخص از پایان زندگی انسان به سه وجه سخن به میان می آورد. انسان ها همان گونه که در زندگی اجتماعی بر اساس بینش ها و نگرش ها به سه دسته مومنان و کافران و منافقان دسته بندی می شوند، در نهایت سیر خویش نیز به سه گروه بخش می شوند. با این تفاوت که دو گروه کافران و منافقان به عنوان یک گروه متحد به نام اصحاب شمال معرفی و مومنان به دو دسته سابقون و اصحاب یمین تفکیک و جدا می شوند.
سابقون به سبب شمار اندک ایشان، کسانی هستند که تمام سیر و حرکت وجودی و تکاملی خویش را در دنیا انجام داده و به سبب مظهریت یافتن کمالی و تمامی از خداوند، در عالی ترین مقامات نشسته اند. بسیاری از این گروه را پیامبران و معصومان و اولیای خاص الهی تشکیل می دهند. از این روست که در آیات سوره واقعه و سوره های دیگر از آنان به گروه اندک سخن به میان آمده است.
در کنار این گروه از مومنان ، گروهی دیگر معرفی می شوند که سیر تکاملی خویش را به طور ناقصی انجام داده اند و به کمالی دست یافته ولی هرگز این کمال را به تمامیت نرسانیده اند. از این روست که از آنان به اصحاب یمین با مشخصات و رفتارها و اعمال خاص تفکیک و جدا می کند.
اگر سابقون در روضه رضوان الهی و در مقام قدس از همه پاداش های مختلف مادی و معنوی بهره می برند و در مقام رضای و جنت ذات (جنتی) نشسته اند ، در مقابل اصحاب یمین در بهشت های قرار می گیرند که پایین تر از مرتبه بهشت رضوان است.
قرآن در آیاتی چند از جمله در سوره واقعه تبیین می کند که بسیاری از مردمان از امت های گذشته و آینده در این گروه قرار می گیرند.
به نظر می رسد برای این که درک درستی از کارهای این گروه و دست یابی آنان به این مقام داشته باشیم، نگاهی به این آیات ضروری است. نویسنده در این مطلب با بهره گیری از آیات قرآنی به تحلیل و تبیین مشخصات این گروه و علت و چرایی دست یابی آنان به این مقام پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
اصحاب یمین ، درستکاران
اصحاب یمین به کسانی گفته می شود که نامه اعمال خویش را در روز رستاخیز در دست راست می گیرند که در برابر اصحاب شمال قرار دارند که نامه اعمالشان در دست چپ ایشان گذاشته می شود، ولی اصحاب یمین ، انسان هایی هستند که به برکت و نعمت خاصی رسیده اند، زیرا در دنیا توانسته اند از توفیقات الهی بهره مند شوند و گام های بلندی را برای خودسازی و متاله شدن بردارند.
از ویژگی های این گروه این است که اهل عمل و کارهای درست و نیک بوده اند. آنان با بهره گیری از آموزه های وحیانی و ایمان واقعی ، عبودیت خویش را نشان داده و از اطاعت ولایت سربلند بیرون آمده اند. این گونه است که در رفتارهای فردی و معنوی خویش اهل فضایل اخلاقی و تزکیه و خودسازی هستند.
آنان هر چند که در مقام خلافت مطلق و کامل الهی ننشسته اند و از ولایت مطلق بهره ای نبرده اند ولی در مسیر کمالی و متاله شدن به جایگاهی دست یافته اند که بتوانند در مقام عبودیت ربوبی و ربوبیت عبودی گام هایی بردارند. این گونه است که به حکم ربوبیت عبودی دستگیر دیگرانی می شوند که در مراتب پایین تر قرار می گیرند و به عنوان واسطه انسان های کامل و خلیفه های مطلق الهی عمل می کنند.
