بررسي كاركردهاي اجتماعي درخواست دعا از ديگران
در مقاله حاضر نويسنده با اشاره به اهميت دعا خصوصاً دعا از زبان ديگران به بررسي كاركردها و تأثيرات درخواست دعا از ديگران پرداخته است كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.
دين اسلام دين كامل و اجتماعي است و هر عبادتي در آن داراي كاركردهاي اجتماعي است و نمي توان عبادتي را يافت كه يا در هدف يا روش و يا شيوه اجرا، نشانه هايي از اجتماعي بودن را در آن نيافت. دعا يكي از عبادت هايي است كه هدف از آن، سخن گفتن با خدا و ايجاد ارتباط با ملكوت است.
هرچند كه دعا براي اهداف و مقاصد مختلفي انجام مي شود و بسياري از مردم دعا را براي از ميان برداشته شدن مشكلي و بيماري و يا برآوردن نيازي به جا مي آورند و در حقيقت دعاي آنان، خواستن است و تنها شماري اندك براي تعالي روح و روان و از روي عشق و محبت به نيايش مي پردازند ولي در هر دعايي، نقش رواني ارتباط وجود دارد. اگر شخصي از خدا، خواسته اي دارد براي به دست آوردن اين خواسته به دعا مي پردازد، به گونه اي كه موجب تقويت روابط ميان انسان و خدا مي شود.
در اصطلاح روايات معصومان(ع) دعا به ويژه دعاهاي امامان(ع)، قرآن صاعد است كه در برابر قرآن نازل به كار مي رود. دعاهاي آنان بازتاب تاثيرگذاري مفاهيم وحياني قرآن در انسان كاملي است كه نشان مي دهد كه انسان تا چه اندازه مي تواند به تعالي و رشد برسد و چه سان قرآن مي تواند در روح آدمي تاثير مثبت نهاده و موجبات لقاء الله واقعي و دست يابي به رضوان الله كه از همه بهشت ها و نعمت ها فزون تر است فراهم آورد.
با آنكه دعا در اصل ارتباط دو محبوب در اشكال مختلف است و انسان كاملي را كه محبوب خداست باخدايي كه محبوب انسان كامل است به هم پيوند مي دهد و بيش از هر شكلي ديگر از عباديات، امري شخصي و فردي تلقي مي شود، با اين همه در همين امور به ظاهر فردي و شخصي مي توان نشانه هايي از گرايش شديد اسلام به اجتماع را نيز يافت.
ضرورت دعا براي ديگران
در آموزه هاي قرآني و روايي بر اين نكته تاكيد شده است كه براي ديگران دعا كنيد و در دعاهاي خويش تنها خود را نبينيد و همواره براي نه تنها مومنان بلكه همه انسانها بلكه همه موجودات دعا كنيد. از جمله اين دعاها مي توان به نيايش هايي چون خدايا همه گرسنگان را سيرگردان و يا همه بي جامگان را بپوشان و يا همه بينوايان را به نوا رسان ياد كرد. دعاهايي كه در قرآن به طور مستقيم خداوند به انسان ها آموزش مي دهد و يا نيايش هايي كه از زبان پيامبران(ع) گزارش و نقل مي شود، دعاهايي كلي و عمومي و فراگير است. كاربرد واژه «ما» در دعا و نيايش هاي قرآني امري عادي است و همواره خواسته ها به شكلي جمعي و براي همگان طلب مي شود.
در رواياتي كه از معصومان(ع) نيز گزارش شده اين رويه به طور ملموس و محسوسي ديده مي شود. مهم ترين نمونه اي كه از معصوم، همگان شنيده و به خاطر دارند داستان نيايش هاي شبانه حضرت فاطمه زهرا(س) است كه براي همه مردم از دوستان و آشنايان و همسايگان دعا مي كند به گونه اي كه امام حسن (ع) درپرسشي از آن حضرت اين مساله را مطرح مي سازد و حضرت فاطمه (س) نيز تبيين مي كند كه اين از حقوق همسايگان است.
شرايط اجابت دعا
سخن از تاثير و استجابت دعا براي ديگران و يا دعا و نيايش به شكل جمع امري است كه در روايات به آن اشاره شده است. بدين معنا كه دعا به شكل جمع و ياد كرد ديگران دردعا موجب مي شود تا خواسته شما نيز پذيرفته شود.