ایشان به سبب اطاعت از خدا و ولی الله توانسته اند از مرحله اضطراب و اضطرار بگذرند و به آرامش و سلامتی دست یابند که در سبل السلام قرار دارد. این گونه است که هنگامی که با فرشتگان الهی مواجه می شوند با سلام و سلامتی مورد استقبال قرار می گیرند.(واقعه آیات 90 و 91)
خداوند هنگامی که از وضعیت ایمانی ایشان نسبت به هستی و خداوند سخن می گوید به خوبی تبیین و روشن می سازد که آنان از نظر مراتب یقینی در چه درجه ای از یقین نشسته اند. از آیات قرآنی به دست می آید که بیش تر ایشان در مرتبه علم الیقین و برخی در مقام عین الیقین هستند و هیچ کدام از ایشان به مقام حق الیقین که مرتبه انسان های کامل و اولیای مطلق خداست نرسیده اند.
آیات 19 و 20 سوره واقعه هنگامی که از درجه معرفت و شناخت ایشان سخن می گوید تبیین می کند که آنان اهل اطمینانی هستند که می تواند مرتبه علم الیقین و یا عین الیقین باشد؛ زیرا تعبیر از ظن در این عبارت می تواند به معنای علم الیقین باشد که مرتبه نخست یقین است و می تواند شامل عین الیقین دومین مرتبه یقین نیزشود که از آن به اطمینان نیز یاد شده است؛ زیرا حضرت ابراهیم (ع) پس از مشاهده چگونگی رستاخیز هنگامی که پرندگان ریزشده به پرواز در می آیند، به شهودی چشمی دست یافته بود که مرتبه دوم می باشد و از آن به اطمینان یاد می کند. بر این اساس می توان گفت که ظن در این جا به معنای علم الیقین و عین الیقین می باشد و از مرتبه حق الیقین دور می باشد.
به سخن دیگر، اصحاب یمین در مراتب عالی خویش به مرتبه اطمینان و عین الیقین می رسند و از این مرتبه مسایل هستی از جمله رستاخیز را تحلیل و تبیین می کنند. از این روست که ایمان ایشان نیز در همین مرتبه می باشد و فراتر از آن نمی رود؛ زیرا میان شناخت و معرفت از سویی و درجه ایمان و باور و اعتقادات از سویی دیگر ارتباط تنگاتنگی و مستقیم و معناداری وجود دارد.(بلد آیات 17 و18)
اصحاب یمین ، اصحاب اهل برکت و میمنت نیز می باشند؛ زیرا یکی از معانی یمین و میمنه چنان که اصحاب تفسیر و لغت گفته اند ، مبارک بودن و برکت یافتن می باشد.(نگاه کنید مفردات الفاظ قرآن کریم راغب اصفهانی، مجمع البیان طبرسی ، ذیل آیه 18 سوره بلد)
قرآن هنگامی که درباره ویژگی های اصحاب یمین سخن می گوید بیش تر به اعمال و رفتارهای نیک و صالح ایشان نسبت به دیگر توجه می دهد. به نظر می رسد که مهم ترین ویژگی اصحاب یمین کمک و دستگیری دیگران و خدمت به خلق باشد که یکی از وجوه و مظاهر عبادت الهی و تجلی ربوبیت خداوند در ذات و رفتارهای آدمی است.
خداوند در آیات 13 و 18 سوره بلد یکی از ویژگی ها و صفات پسندیده اصحاب یمین را آزادی سازی بردگان بیان می کند؛ زیرا ایشان انسان هایی هستند که نسبت به دیگران بسیار مهربان هستند و مرحمت به دیگران را نه تنها عمل می کنند بلکه حتی دیگران را نیز به این کار تشویق می کنند.(بلد آیات 17 و 18)
به سخن دیگر، مهربانی و دل رحمی نسبت به دیگران از خصوصیات این افراد می باشد و از نظر عاطفی و احساسی بسیار لطیف و مهربان می باشند. همین مساله موجب می شود که نسبت به دربند بودن انسان های دیگر و حتی جانوران واکنش نشان دهند و تلاش کنند تا آنان را از بند برهانند و آزاد کنند.