درشرايط استجابت دعا افزون بر استفاده از اين روش مسأله ديگري نيز بيان شده و آن دعاي ديگران درحق شخص است. در آيات قرآني سخن از طلب استغفار پيامبر (ص) از براي مؤمنان بيان شده است. خداوند از پيامبر مي خواهد تا براي مومنان دعا و نيايش كند و درجهت رهايي ايشان از گناه در حق آنان استغفار نمايد. (نساء، آيه 64) دعا و استغفار پيامبر (ص) براي مؤمنان در تحليل قرآني از جايگاه خاصي برخوردار است (آل عمران، آيه 159) زيرا پيامبر(ص) درپيشگاه خداوند از مقام بلند و والايي برخورداراست و استغفار حضرت همانند شفاعت ايشان پذيرفته مي شود.درآياتي ديگر توضيح داده مي شود كه خداوند براي رضايت پيامبر (ص) شفاعت وي را تا آن اندازه مي پذيرد كه وي راضي و خشنود گردد. از اين رو دعاي پيامبر براي مسائل بسيار سخت و اموري كه احتمال استجابت نيست مي تواند تاثير گذار باشد. البته براي وي نيز محدوديت هايي (توبه، آيه 113 و كهف، آيه 55) دربرخي از مسائل است كه در داستان استغفار حضرت ابراهيم درحق سرپرست و ولي خويش بيان شده و از مومنان خواسته شده كه حضرت ابراهيم (ع) را درهمه چيز جز مساله استغفار در حق ولي خود، الگو و سرمشق قرار دهند. (ممتحنه، آيه 4)
در داستان منافقان نيز در تبيين محدوديت ها مي فرمايد كه اگر پيامبر (ص) حتي بيش از هفتاد بار براي منافقان استغفار كند خداوند آنان را نمي بخشد. (توبه، آيه 80)
منافقان با تعريض و كنايه بر اين مطلب تاكيد مي كردند كه فرقي ميان دعا و استغفار آن حضرت (ص) با نيايش هاي ديگران نيست و خداوند با تخطئه اين بينش و انديشه آنان تبيين مي كند كه نمي توان و نمي بايست دعا و استغفار حضرت رسول (ص) را با نيايش هاي ديگران همسان دانست. بي گمان دعاهاي انسانهاي كامل و كساني كه محبوب خداوند هستند را نمي توان با نيايش هاي ديگران هم سنگ دانست. انسانهاي كامل و محبوب به جهت جايگاه و مقام والاي خويش به آساني مي توانند خواسته هاي خود را بيان و پاسخ دريافت كنند.
از ديگر مسائل كه به عنوان شرايط استجابت دعا بيان مي شود مساله درخواست دعا از ديگران است. درحديث قدسي درباره ارزش اين مساله و تاثير آن در استجابت دعا به اين نكته اشاره مي شود كه دعاي ديگران از آن جهت كه شخص با آن زبان، گناهي نكرده است اجابت مي شود و خواسته هايي كه در حق وي از خدا شده برآورده مي شود.
كاركردهاي اجتماعي التماس دعا
در كتاب الجواهر السنيه كه كليات حديث قدسي است در باب هفتم ص 146آمده خداوند به موسي(ع) وحي كرد: اي موسي، مرا با زباني بخوان كه گناه نكرده است. موسي عرض كرد: خداوندا! آن زبان را از كجا بياورم؟ خطاب آمد: با زبان ديگري مرا دعا كن.
درتفسير اين حديث قدسي دوگونه برداشت بيان شده است: نخست آنكه در هنگام دعا از واژگان جمع استفاده كند و ديگري را نيز با خود همراه سازد و بگويد كه خداوندا ما را ببخش و يا به ما فرزندان نيكو ده و يا عاقبت همه ما را ختم به خير گردان.
دوم آنكه از ديگران التماس دعا داشته باشد و از آنان بخواهد كه در حق شما دعا كنند چنان كه دستور داده شده است كه مؤمنان از پيامبر(ص) بخواهند تا در حق ايشان استغفار كند. بنابراين شخصي كه از ديگري مي خواهد كه براي وي دعا كند از زباني استفاده مي كند كه با آن گناهي نكرده است.
اگر به كسي گفته شود كه با زباني كه گناه نكرده اي دعا كن آن زبان تنها زبان ديگري است؛ زيرا شخص با زبان ديگري دعا نكرده و يا آنكه شخص با اعضا و جوارح ديگري هرگز گناهي مرتكب نشده است از اين رو زبان ديگري زباني است كه شخص با آن هيچ گناهي انجام نداده است.
بنابراين مي توان گفت كه حقيقت التماس دعا اين است كه شخص مي خواهد از زباني استفاده كند كه با آن خودش هرگز گناهي نكرده است و در پيشگاه الهي پاك و مبرا از گناه است. از اين رو مي توان گفت كه دعاي ديگري در حق هر كسي مستجاب است و شخص با اين روش مي تواند به خواسته هاي خويش برسد و دعايش برآورده گردد.
براي التماس دعا كاركردهاي اجتماعي چندي مي توان يافت. يكي از مهم ترين كاركردهاي اجتماعي التماس دعا از ديگري اين است كه شخص به اين باور مي رسد كه ديگري از وي بهتر است و براي ديگري ارزش و احترامي خاص قائل مي شود. پذيرش ديگران از مهم ترين عوامل ايجادي وحدت اجتماعي است و اصولا انسانهايي كه ديگري را مي پذيرند و يا دست كم آنها را تحمل مي كنند مي توانند اجتماع را تشكيل دهند. وحدت اجتماعي ريشه در پذيرش ديگري و يا تحمل ديگران دارد و بي آن هرگز جامعه اي پديدار نخواهدشد. به عنوان نمونه خانواده، اين كوچك ترين نهاد اجتماعي با پذيرش ديگري به عنوان همسر و تحمل يكديگر پديد مي آيد. اجتماعات بزرگ تر نيز از همين قاعده و رويه پيروي مي كند. التماس دعا اين زمينه را ايجاد مي كند كه شخص نه تنها ديگري را تحمل كند بلكه به عنوان انساني بپذيرد كه مي تواند حاجت و نيازي روحي و رواني و يا جسمي و فيزيكي وي را برآورده سازد.
فلسفه احترام به بزرگ تر و كوچك تر از زبان امام سجاد(ع)
كاركرد ديگري كه براي التماس دعا مي توان در حوزه عمل اجتماعي و وحدت جوامع جست، تقويت ارزش هاي نيكو و همدلي و همگرايي است. شخصي كه از ديگري التماس دعا دارد بر اين باور است كه ديگري از مقام و جايگاه برتر برخوردار است و مي بايست به وي احترام گذاشت. در گزارش هايي كه درباره رفتار امام سجاد(ع) در كتب تاريخي و سيره و حديث آمده است بيان شده كه ايشان به كودكان و پيران احترام مي گذاشت و در سلام بر ايشان پيش دستي مي كرد. آن حضرت در توضيح اين سيره و رويه خويش مي فرمود كه به بزرگ تر از خويش از آن رو احترام بگذاريد كه پيش از شما خداپرست شده و بيش از شما بر وي سجده برده و بندگي كرده و دربندگي مقدم و پيشتازتر است و به كوچك تر از خود از آن رو احترام بگذاريد كه او از شما كمتر گناه كرده و در پيشگاه الهي پاك تر از شما است.
اين گونه انديشه نسبت به ديگري افزون بر اينكه موجبات احترام به او را فراهم مي آورد، اين باور را در فرد تقويت مي كند كه ديگري چه خردتر و چه بزرگ تر، از مقام و ارزش بيشتري در نزد خداوند برخوردار است و برپايه معيار برتري براساس تقوا مي توان گفت كه همواره ديگري از ما به تقواي الهي نزديكتر و ازمقام و ارزش والاتري برخوردار است.
اين گونه تفكر و نگرش كاركردهاي ديگري نيز به دنبال خواهد داشت كه از جمله مي توان به تواضع و فروتني نسبت به ديگري و رهايي از تكبر و استكبار در فكر و عمل اشاره كرد. شخصي كه به اين باور رسيده كه ديگري از وي به مقام تقوا نزديك تر و در پيشگاه خداوند عزيزتر و ارجمندتر است در برابر او خاضع و فروتن و متواضع مي شود و هرگز رذيلت اخلاقي تكبر در وي پديد نمي آيد و در رفتار و كنش ها و واكنش هاي اجتماعي خويش استكبار نمي ورزد و برخلاف برتري جويي و خودبرتر بيني ابليسي، ديگري را ارزشمندتر و برتر از خود مي بيند. اين گونه است كه همدلي و همگرايي اجتماعي كه عامل اصلي وحدت اجتماعي و انسجام است پديد مي آيدو انسانها به هم نزديك شده و افزون بر تفكر درست در حق ديگري با آنان رفتاري برپايه مهر و عدالت و هنجارهاي درست اجتماعي در پيش مي گيرد.
آنچه بيان شد برخي از نكته هايي است كه مي توان به عنوان كاركردهاي اجتماعي التماس دعا بيان كرد. تفكر در اين حوزه مي تواند كاركردها و آثار ديگري را براي خواننده و اهل تدبر و تفكر بگشايد. باشد با انديشه و تدبر در آيات و آموزه هاي قرآني و سنت و سيره معصومان(ع) افزون بر حقيقت احكام و فلسفه آن به درستي با مسائل ديني برخورد كرده و آنها را دست كم نگيريم و به عنوان عمل ساده و بر پايه عادت و تعارف، تأويل و تفسير ننماييم.