ویژگی دل رحم بودن و مهربانی آنان موجب می شود که نسبت به یتیمان توجه ویژه ای مبذول دارند و هر گونه کمکی را نسبت به آنان روا دارند. این توجه نسبت به یتیمان خویشاوند بیشتر است و حتی در زمان هایی که خود در سختی و قحطی هستند از مال و خوراک خویش می گذرند و به اطعام یتیمان خویشاوند اقدام می کنند.(بلد آیات 14 و 15 و 18)
بردباری و شکیبایی از دیگر ویژگی های اصحاب یمین می باشد. آنان در برابر مشکلات و سختی ها صبر خویش را از دست نمی دهند و مقاومت می کنند. از این روست که از هر مشکل و سختی سربلند بیرون می آیند و فشار سختی ها و مشکلات آنان را به بیراهه و گمراهی نمی کشاند و رفتارهای آنان را تحت تاثیر قرار نمی دهد، بلکه با امید به خداوند و امدادهای الهی به ادامه کار خوب و درست خویش مشغول می شوند و حتی دیگران را نیز به صبر و شکیبایی در برابر مشکلات دعوت و سفارش می کنند.(بلد آیات 17 و 18)
آنان با درجه ای که از معرفت و یقین یافته اند ، سلامت خویش را دراین گونه رفتارهای درست و نیک می جویند و می کوشند تا با خدمت به خلق عبادت خویش را گسترش دهند و گام در راه کمالی سابقون بگذارند و رفتاری همگون ایشان در پیش گیرند. آنان می دانند که سابقون اسوه ها و الگوهای درست زندگی هستند پس می کوشند همانند آنان عمل کنند و اگر نمی توانند از دریای ایمانی و عمل سابقون بخورند و در آن غوطه زنند دست کم از آن بچشند.
ایمان و اعمال نیک ایشان موجب می شود تا در خود نوعی احساس آرامش و امنیت بیابند و ترسی از آینده و اندوهی از گذشته نداشته باشند. از آن جایی که رفتارها و کردارهای خیرخواهانه و نیک آنان در مسیر الهی قرار دارد، ترسی از بازخواست خداوند نسبت به اعمال خویش در این حوزه ندارند و از نوعی مصونیت و عصمت در عمل برخوردار می شوند. (مدثر آیات 38 و 39) البته این مصونیت و عصمت در عمل در یک فرآیندی برای اصحاب یمین تحقق می یابد.
برآیند خدمت به خلق
خداوند برای تشویق مردمان جهت قرار گرفتن در مسیر کمالی اصحاب یمین ، گزارشی از وضعیت آنان در بهشت به دست می دهد. در این گزارش که در سوره های چندی بیان شده می توان این معنا را به دست آورد که اصحاب یمین با درستکاری خویش به نوعی از آرامش و آسایش دست می یابند که می تواند کف خوشبختی و سعادت واقعی باشد. این کف بودن به سبب سطح عالی خوشبختی وسعادت سابقون می باشد؛ زیرا فراتر و برتر از مقام آنان نمی توان یافت.
با این همه ، همگان می توانند این امید را داشته باشند که از بهشت و سعادت های آن حتی در مراتب پایین تر بهره مند شوند و از خود نومید و مایوس نشوند. اصحاب یمین پس از آن که نامه اعمالشان را به دست راست می دهند چنان شاد و مسرور می شوند که به سرعت به سوی خویشان و دوستان بازمی گردند تا موفقیت و سربلندی خویش را اعلان کنند(حاقه آیه 19 و انشقاق آیات 7 تا 9 )
در حقیقت اعلان رهایی و سلامتی از دوزخ موجب می شود که از سوی خویشان با استقبال گرمی مواجه شوند و دوستان و خویشان وی نیز در این شادی و سرور با وی همراه شوند.( همان و هم چنین آیات 90 و 91 سوره واقعه)
آنان پس از ورود موفقیت آمیز از دروازه های بهشت، در اندیشه مجرمانی می افتند که روزی روزگاری با آنان زیسته بودند و آنان را به سوی خیر دعوت کرده ولی آنان به این دعوت ها و سفارش ها بی توجه بودند.(مدثر آیات 39 تا 42) از آن جایی که خداوند نسبت به آنان بسیار اغماض کرده و بسیاری از آنان به شفاعت اولیای الهی و امامان معصوم و دیگر شفیعان به ویژه پیامبر(ص) وارد بهشت شده اند، از این همه آسان گیری نسبت به اعمال خویش خوشحال و مسرور هستند، زیرا اگر خداوند به عدل خویش نه به فضل خویش آنان را مواخذه می کرد و نسبت به اعمال آنان حسابرسی سخت و سفتی داشت می بایست با مجرمان در دوزخ می بودند. این گونه است که خداوند در آیات 7 و 8 سوره انشقاق از حسابرسی آسان نسبت به آنان سخن می گوید تا مردمان را تشویق کنند و از نومیدی برهاند.
در آیات و روایات بسیاری به آسان گیری حسابرسی نسبت به اهل ولایت و محبت به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) سخن به میان آمده است؛ زیرا بسیاری از مردمان به سبب شفاعت و محبت به اهل بیت (ع) به بهشت می روند.
این افراد از بهشتی بهره می برند که در آن آبشارها و سایه های پیوسته و دایمی (واقعه آیات 30 و 31 و 38) با بهشت های عالی رتبه که بوستان معلق در میان آسمان و زمین دارد (حاقه 19 ، 21 و 22) با رضایت مندی و خشنودی تمام زندگی می کنند(حاقه آیات 19 و 21) سایه خنک درختان و طراوت آب و هوای آن موجب می شود تا خود را در وضعیت عالی و مطلوبی بیابند(واقعه آیات 29 و 38) برخی از این درختان از سدر بی خاری است که سایه های آن بسیار لذت بخش می باشد(واقعه آیات 27 تا 30)
از نظر غذا و خوراک نیز با بهترین خوردنی ها و آشامیدنی های بی آزار و زیان پذیرایی می شوند(حاقه آیات 19 و 24) بهره مندی از زنان زیبا با ویژگی های استثنایی و خلقت و آفرینش ویژه و دوشیزگان شیرین سخن و خوش گفتار (واقعه آیات 34 و 38) و بسترهای نرم و ارزشمند (همان ) و میوه های فراوان در دسترس (واقعه آیات 32 تا 38 و حاقه آیات 19 تا 23) از دیگر نعمت ها و پاداش های الهی است که خداوند به ایشان به فضل خویش می بخشد.
رضایتمندی و خشنودی اصحاب یمین از آن روست که آنان اگر به عدالت الهی گرفته می شدند و حسابرسی سخت و سفت انجام می شد می بایست به دوزخ می رفتند ولی آسان گیری و حساب یسر الهی موجب شد تا سر از بهشتی با این ویژگی ها در آورند که بیش تر آن را مرهون فضل الهی و عنایت معصومان و اهل بیت (ع) می باشند.
از آیات قرآنی بر می آید که همین معرفت اندک و شناخت ابتدایی که بیش تر مومنان نسبت به خدا و اهل بیت (ع) و ولایت ایشان دارند، با کم ترین اعمالی چون توجه به خورد و خوراک یتیمان خویشاوند و کمک و یاری به نیازمندان و دستگیری آنان می تواند آدمی را به بهشت وارد سازد و از اصحاب یمین قرار دهد. این همان ظن در بینش و خدمت به خلقی است که در این آیات مورد توجه و تاکید است. باشد دست کم در این جرگه قرار گیریم و با کم ترین هزینه بیش ترین بهره را ببریم و از خداوند و فضل الهی و عنایت اهل بیت و محبت ایشان (ع) محروم نشویم.
